بھائی مَرن نے پوئندیاں بھج بانہاں۔۔۔

منے پرمنے شاعر، سکالر تے ادیب پروفیسر جنید اکرم دی پہلی برسی دے موقعے اُتے اُچیچی لِکھت

مدثر اقبال بٹ

بندہ دنیا وچ رب دی مرضی نال ای آوندا اے۔ساڈے لئی خطے،علاقے، قبیلے یاخاندان دی چون رب دا فیصلہ اے۔رب بندے نوں ایس چون راہیں وی آزماوندا اے،کدی ماڑیاں گھر تے کدے اجیہے گھرانے اندر جیہدے ناں دی لج پالنی وڈی ازمائش بن جاندی اے۔جیہڈاوڈا خانوادہ،اوہڈی وڈی ذمہ داری۔جنید اکرم نوں وی وڈی ذمے داری ملی۔اوہدے لئی رب تعالیٰ نے اوس خاندان نوں چنیا جیہڑا ایس توں پہلاں،پنجاب دی ونڈ ویلے پنجابی دی بقا لئی چنیا گیا سی۔
ایہہ خاندان ڈاکٹر فقیر محمد فقیر دا خاندان،جنھیں سنتالی توں بعد ایہہ تاثر مکایا کہ بولی مذہب نال جڑی ہندی اے۔بدقسمتی نال ونڈ دے پھٹ ای ایڈے ڈاھڈے سن کہ جتھے اسیں بہت کچھ ونڈیا اوتھے بولی نوں مذہباں دی گنڈھ مارن والی تھیوری نے وی اپنا کم وکھایا۔ڈاکٹر صاحب نے سب توں پہلاں آواز چکی تے آکھیا کہ بولیاں دا مذہباں یا عقیدیاں نال کوئی تعلق نہیں،بلکہ بولیاں خطے دی رہتل نال جڑیاں ہندیاں نیں۔
جیویں مذہب نوںکسے خطے یا علاقے تیکر محدود نہیں کیتا جا سکدا، انج ای بولی وی کسے خاص نظریے یا عقیدے دی تابع نہیں ہوسکدی۔ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ہوراں جیہڑی تحریک چلائی اوہدے پاروں ای اج میں،تسیں یا پنجاب دی گل کرن والے سر چک کے ٹردے ہاں۔جنید اکرم دی پہلی پچھان ڈاکٹر فقیر محمد فقیر ہوریں سن جنھاں نوں جگ بابائے پنجابی دے ناں توں جان دا اے۔بابے ہوراں نوں جنید اکرم نانے دے مٹھے تے محبت بھرے رشتے نال پچھان دا سی۔جنید دا بچپن بابائے پنجابی ہوراں دی فکری چھاویں بیتیا۔بھاویں اوہدی بلوغت تے جوانی نوں ڈاکٹر صاحب دی بہت سنگت نہیں ملی پر فیروی جنید نے اپنے آپ نوںبابے ہوراں دی فکر نال گنڈھ کے پنجاب سیوا نال جڑی سوچ نوں اپنا کُل جہان بنالیا۔
جنید نے جیہڑا وڈا کم کیتا اوہ بابے فقیر محمد فقیر دی سوچ دا دیوا نویں سِرے توں بالیا۔جیہڑا کم علامہ اقبال ہوراں لئی پوری اقبال اکیڈمی کر رہی سی اوہ پنجابی دے مہان سیوک لئی اِکلے جنید اکرم نے کیتا۔نہ سرکار ولوں مدد،نہ وسائل تے نہ سراہے جان دی خواہش۔اونھے ڈاکٹر فقیر محمد ہوراں نوںتفصیل کیتا،اوہ نقطے بیان کیتے جیہڑے کسے دریافت کرن دی کوشش ای نہیںسی کیتی۔سرکاری سطح اُتے تے بابے ہوراں بارے کھوج پرکھ دا کم بہت بعدوں ہویا،ایتھے وی ایہہ بِیڑہ جنید ای چکیا سی۔
سچی گل ایہ ای ہے کہ جے کر جنید اکرم نہ ہندا تے شاید اج دی نسل پنجاب دے اوس محسن توں وی انج جانو نہ ہندی جنھے لہندے پنجاب نوں اوہدی اپنی بولی توں مُکرن نہیں دِتا۔میں اکثر سوچدا ہاں کہ خورے جنید دا دنیا وچ آون دا مقصد ای بابائے پنجابی دی فکر دا دیوا بالی رکھنا سی۔
جیہڑا دیوا اوس بالیا اج اوہ اک روشن ستارہ بن کے پنجابی نال پیار کرن والیاں نوں نویاں راہواں وکھا رہیا اے۔
جنید اکرم دا روزگار اردو نال جُڑیا سی،اوہ کالجے اردو پڑھاوندا سی تے اردو نال محبت وی کردا سی۔ایہہ وی بڑے حوصلے دی گل اے جیہڑا میرے جیہے لوکاں کول نہیں کہ تسیں بیگانی بولی نوں وی اوہ ستکار دیوو جیہڑا تُسیں اپنی بولی نوں دیندے او۔جنید دے سچے پنجابی ہون اُتے ایہہ سب توں وڈی دلیل اے،کیوں جے رب نے پنجابی نوں تھوڑ دِلا پیدا نہیں کیتا۔اوہ جیویں دوجیاں نال ان پانی سانجھا کردا اے انج ای دوجیاں دی بولی،پت تے رہتل دا احترام وی کردا اے۔تسیں ازما کے ویکھ لئو،ایس خطے وچ وسدے دوجے لوکاں کول ایہہ حوصلہ نہیں لبھے گا۔تسیں اونھاں نوں چُلیاں دُدھ پیا لئو،اپنا رزق ونڈ کے ویکھ لئو،اوہ اخیر تہانوں ڈنگ ای مارن گے۔کدی پنجاب دی ونڈ دی گل کر کے تے کدی پنجاب نوں گال مندا کر کے۔پر پنجابی کدے انج نہیں کرے گا،اوہ دوجیاں دی بولی تے رہتل دا احترام انج ای کرے گا جیویں جنید اکرم نے کیتا۔جنید اکرم نے اردو زبان وچ وی شعر آکھے،اوہدے اردو شعراں وچ وی پنجاب جیوندااے۔
ترکیباں دا ورتا ء،خیال تے شعری بُنت آپ دس دی اے کہ لکھن والے دی دھرتی نال جُڑت کنھی گوڑھی اے۔اردو زبان وچ اوہدی شاعری دا مرکز حقیقت تے مجازدا اوہ فلسفہ اے جیہڑا بظاہر ایہڈا ڈونگھا محسوس نہیں ہُنداپر جے تُسیں غوطہ لاو گے،تاں ای پتا لگے گا کہ فکر دے اوہ کیہڑے موتی نیں جیہڑے ایہدی ڈُونگ وچ لُکے ہوئے سن۔
مینوں جنید دی اردو شاعری نال اختلاف تاں ہُندا جے کر اوہ پنجابی ولوں منہ موڑلیندا۔اونھے نہ تے پنجابی توں منہ موڑیا تے نہ ای اپنی بنیادوں ہلیا جیہڑی اوہدی پچھان سی۔میں کٹر پنجابی ہندیاں وی ہمیشہ ایہہ گل کردا ہاں کہ ساڈے نویں لکھاریاں نوں اپنا مطالعہ وسیع کرنا چاہی دا اے۔
اردو ای نہیں،تسیں فا رسی ،عر بی ،ا نگر یز ی ، بنگالی،فرانسیسی تے روسی سنے جیہڑا ادب لبھے اونھوں ضرور پڑھو،تاں جے تہاڈے شعور دیاں راہواں کھُلیاں ہون۔
ساڈے بابیاں وی ایہو ای کیتا تے فارسی،عربی سنے قدیم ہندی علوم دا وی مطالعہ کیتا۔جنید نے وی ایہو کیتا۔اپنے آپ نوں کٹر پنجابی ہون دے خول وچ قید نہیں کیتا۔بہت پڑھیاتے لکھیا وی بہت۔سوہنا تے سچجا،چانن جیہے حرف جنھاں اندر لکیا فلسفہ پڑھن والے نوں کسے امتحانے نہیں پاوندا بلکہ ماڑی جیہی دلچسپی نال ای اوہدے اُتے رازاں وانگوں کھل جاندا اے۔
جنید دی پنجابی شاعری دا انگ نویکلا تے نکھریا ہویا اے۔اوہ نویں رنگ وچ گل کردا سی،اوہدے شعراں اندر قاری لئی کوئی پزل نہیں سی کہ میں جو آکھیا اے ایہدا مطلب لبھو۔یا فیر اپنی شاعری نو ں ڈاھڈے لفظاں دا سہارا لے کے ایہہ ثابت کرن دی کوشش نہیں سی کردا کہ لوک مینوں پنجابی دا عالم منن۔
اوہ جنھاں سادہ بندہ سی اوہدی شاعری وی اونھی ای سادہ تے سلیس سی۔
تے ایہو کسے وڈے شاعر دی پچھان ہندی ایکہ اوہ اجیہے اکھر ورتدا اے جیہڑے اوہدے جیوندے معاشرے اندر بولے تے سمجھے جارہے ہون۔ جنید دی شاعری دی اک بڑی ہی خاص گل ایوی ہے کہ اونھیں اوس دور وچ شاعری نوں اگے ودھائیا جس دور وچ پنجابی شاعری دا رنگ بدل رہیا سی۔20ویں صدی دے دوجے دہاکے توں بعد پنجابی شاعری وچ جیہڑی جدت آئی اوہدے اُتے ترقی پسندی دا رنگ غالب سی۔
فیر ویلے دے نال نال ایہہ رنگ گوڑھا ہندا گیا، جد اردو زبان دی شاعری وی فیض،فراز،ساحر،کیفی تے اجیہے دوجے ناواں دی سوچ دی چھاویں ٹُر رہی سی تے ایہدا اثر پنجابی شاعری وی قبول کیتا۔
ایہدے نال نقصان ایہہ ہویا کہ بھاویں پنجابی شاعری دا ادبی تے پرکھ معیار اُچا ہویا پر ایہہ لوکائی توں دور ہوگئی۔پنجابی بولن تے ایہدے نال محبت رکھن والیاں دی اکثریت سیکولر نہیں سی تے نہ ای اوہدے پاہنے ایہہ شاعری اوہدے دل دی گل کردی سی،سو ایہہ شاعری عام پنجابی لئی انج قابل قبول نہ ہوئی جیویں کجھ ای ویلا پہلاں میاں محمد بخش ہوراں یا بابے فقیر

محمد فقیر دی شاعری پسند کیتی گئی۔
بہرحال جنید اکرم نے اپنی شاعری نوں لوکائی دے مسئلیاںتے قلبی واردات دے نال نال نعت تے حمد دا رنگ وی دتا جیہڑا پنجابی دا ہمیشہ توں مقبول کھیتر رہیا اے۔اونھیں حمد تے نعت سچے عشق نوں رہنما کر کے لکھی۔ایہہ روحانیت اونھوں وراثت چے ملی سی،اوہدے وڈکے ہندووں مسلمان ہوکے 1857دی جنگ آزادی ویلے گجرانوالے آن وسے سن۔
جنید دے آپنے بقول اس علاقے وچ پہلی مسیت تے جنازگاہ وی اوہدے بزرگاں ای تعمیر کروائی سی۔لوک اونھاں دی دینداری پاروں اس ٹبر دے ہر نکے وڈے نوں میاں جی آکھ کے بلاوندے سن،فیر میرے متر تے ویر حاجی اکرم صاحب نوں وی لوک میاں جی ہی آکھ دے سن تے ہن جنید،سہیل،اورنگزیب تے جاوید نوں وی گجرانوالے اندرمیاں جی دی ہی پچھان نال بلایا جاندااے۔میاں جی ہون دی ہی تاثیر اے کہ ایہناں سبھے بھراواں دا اج وی مذہب نال گوڑھا لگاو اے۔
ایہہ عشق جنید دے لہو اندر شامل سی جیہڑانعتیہ تے حمدیہ کلام لکھواوندا رہیا،ایہہ توفیق اوہدے جینز دا حصہ سی۔بھاویں جنید دی غزل،نظم یا گیت اپنی وکھری پچھان رکھ دا اے پر جو عشق تے سرمستی اوہدیاں نعتاں تے حمدیہ کلام اندر موجود اے اوہ خود سپردگی دا اجیہا اظہار اے جیہڑا سانھوں خال خال ای وکھالی دیندا اے۔
جنید اکرم میرا چھوٹا ویر سی،مینوں اوہ ہمیشہ اپنے باپ دا روپ ای نظر آیا۔میں اوہدے راہیں ہمیشہ حاجی اکرم ہوراں نوں ملدا رہیا۔اوہ جدووی ملیا،ایہنی شدت نال ملیاکہ جیویں آخری وار مل رہیااے۔اوہ جان دا سی اوہنے ٹُر جانا اے پر اسیں ہمیشہ ایہو ای سمجھدے رہے کہ جنید نے کدی وی نہیں جانا۔اوہ ہے سی، تے کدی کدی ملدا سی،چلا گیا اے تے ہر ویلے نال رہندا اے۔
اوہدیاں یاداں نہیں جاندیاں،ہر ویلے آل دوالے ای رہندیاں نیں۔انج لگدا اے جیویں ہُنے کسے کندھ دے اوہلیوں اچانک سامنے آکے بھاجی کہہ کے گل نال لا لوے گا۔۔۔جنید نال کنھاں پیار سی ہن اندازہ ہورہیا اے۔۔۔۔
میں اج سہیل دے حکم اُتے جو وی لکھیا،جنید دی شخصیت بارے نہیں لکھیا،میں لکھ وی نہیں سکدا۔میرا قلم،میرے اکھر ہمت ہاری بیٹھے نیں۔جو لکھیا اوہدی پنجابی سیوا بارے لکھیاکیوں جیمیں جنید نوں لکھ ای نہیں سکدا۔کیویں لکھاں گا کہ ہُنے تے میرے نال کھلوتا گلاں کررہیا سی تے ہُنے میرے کول نہیں۔کیویں لکھاں گا کہ جنید اکرم ٹُرگیا۔جیہڑا سانھوں جیونے دے ڈھنگ سکھاوندا سی،اوہ آپے دنیا توں کنارہ کر گیا۔۔۔۔ہاںیاد آیااوس اپنی کتاب نہ گنڈھڑی پھول اپنے ویر سہیل احمد نے ناں کردیاں وارث شاہ دا کلام لکھیا اے:
بھائیاں باجھ نہ مجلساں سوہندیاں نیںاَتے بھائیاں باجھ بہار ناہیں
لکھ اوٹ ہے کول وسیندیاں د ی بھائیاں گئیاں جیڈی کوئی ہار ناہیں
بھائی ڈھاوئندےبھائی اُساردے نیںبھائیاں باجھ بانہہ بیلی یار ناہیں
٭٭٭٭٭٭
آخری مصرعہ انج لکھیا اے:
ٍٍٍایکلی باہیاں نوں لوک ماردے نیں،بانہاں والیاں نوں سار ناہیں
٭٭٭٭٭٭
پر ایہہ بند انج نہیں جیویں جنید نے لکھیا،اوہدے کول ہمت نہیں سی کہ اُنج لکھدا جیویں وارث شاہ نے لکھیا سو اک مصرعہ چھڈ کے اگے نکل گیا۔۔۔ میں رات دے پچھلے پہر بیٹھا لکھ رہیاں،مینوں سہیل بڑا ای یاد آرہیااے۔اکلا رو رہیا واں،ہمت نہیں کہ سہیل نوں اپنے کول بلا واں یا اوہدے کول جا کے گل لگ کے روواں تے نال اوہ مصرعہ سناواں جیہڑا جنید نے نہیں لکھیا پر اوہ سارے حرف مٹا کے سامنے آن کھلوتا ایتے مینوںکہہ رہیا کہ میں ای سب توں وڈا سچ آں۔میری اس پیڑ نوں سہیل ای جان سکدا اے:
بھائی مَرن نے پوئندیاں بھج بانہاں،بناں بھائیاں بھرے پروار ناہیں