مفکرِ پاکستان ڈاکٹر محمد علامہ اقبالؒ

شاعر مشرق دی برسی 21 اپریل دے موقعے اُتے اُچیچی لِکھت

صدام ساگر

بہت ساری ایسی شخصیات جنہاں بارے لکھنا یا اوہناں دے فن تے شخصیت اتے گل کرنا اینا آسان نہیں ہوندا جہنا اوہناں دے فن تے کم نوں سمجھنا ہوندا اے۔ ایسی ای کجھ کیفیت نال میں وی دوچار آں کیوں جے میں اینا صاحب علم تے نہیں جہڑا اقبالؒ دی فکر انگیز شاعری اتے قلم چک سکاں۔ البتہ اوہناں دی شخصیت اتے لکھن دی کوشش ضرور کر رہیا واں۔ مفکر پاکستان ڈاکٹر علامہ اقبالؒدی شخصیت دے بہت سارے پکھ نیں مگر بحیثیت فلسفی‘ شاعر‘ سیاستدان‘ معلم تے قنون دان اوہناں دی شخصیت نمایاں طور تے جانی جاندی اے۔ اوہ اپنی شاعری پاروں برصغیر دے مسلماناں نوں غفلت دی نیندر توں بیدار کرن والے پہلے شاعر ثابت ہوئے۔ ایسے لئی آپ نوں شاعر مشرق وی آکھیا جاندا اے۔ آپ شاعری دی اصلاح ابتدا وچ سیالکوٹ مشن کالج دے پروفیسر مہر حسن تے فیر برصغیر پاک وہند دے استاد شاعر حضرت داغ دہلوی توں وی لیندے سن۔ ایسے لئی اوہناں دے شعر پڑھن دا انداز داغ دہلوی جیا سی۔
ڈاکٹر علامہ اقبالؒ جمعہ ذیقعد1294ھ بمطابق 9نومبر 1877 نوں سیالکوٹ وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دا سلسلہ و نسب کشمیر دے اعلیٰ برہمن خاندان نال ملدا اے۔ ’’آثار اقبال‘‘ دے صفحہ نمبر66 اتے رقم الحروف علامہ اقبال خود فرماندے نیں کہ ’’میرے آبائو اجداد برہمن سن۔ اوہناں نے اپنی عمراں ایس سوچ وچ گزار دتیاں کہ خدا کیہ اے؟ تے میں اپنی زندگی ایس سوچ وچ گزار رہیا واں کہ انسان کیہ اے؟‘‘ تہاڈے والد دا ناں شیخ نور محمد سی جہڑے اک خدا رسیدہ بزرگ سن۔ جہناں دا تصوف نال گہرا لگائو سی تے اکثر اپنے خدا دی یاد وچ مشغول رہندے سن۔ ایسے نسبت علامہ اقبالؒ دے لہو وچ خدا دا خوف تے عشق رسولﷺ دے علاوہ اولیاء کرام دی محبت نال سرشار رہندے سن۔ علامہ اقبالؒ نوں پنجابی‘ عربی‘ انگریزی‘ اردو‘ فارسی جئی زباناں اتے وی عبور حاصل سی۔ 1991دی گل اے کہ فرزند اقبال جسٹس جاوید اقبال مرحوم اپنے اک انٹرویو وچ فرماندے نیں کہ ’’علامہ اقبالؒ نوں کلیاں رہنا چنگا لگدا سی مگر اوہ محفل دے بندے سن جہدے بغیر اوہ رہنا پسند نہیں کردے سن۔ اوہ عربی‘ انگریزی‘ فارسی دے پروفیسر ضرور رہے مگر اوہ گھر وچ اکثر اوقات وچ ہر کسے نال پنجابی زبان وچ گل کرنا پسند کردے سن۔ کیوں جے اوہناں نوں صوفیاں کرام دی پنجابی شعری ترنم دے نال سنن دا بہت شوق سی‘‘۔ آپ نے انگریزی‘ فارسی دے علاوہ شعبہ عربی وچ وی تدریسی فرائض سرانجام دتے۔ آپ نے میونخ یونیورسٹی جا کے فلسفہ ایران مابعد طبعیات اتے اک عالمانہ تے تحقیقی مقالہ لکھ کے پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کیتی۔ 1923 وچ آپ نوں ’’سر‘‘دے خطاب نال نوازیا گیا۔ اک جگہ ہور ڈاکٹر جاوید اقبال دسدے نیں کہ ’’شعر آکھن توں پہلے اوہناں دی حالت خراب ہو جاندی تے شعر لکھن مگروں اوہناں دے چہرے اتے آہستہ آہستہ سکون دے آثار نمودار ہو جاندے تے اوہ لیٹ جایا کردے سن۔ وجدان دا فیضان اوہناں اتے طاری ہو جاندا‘‘ ۔ علامہ اقبالؒ دی شاعری سانوں خودی دا پیغام دیندی اے۔ اوہناں دا لکھیا ہویا اک اک لفظ اج وی اک اک فرد تے ہر نوجوان بچے دی زباں اتے جاری و ساری اے۔ تہانوں بالاں نال بہت محبت سی۔ ایہو وجہ اے کہ جتھے تسیں وڈیاں لئی شعر آکھے اوتھے بالاں لئی وی نظماں آکھیاں۔
علامہ اقبالؒ جتھے اک فلسفی شاعر تے نقاد سن اوتھے ای اپنے دور دے اک زبردست سیاسی مفکر وی سن۔ ایسے لئی بانی پاکستان قائداعظمؒ جئے ماہر سیاستدان نے اوہناں نوں عملی سیاستدان آکھیا۔ 1926 وچ آپ پنجاب کونسل دے ممبر منتخب ہوئے۔ جہدے مگروں آپ تادم آخر مسلماناں دے ملی مطالبات تے جداگانہ انتخابات دے حامی رہے۔ دسمبر 1930وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا سالانہ اجلاس ہویا جہدی صدارت وی علامہ اقبالؒ نے فرمائی۔ اوس ویلے تہاڈے صدارتی الفاظ کجھ انج سن کہ ’’اوہ خیالات دی وسعت و بلندی‘ لہجے دی صداقت‘ زبان دی دلفریبی تے مطالب سیاسی دی فراوانی دے اعتبار نال دستاویز اے‘‘ حسن اتفاق ویکھو ایہو اوہ تقریر سی جہدے وچ علامہ اقبالؒ نے اک وکھری ریاست قائم کرن دی تجویز پیش کیتی۔ آپ نے فرمایا: ’’مینوں یقین اے کہ ا یہہ اجتماع اوہناں سارے مطالبیاں دی نہایت شدومد نال تائید کرے گا جہڑے ایس قرارداد وچ موجود نیں۔ ذاتی طور تے میں ایہناں مطالبیاںتوں وی اک قدم اگے ودھنا چاہنا واں۔ میری خواہش اے کہ پنجاب‘ صوبہ سرحد‘ صوبہ سندھ تے صوبہ بلوچستان نوں اک ای ریاست وچ رَلا دتا جاوے خواہ ایہہ ریاست سلطنت برطانیہ دے اندر حکومت خود اختیاری حاصل کرے یا باہر رہ کے‘ مینوں تے نظر آئوندااے کہ اوہناں نوں تے شمال مغربی ہندوستان دے مسلماناں نوں اخیراک منظم اسلامی ریاست قائم کرنی پووے گی‘‘۔
ایہہ اوہ سفنا سی جہنوں علامہ اقبالؒ دی اکھاں نے ویکھیا جہدی تعبیر قائداعظم محمد علی جناحؒ دے ہتھوں پوری ہوئی۔ اقبال نے اپنی چشم باطن نال اک آزاد مسلم پاکستانی قوم نوں اوہدے ظہور توں کئی سال پہلے ویکھ لیتا سی لیکن ایہہ پیش گوئی کرن والا شاعر قیام پاکستان توں نو سال پہلاں اپنے خالق حقیقی نال جا ملیا۔ علامہ اقبالؒ نے قائداعظمؒ نوں 1937وچ اک خط وچ لکھیا ’’موجودہ حالات وج بہتری دی واحد شکل ایہہ ہے کہ نسلی‘ دینی تے لسانی بنیاداں اتے ہندوستان نوں تقسیم کر دتا جاوے‘‘۔ ایہو وجہ اے کہ قائداعظمؒ بڑے فخر نال ایہہ آکھیا کردے سن کہ ’’اقبال میرا دوست سی‘ راہبر سی‘ فلسفی سی۔ قائداعظمؒ نوں اقبال دی خوداعتمادی اتے یقین سی۔ اوہ ہر معاملے وچ اوہناں کولوں مدد لیندے تے اوہناں نوں اپنا دست راست سمجھدے سن۔ قائداعظمؒ نے اپنے پیغام تعزیت وچ وی جاوید اقبال نوں انج لکھیا ’’اوہ میرے اک دانش مند دوست تے رہنما سن۔ مسلم لیگ دے نازک ترین اوقات وچ اوہ اک چٹان وانگوں کھڑے رہے تے کدی اوہناں دے قدم نہیں ڈگمگائے‘‘۔
علامہ اقبالؒدی زندگی ذکروفکر وچ گزری‘ آپ عشق محمدﷺ وچ سرشار رہندے ۔ آپ ہر اک شے نوں ایہو عینک لا کے ویکھدے سن کہ دنیا دی ہر شے کسے نہ کسے امید نال زندہ اے۔
علامہ اقبالؒ دی حیاتی دے متنوع پہلوواں وچوں اک بحیثیت اوہ وکالت نال وی جڑے رہے۔ تہانوں قنون دے شعبے نال جوانی توں ای لگائو تے دلچسپی سی۔ آپ بحیثیت اک ایماندار تے دیانتدار شخص سن۔ آپ کوئی ایسا کیس نہ لیندے سی جہدے وچ اوہناں نوں محسوس ہوندا کہ اوہ اپنے موکل دی کوئی مدد نہیں کر سکدے۔ تہاڈی وفات 21اپریل 1938 نوں ہوئی۔ ڈاکٹر عبدالقیوم دسدے نیں کہ اقبالؒ دی وفات ویلے فجر دی اذاناں ہو رہیاں سن۔