فقیر میاں رحمت دی سی حرفی
پنجابی زبان شعری تے ادبی سرمائے نال بھری پئی اے۔ اس دا کلایکل شعری ادب دوجھیاں ساریاں زباناں نالوں وکھرا تے اچیچواں اے۔ پنجابی کلاسیک شاعری وچ شلوک، دوہڑا، کافی، مثنوی، سی حرفی ، بارہ ماہ تے ہور وی چوکھیاں صنفاں وچ ملدا اے۔ ایہناں وچ مثنوی اوہ صنف شاعری اے جہڑی فارسی توں پنجابی وچ آئی اے باقی ساریاں صنفاں پنجابی دیاں اپنیاں نیں ۔ سی حرفی پنجابی دی ہک اپنی صنف اے۔
سب توں پہلاں اساں سی حرفی دے معنیٰ تے آپوں آپ سوجھواناں دی آکھ موجب سی حرفی کیہ اے ویکھ لینے آں۔
عبدالغفور قریشی ہوریں لکھدے نیں:
”سی حرفی حروف ابجد دے آسرے شعر لکھن دا رواج بہت پرانا اے۔ یہودیاں وچ الفابیٹ پوئمیز لکھن دا رواج رہیا اے۔ انگریزی وچ ملٹن تے وُڈ روتھ دے وچکارلے سمے ایہناں نوں لکھن دا رواج رہیا اے۔ پنجابی وچ سی حرفی دا اک خاص تھاں اے۔ مسلمان درویشاں نے الف اللہ نوں وڈیائی دتی تے فیر الف توں ی تیک ہک ہک حرف نوں لئے کے مصرعے لکھے کیونکہ فارسی وچ حروف ابجد تیہہ نیں۔ ایس سببوں اجہی شاعری نوں تیس حرفی دی تھاں سی حرفی آکھیا گیا۔ اِہ اکثر بحرِ طویل وچ ہوندی اے۔ ایس وچ عشق تے تصوف دا بیان ہوندا اے۔”
سی حرفی دی تعریف ڈاکٹر انعام الحق جاوید ہوراں اپنے لفظاں راہیں انج کیتی اے:
”جیویں کہ ایہدے ناں توں ای ظاہر اے کہ ایہ تریہہ حرفاں دے حوالے نال لکھی جاندی اے جہناں وچ اینہاں حرفاں دے مطابق تریہہ بند ہوندے نیں تے ہر بند دا پہلا حرف ابجد دے حساب نال ترتیب وار لیا جاندا اے۔ کدی ایہ حرف مصرعے دے ون اچ شامل ہوندا اے تے کدی وکھ آندا اے۔”
ارشاد احمد پنجابی لکھدے نیں:
”سی حرفی بھی کافی کی مانند پنجابی لوک شاعری کی طرزیں رکھنے والی مشہور شعری صنف ہے۔ یہ فارسی ترکیب ہے۔ یعنی تیس عربی حرفوں کا مرکب(تیہہ اکھری) جو الف سے لے کر حرف ی تک چار چار مصرعوں پر مبنی ہر بند یا ٹکڑی چوبیتا، چو مصرعا(رباعی) ہوتا ہے لیکن اس کے اوزان اور بحور رباعی سے جداگانہ ہیں۔ چاروں کے چاروں مصرعے ہم قافیہ ہوتے ہیں۔ کہتے ہیں سی حرفی کا رواج کبھی یونانیوں میں تھا۔ لیکن پنجابی شاعری میں یہ ڈھنگ عربی، فارسی لوگوں سے در آیا ہے۔ تیس حروف جو مندرجہ ذیل ہیں: الف، ب، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز،(یا ژ) س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک ، گ، ل، م، ن، و، ہ، ے۔”
سی حرفی دی ونڈ کیفی جام پوری ہوراں انج کر کے کیتی ہے:
”سی حرفی بھی سرائیکی، سندھی اور پنجابی شاعری کی اہم صنف ہے۔ دوہڑا اور کافی کی طرح اس میں بھی عشق و محبت، تصوف اور معرفت، حمد و نعت اور دنیا کی بے ثباتی اور ناپائیداری کے مضامین باندھے جاتے ہیں۔”
”نسیم اللغات”(اردو) وچ اسدے معنے انج بیان کیتے گئے نیں۔
”سی: تیس، بیس اور دس، یہ تنہا مستعمل نہیں ہوتا جیسے سیپارہ۔ قرآن پاک کے تیس حصوں میں ہر ایک حصہ۔”
”جہانگیر اردو لغت”(جدید) وچ معنے انج دسے گئے نیں:
”سی: عدد، تیس(ہندسوں میں)30 سیپارہ قرآن شریف کے تیس اجزاء میں سے کوئی جو اپنے پہلے حروف سے شناخت ہوتے ہیں مثلاً الم، سیقول وغیرہ(لفظ) تیس حصوں یا ٹکڑوں میں تقسیم۔”
ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر لکھدے نیں۔
”سی حرفی سرائیکی شاعری دی ہک اہم تے مقبول صنف اے ۔ سرائیکی زبان دا بہوں وڈا شعری ذخیرہ ایں صنف اچ ملدا اے۔ ایہ صنف سندھی تے پنجابی زبان وچ وی بہوں مقبول اے۔ ایہ نظم دی اوہ قسم اے جہڑی الف توں روع تھی تے ی تیں ہک ہک حرف اُتے بند نال لکھی ویندی اے۔ ایں صنف وچ فارسی دے ٣٠ حروف گھدے گین۔”
تعریف: پنجابی زبان دے سوجھواناں تے لکھاریاں نے سی حرفی دی جہڑی تعریف کیتی اے تے آپو آپ ڈکشنریاں وچ جہڑے معنے دتے گئے ھن ایہناں نوں مکھ رکھیے تاں سٹا ایہ نکلدا اے۔ سی حرفی دا مطلب تریہہ حرفاں والی نظم اے۔ اصطلاح دے معنے وچ اس صنف شاعری نوں سی حرفی آکھیا ویندا اے جہدے وچ تریہہ حرفاں توں شروع کر کے مُڈھ بنھ کے بند لکھے ویندے ھن۔ ہر بند دا پہلا حرف کہیں نہ کہیں حروف ابجد توں شروع ہوندا اے۔ انج الف توں ی تائیں ٣٠ حرفاں نال تریہہ بند لکھے ویندے ھن۔ اس نظم نوں سی حرفی دا ناں دتا ویندائے۔
سوچن آلی گل اے پنجابی دے حروف ابجد30 نہیں ڈھیر ھن۔ عربی وچ انتری (29) تے فارسی وچ گنتری تریہہ توں وی ودھدی اے تے وت سی حرفی تریہہ حرفاں آلی نظم کیویں بندی اے۔
اصل وچ حروف ابجد دے بہوں سارے حرف ایہو جئے ھن جہناں نوں گنتری وچ نہیں لیا ویندا۔ صرف تریہہ (30) حرفاں نوں گین اچ لیا ویندا اے۔ جیویں ڈ، ڑ، ٹ، ژ، پ، تے گ وغیرہ۔ کجھ لکھاریاں دا آکھن اے ایہ اکھر عربی وچ نہیں۔ ایس کر کے ایہناں نوں نہیں ورتیا گیا۔ ایہ گل ایس واسطے منی جا سگدی اے کیوں جے سی حرفی خالص پنجابی دی شعری صنف اے۔ ایہدھا عربی نال کوئی سانگا نہیں جڑدا۔ ایہ ہو سگدائے ایہناں حرفاں توں شروع ہوون والے لفظ شعری مزاج نہ رکھدے ہوون ایس پاروں نہ ورتے جاندے ہوون۔
”محققین ا س بات پر متفق ہیں کہ سی حرفی خالصتاً پنجابی کی صنف ہے تاہم اس کی تعداد کا تعین نہیں۔ جو مصنف جتنے حروف استعمال کرے گا، اس کی وہی تصنیف اتنی حرفی کہلائے گی۔”
ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ، بابا نانک دیو جی نوں پہلا سی حرفی دا شاعر منیدے ھن۔ عبد الغفور قریشی ہوراں کتاب ”پنجابی ادب دی کہانی” وچ سی حرفی بارے لکھدے ھن:
”پنجابی وچ سب توں پہلی تے پرانی سی حرفی شاہ میراں جی دی دسی گئی اے۔”
مقبول بیگ بدخشانی ”لعلاں دی پنڈ” وچ شامل ہک مضمون ”سی حرفی دا فن تے فکر” وچ پنجابی سی حرفی دے پسِ منظر بارے انج بیان کریندے نیں۔
”پرکھ پڑچول کیتیاں جہڑیاں سی حرفیاں اس ویلے تیک سانوں معلوم ہویاں اوہناں وچوں سب توں پرانی سی حرفی سلطان باہو(1023-1120ئ) دی اے۔”
سی حرفی دا موضوع: ”پنجابی ادب دا ارتقائ” وچ ڈاکٹر انعام الحق جاوید لکھدے نیں:
”مواد تے موضوع دے حوالے نال سلطان باہو دی سی حرفی سب توں ودھ مشہور ہوئی تے ایہناں نوں سی حرفی دا موڈھی متھیا جاندا اے۔”
ایہناں ساریاں گلاںنوں مکھ رکھدیاں ہوئیاں سٹا ایہ نکلدا اے حضرت سلطان باہو ہوراں پہلے سی حرفی دے شاعر ھن۔ ایہناں توںوکھ پنجابی سی حرفی دے ارتقاء وچ جہناں جہناں شاعراں اپنا حصہ رلایا اس حوالے نال سی حرفی دی روایت دا ذکر کریندے ہائیں۔
حضرت سلطان باہو(پیدائش 1039ھ بمطابق 1629ء وصال 1102ھ بمطابق 1690ئ)
حضرت سلطان باہو پنجابی زبان دے صوفی شاعر منے جاندے نیں۔ ایہ ساڈے کلاسیکل شاعر نیں۔ ایہناں دا فارسی تے پنجابی زبان اچ پکا قبضہ ہائی۔ ایہناں دیاں ٠٤ دے نیڑے تریڑے فارسی وچ لکھیاں گئیاں کتاباں ھن تے پنجابی وچ ہک ای کتاب ”ابیاتِ باہو ” لکھی۔ ایہناں دا سارا کلام معرفت، شریعت، عشقِ الٰہی، عشقِ رسول، مرشد نال محبت، تبلیغِ دین، فقر دا پرچار، دنیا دی بے ثباتی تے عالماں دی بے عملی نوں بھرویں اندا اچ بیان کیتا اے۔
ایہناں دے سارے کلام وچ شریعت، طریقت، حقیقت تے معرفت دے چارے درجے ملدے ھن۔ ایہناں دے کلام وچ مرشد دا تصور نکھیڑواں تے نتارواں اے۔ ایہناں دے کلام وچوں ہک سی حرفی ویکھو:
الف:ایہ تن میرا چشماں ہووے
مرشد ویکھ نہ رجاں ھو
لوں لوں دے مڈھ لکھ لکھ چشماں
ہک کھولاں ہک کجاں ھو
اتنا ڈٹھیاں صبر نہ آوے
ہور اگیرے بھجاں ھو
مرشد دا دیدار ہے باہو
لکھ کروڑاں حجاں ھو
ہ ظریف(پ1120ھ1044/ھ بمطابق 1634ء / 1708ئ)
آپ دا ناں شاہ ظریف ھا تے تخلص وی ایہو ورتیندے ھن۔ آپ دا ویلا 1120ھ1044-ھ دا اے۔ فقیر مزاج انسان ھن تے اہلِ بیت نال چوکھی عقیدت رکھدے ھن۔ حضرت علی دی شان وچ مدحت لکھی۔ ایہناں دے کلام دا نمونہ ویکھو:
ک:کوہڑیاں دے دکھ دور ہندے
جدوں علی دا نام دھیاوندے جی
روشن ہندیاں اکھیاں ایہناں دیاں
جو سرمہ علی دا دھوڑ پاوندے جی
بیٹے بخشدا اونتر نکھتراں نوں
لوری دیندے گود کھڈاوندے جی
ظریف کپڑے بخشدا نگیاں نوں
بھُکھے رج کے طعام نوں کھاوندے جی
بلھے شاہ(پ 1091ھ/ 1080ء مرن 1171ھ / 1758ئ)
آپ دا اصل ناں عبد اللہ شاہ ہائی پر بلھے شاہ دے ناں توں مشہور ہوئے۔ ایہناں دا پیو سخی محمد درویش اچ شریف گیلانیاں ضلع بہاول پور دے رہن آلا ہائی۔ آپ دا سلسلہ نسب حضرت عبد القادر جیلانی نال ملدا اے۔
بلھے شاہ دی عمر ہالیں چھ ورھے ہائی جے ایہناں دا پیو کجھ گھر دیاں مجبوریاں پاروں گھر بار چھڈ کے ضلع ساہیوال دے ہک پنڈ ملک وال آگئے۔ پر ایتھے ڈھیر چر نہ ٹکے تے وت اچالا کر کے تحصیل قصور دے پنڈ”پانڈوکی” آ وسے۔ اُتھوں دے چوہدری پانڈو بھٹی ایہناں دے پیو نوں مسیت وچ امامت کران تے بالاں نوں دینی تعلیم دیون رکھ لیا۔ مُڈھلی تعلیم گھر وچ لئی تے پیو دے مرن مگروں قصور ونج کے مولوی غلام مرتضیٰ قصوری دے شاگرد ہوگئے۔ ایہناں توں قرآن، حدیث، تفسیر، فقہ تے فلسفہ دی تعلیم لئی تے تصوف آلے پاسے ٹر پئے تے لاہور جا کے شاہ عنایت قادری دے مرید ہو گئے۔ آپ تے ہر ویلے بے خدی تے مستی دی حالت وچ رہندے۔ کدی کدی واعظ نصیحت وی کریندے تے شعر وی آہدھے جس وچ کافیاں، باراں ماہ، سی حرفیاں، دوہڑے تے اٹھوارے شامل ھن۔ بابا بلھے شاہ ہوراں دی ایہ سی حرفی ویکھو:
ع:عین ہے آپ بناں نقطے
سدا چین محبوب دل دار میرا
اک وار محبوب نوں جہناں ویکھیا
اوہ ویکھن ہار ہے سبھ کہڑا
اس توں لکھ بہشت قربان کیتے
پوہنتا ہوئے چکائے جہڑا
بلھا شاہ ہر حال وچ مست پھردے
ہاتھی مستڑے توڑ رنجیر کہڑا
غلام قادر شاہ بٹالوی(پ1107ھ، م 1176ھ)
آپ شیخ فاضل الدین بٹالوی دے پتر تے ایہناں دے خلیفے وی ھن۔ آپ بٹالے وچ جمے۔ عربی، فارسی، منطق، فلسفہ، قرآن، حدیث، تفسیر، تصوف تے سلوک دا علم اپنے پیو کولوں حاصل کیتا۔ آپ فارسی ، اردو تے پنجابی دے اعلےٰ پائے دے شاعر ھن۔ آپ نے اپنا تخلص غلام ورتیا تے لقب اہل اللہ رکھے نیں۔
”پنجابی ادب دی کہانی” وچ عبد الغفور قریشی ہوراں آپ دی لکھی مثنوی رمز العاشقین دا دسیا اے جہڑی 1204ھ وچ پوری ہوئی۔ آپ دے پتر شیخ ابو احمد محمد شاہ ہوراں اس دی شرح کیتی۔ مثنوی وزن سدھا پدھرا پنجابی اے۔ ایس مثنوی وچ غزلاں، سی حرفی، مانجھ تے مناقب موجود ھن۔”
ایہناں دی ایہ سی حرفی ویکھو:
غ:غور کرو وچ اپنے ہی
یار وچ تساڈے وسدا اے
تسیں جنگلیں جا کے ڈھونڈدے او
وچ سینے دے بیٹھا وسدا اے
وار وار سٹی پیا اپنے تھوں راہ
اپنا آپ ای دسدا اے
میں تاں ویکھ لیا تسیں ویکھ لئو
روم روم دے وہ اُہ وسدا اے
خواجہ فرد فقیر (پ1116ھ، م 1704ئ)
آپ دا جم پل گجرات ہائی تے ایتھے ای رہے۔ عربی، فارسی، حدیث دے بہوں وڈے عالم اتے فقیر تے درویش ھن۔ آپ لوکاں نوں نماز، روزے تے خیرات بارے وعظ تے نصیحت کردے رہندے سن۔
میاں محمد بخش ہوراں سیف الملوک اچ ایہناں بارے انج فرماندے نیں:
فرد فقیر ہویا کوئی خاصہ مرد صفائی والا
فقہ اندر بھی چست سخن ہے عشق اندر فوشحالا
ایہناں دیاں لکھتاں وچ روشن دل، کسب نامہ، بافندگان، کسب نامہ حجاباں، بارہ ماہ تے سی حرفی چھپی ہوئی ملدی اے۔ ایہناں دی ایہ سی حرفی ونکی دے طور تے ویکھو:
س:سنائے خلق نوں کر کر بہتے زُور
لوکاں دئیں نصیحتاں اندر تیرے چور
کیہہ ہویا جے لدیا گدھا کتاباں نال
فرد الیکھا لیسیا رب قدیر جلال
سید وارث شاہ(پ1722ء بمطابق 1135ھ م)
جنڈیالہ شیر خان ضلع شیخوپورہ وچ جمے۔ آپ دی لکھت ”قصہ ہیر رانجھا” جگت مشہور ہویا۔ کجھ لوکاں پیو دا ناں قطب شاہ تے کجھ سید گل شیر لکھیا اے۔ دین دا علم قصور دے مولوی غلام مرتضیٰ قصوری ہوراں کولوں حاصل کیتا۔ پاک پتن ونج کے حضرت بابا فرید گنج شکر دے مزار توں باطنی فیض لیا۔ ”قصہ ہیر رانجھا” نوں پنجاب دی سیاسی، سماجی تے ثقافتی تاریخ دا ناں دتا جاندا اے تے اس نوں پنجاب تے پنجابی زبان دا انسائیکلو پیڈیا آکھیا جاندائے۔ آپ نے ”قصیدہ بردہ شریف” دا پنجابی ترجمہ وی کیتا اے۔ آپ دی لکھت قصہ ” سسی پُنوں” سی حرفی وچ لکھیا ملدا اے۔ ایہناں دے ایہ شعر ویکھو:
ب:بالن وانگ سسی دا جسہ تن من سارا بھڑکے
نکلی لنب گئی اسماناں تن دھاناں وانگوں تڑکے
تاں وی نہیوں نہ چھوڑیا مولے کولہ ہوئی سڑ کے
وارث وانگ مہا ستیاں سسی موئی چخہ تے چڑ کے
بہبل لاہوری (پ1165ھ)
آپ لاہور دے رہن والے ھن تے پیر فتح اللہ چشتی دے مرید ھن۔ آپ دا قصہ”ہیر رانجھا” بیتاں وچ ملدا اے۔ دوجھا قصہ ”سسی پنوں” 1192ھ وچ مثنوی دی طرز تے لکھیا گیا اے۔
ایہناں دی ایہ سی حرفی ونگی دے طور تے پیش اے:
خ:خودی گمان نہ رہیا کائی
میں تاں ڈبی وچ عشق دی لہر مائے
میری پیت چکور پتنگ والی
سہاں اپنے سر تے قہر مائے
چماں آبِ حیات دا ہوت پنوں
ہور سبھ جہاں ہے زہر مائے
شاہ محمدا رب جے مہر کرسی
چل ویکھ ساں پنوں دا شہر مائے
حافظ اللہ بخش پیارا (پ1200ھ/ 1789ئ، م 1276ھ/ 1860ئ)
آپ لاہور دے واسی ھن۔ آپ اللہ دے نیک بندے ھن۔ پنجابی مشاعریاں دا مڈھ لایا۔ شاعر تے معاشرتی اثرات اثر کریندن جتھوں اس دور دے حالات واقعات دی جانکاری ہوندی اے۔ آپ دے ویلے پنجابی مشاعریاں دا وکھرا ای رنگ ہائی۔ شاعر ہک دوجھے تے شعراں راہیں چوٹا کردے تے اڑا ونیاں پیندے ھن۔ جتھوں عقل تے مونہہ در روئی جواب دا پتہ لگدا اے۔ ایہناں دے کلام وچ مقامی شیواں دا ورتارا ایہناں دا اپنا حصہ اے۔ ایہناں دا کلام ویکھو:
الف:اساں دتا تیرے ہتھ پیسہ
اُہدی لیا کھاں چیزاں توں چار میاں
کانپھول تے کھکڑی پان بیڑہ
نالے لیاویں کھاں پھلاں دے ہار میاں
پیسہ موڑ لیاویں نالے دُدھ لیاویں
اتے کریں ناں مول ادھار میاں
پیارے صاحب نوں دیویں جواب اسدا
نہیں تاں نکل جائیں پڑوں باہر میاں
قادر یار(پ1271ھ/ 1802ئ، م 1309ھ/ 1892ئ)]
ناں قادر بخش تے تخلص قادر یار رکھدے ھن۔ قوم سندھو جٹ تے پنڈ ماچھی کے ایمن آباد ضلع گوجرانوالہ دے واسی ھن۔ ایہناں نے شاعری اپنی ماں بولی وچ کیتی اے۔ ایہناں سادہ تے سدھ پدھری زبان دی ورتوں کیتی اے۔ ایہناں دیاں لکھتاں بارے عبدالغفور قریشی ہوراں ”پنجابی ادب دی کہانی” وچ لکھدے ھن:
”قادر یار اک سدھ پدھرا جٹ زمیندار شاعر اے۔ جس نے ”معراج نامہ”، ”روز نامہ”، ”راجہ رسالو”، ”قصہ ہورن بھگت”، ”سوہنی ماہیوال” تے قصہ ”ہری سنگھ” لکھے۔ ایہناں قصیاں نوں ویکھیاں پتہ لگدا اے کہ قادر یار زیادہ پڑھیا لکھیا شاعر نہیں سی۔ شعراں وچ کدھرے کھٹک بھڑک ناپ تول دی لہر نہیں۔”
ل:لئی آواز پچھان ماتا
آکھے دس بیٹا کتھوں آیا ایں
کہڑا ملک تیرا پتر کسی دا ایں
کس ماں کرماں والی جایا ایں
اکھیں دسے تے شکل پچھان لواں
بولی ولوں میں پت ازمایا ایں
قادر یار آکھے دسیں سار مینوں
جائیں بھال میں پت ملایا ایں
بردہ پشاوری (پ1827ئ، م 1897ئ) بحوالہ پنجابی شاعراں دا تذکرہ ،مولا بخش کشتہ
(پ1850ئ، م 1902ئ) بحوالہ پنجابی ادب دی کہانی، عبد الغفور قریشی
اصل ناں میاں بردے خاں تخلص بردہ، ذات دے پٹھان تے پشاور دے وسنیک ھن۔ مادری زبان پشتو یا فارسی ہائی۔ جدوں پنجابی وچ شاعری کیتی تاں وڈیاں وڈیاں نوں پچھاں چھوڑ گئے۔ ایہناں دا کلام پڑھ کے انج لگدائے اوہ پشاوری نہیں لاہوری یا امر تسری ھن۔ ورتی گئی زبان سادہ تے رواں اے۔ ایہناں دے بیت دلاں تے چھیتی نال اثر کردے نیں۔ حیاتی وچ جیل یاترا وی کیتی۔ ایتھے گزاری حیاتی دا ایہناں تے گوڑھا اثر ہویا۔ بردہ پشاوری ہوراں دی ایہ سی حرفی پیش اے:
ب:بُری یارو مرض عشق والی
دارو لگدے نہیں طبیب والے
شاہوکاراں دے سخن منظور ہوندے
سخن نہیں منظور غریب والے
نال عاجزی دے کم کڈھ لیندے
رسا چوپ لیندے مٹھی جیبھ والے
بردہ سیاں درختاں دی کرے راکھی
میوہ پکے تے کھان نصیب والے
سید فضل شاہ (پ 1244ھ/ 1827ئ، م 1307ھ1890/ئ)
ناں سید فضل شاہ تخلص فضل ، پیو دا ناں سید قطب شاہ تے نواں کوٹ لاہور دے واسی ھن۔
آپ دیاں لکھتاں وچ قصہ ”سوہنی ماہی وال”، ”سسی پنوں”، ”لیلیٰ مجنوں”، ”قصہ یوسف زلیخا”، ”تحفہ فضل شاہ”، سی حرفیاں ”سسی ہیر تے سوہنی”، ” ہیر رانجھا” موجود ھن۔ ایہناں دے شعراں وچ تشبیہاں تے استعاریاں دی ورتوں کمال اے۔ عبد الغفور قریشی ہوراں لکھدے نیں:
”فضل شاہ لفظاں دی کاری گری دا امام اے۔ اوہ اک اک لفظ نوں کئی کئی معنیاں وچ لکھدا اے۔”
ب:بہیں پھُل پھُل پھُل پھُل اتے
یاد خزاں نہیں بلبل تینوں
اوتھے عمل والے دفتر پھل رہے
کہن عدل دی تل تے تل تینوں
جیہدا نام صراطُ المستقیم آیا
اوہو لنگنی پیسیا پُل تینوں
فضل شاہ سید بن کے پھُل بیٹھوں
جے کر سچ پچھیں ایہوں بھُل تینوں
سائیں احمد علی(پ1836ئ، م 1929ئ)
بعض کتاباں چ مرن دا سال 1937ء وی لکھیا ملدا اے۔ افضل پرویز ہوراں آپ دا جمن سال 1859ء لکھیا اے۔ آپ قزلباش خاندان وچوں ھن۔ آپ دے وڈکے نیشاپور ایران دے رہن آلے ھن۔ ایہناں دے تایا تے پیو کابل توں پشاور آئے تے آپ ایتھے ای جمے۔
آپ نوں پنجابی وچ شعر کہن دا شوق لگا۔ استاد رمضو دے شاگرد بنے تے ناں کھٹیا۔ ایہناں دے کلام دی ونکی ویکھو:
ع:ٰعین شین تے قاف دو نقطیے دے جہناں نقطے پچھانے اُہ دور لے گئے
جہناں سر بچایا نہیں سر پایا جہناں دتا سر اُہ سر ضرور لے گئے
اک تے سہکدے ہوس بوالہوسی کر دے مغز معنوی صاحب شعور لے گئے
تو بھی اس طرح لے جا سوغات سائیاں جیکر دار تے چڑھ منصور لے گئے
میاں ہدایت اللہ (پ1838ئ، م 1929ئ)
ناں تے تخلص ہدایت اللہ گلی چابک سواراں لاہور دے رہن آلے ھن۔ حافظ ولی اللہ سجن دے شاگرد ھن۔ پنجابی سی حرفی نوںنویکلا مقام دتا جہناں وچ صوفیانہ رنگ سوہنے سوہنے خیال ملدے نیں۔
ز:زاریاں وڈیاں عشق اندر ٹھٹھا نہیں اِہ عشق کماوناں جے
تیر جھلنے جگ دے طعنیاں دے سینہ اپنا ڈھال بناوناں جے
پھُل سگھناں باغ توحید وچوں بدن کنڈیاں نال پچھواوناں جے
اوکھی عشق دی کھیڈ ہدایت اللہ ہتھ شر دی مچھ تے پاونا جے
سید محمد ہاشم شاہ (پ ٢٢ رجب 1148ھ/ 1735ئ، م ٦٢ رمضان1259ھ/ 1843ئ)
سید ہاشم شاہ مدینہ منورہ وچ جمے۔ آپ دے وڈکے عرب اچ وسدے ھن۔ آپ دے پیو دا ناں حضرت حاجی سید محمد شریف ہاشمی ہائی۔ جدوں آپ چار ورہیاں دے ہوئے تاں آپ دا خاندان دین دے پرچار لئی بالاں بچیاں سنے اوس ویلے دے ہندوستان وچ ضلع امر تسر تحصیل اجنالہ گورداسپور کے علاقے ”جگدیو کلاں”و چ آن وسے۔
ہاشم شاہ نے مڈھلی تعلیم اپنے پیو کولوں لئی۔ فقہ، اصول، حدیث، تفسیر، منطق، فلسفہ، ادب ، عروض تے اچیچ نال قابو پایا۔
ایہناں عربی، فارسی، حکمت، ہندی، سنسکرت، پنجابی، جوتش، علم رمل تے نجوم امیر اللہ بٹالوی کولوں سکھے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ ہوراں نال چنگی سونہہ دی وجہ پاروں ایہناں ہاشم شاہ ہوراں نوں ضلع نارو وال دے پنڈ تھرپال وچ ٧١ گھماواں دی جاگیر دتی جہڑی ھن وی ایہناں دے وارثاں دی مالکی اے۔ پیو دے مرن پچھوں پڑھن پڑھاون اتے حکمت توں وکھ شعر لکھن وی نال نال چلدا رہیا۔
د:درد جیہناں تن یار دا اے
سوئی ڈھونڈ دے راہ حبیب دے نوں
جیہناں دکھ نہ درد نہ روگ کوئی
سوکیہہ جانے قدر طبیب دے نوں
جیہناں پریت دی ریت نہ مول جاتی
پچھو تاوندے وقت نصیب دے نوں
ہاشم تدھ جئے اوتھے لکھ میاں
کون پچھدا اے حال غریب دے نوں
میاں محمد بخش(پ 1246ھ/ 1830ئ، م 1324ھ/ 1907ئ)
میاں محمد صاحب میاں شمس دین قادری دے ویہڑے پنڈ کھڑی شریف ضلع میر پور آزاد کشمیر وچ جمے۔ عربی، فارسی، فقہ ، حدیث، تفسیر دے عالم ھن۔ روحانی فیض شیخ احمد کولوں لیا۔ آپ دا جگت مشہور قصہ ”سیف الملوک” اے جس نے ڈھیر سارا نامنا کھٹیا۔ ایس قصے دے اچ وی ڈھیر گنتری وچ شعر لوکاں نوں زبانی یاد ھن۔ اس توں ودھ ہور لکھتاں وی لکھیاں جہناں بارے عبد الغفور قریشی ہوراں لکھدے ھن:
”اُنج تاں میاں صاحب نے قصہ ”سخی خواص خاں”، ”مرزا صاحباں”، ”ہدایت المسلمین”، ”سوہنی ماہی وال”، ”شیخ صفان”، ”شیریں فرہاد”، شاہ منصور”، ”تحفۂ رسولیہ”، ”تحفہ میراں” تے ”گلزار فقیر” لکھے تے غنیمت کنجاہی دی فارسی مثنوی ”نیرنگ عشق” دا ترجمہ وی کیتا پر آپ دی شہرت مثنوی ”سفر العشق”، ”سیف الملوک” نال ہوئی جہڑی 1272ھ/ 1855ء وچ لکھی گئی۔”
آپ دے کلام وچ عشق حقیقی تے مجازی دے دو ویں رنگ موجود ھن۔ تشبیہاں تے استعاریاں دی جڑت اپنی تھاہر ے اچیچ رکھدے نیں۔ روانی، جذبات نگاری، منظر نگاری، واقعہ نگاری ایہناں دے کلام دا فنی حوالے نال ہک اپنا خاصہ اے۔
ٹی سی گجراتی (پ 1872ء گجرات، م 1932ء امر تسر)
ناں تارا چند تخلص تارا تے ٹی سی گجرات دے رہن والے ھن۔ ایہناں دا لکھیا قصہ ”بابو نامہ” جگت مشہور ہویا۔
م:منہ مہتاب دے وانگ اس دا
سر تے وال نے مثل شب تار کالے
کالے منہ خجالت تھیں پھیر لیون
ویکھن پیج جے زلف دوتا والے
والے گوش والے گویا ھن ہالے
سر تے خوب مرصع تاج نالے
نالے تاریا قلعہ مقصود کر دے
پختہ چاہڑ فصیل لئے مار تالے”
ں
محمد بوٹا گجراتی(پ 1851ئ، م 1930ئ)
ناں محمد بوٹا تخلص بوٹا۔ کٹڑہ شال بافاں گجرات دے واسی ھن۔ قوم دے کشمیری تے شال بانی دا کم کریندے ھن۔ ایہناں دی لکھتاں وچ شیریں فرہاد، پنج گنج، چندر بدن، روڈا جلالی، مرزا صاحباں، سیر بہشت، جنگ امامین، قصہ سلطان محمود، وفات نامہ ، سرور کائنات تے قصہ شہزادی بلقیس تے قصہ احسن القصص (یوسف زلیخا) شامل ھن۔
ش:شرع فرماوندی کیہ سانوں
ملاں مسئلے الٹ سُنانا ہیں
جہڑا دم غافل سوئی دم کافر
سانوں یار دی یاد بھلانا ہیں
سجدہ یار نوں سیس جھکا کیتا
ھن ہور نماز روا ناہیں
اکو بوٹیا یار دی جھات چوہواں
لوڑ دین ایمان دی کا ناہیں
دائم اقبال دائم (پ ٩١ اپریل 1909ئ، م ٣ اکتربر 1984ئ)
ناں محمد اقبال تخلص دائم منڈی بہائو الدین گجرات دے پنڈ واسو دے وسدے ھن۔ ایہناں دے کلام وچ عشق و عاشقی تے ڈھیر ساریاں گُجھیاں رمزاں ملدیاں ھن۔ حمید اللہ ہاشمی ایہناں دے بارے لکھدے ھن:
”اب تک بیشمار قصے کہانیاں لکھ چکے ہیں۔ ان میں ”کمبل پوش”، ”سوہنی ماہی وال”، ”یوسف زلیخا”، ”ہیر سیال”، ”مرزا صاحباں”، ”ابراہیم ادھم”، ”سیف الملوک”، ”لیلیٰ مجنوں”، ترجمہ مثنوی ”بو علی قلندر”، ”شاہ نامہ کربلا”، شہزادی نور اقبال” تے ”شاہ مراد” قابل ذکرہیں۔ ”شاہ نامہ کربلا” کوبہت مقبولیت حاصل ہوئی۔”
ش:شہر دیار بازار مٹی قصر خسروی تاج محل مٹی
مٹی کھلی کھلوتڑی مٹ جاندی جدوں ویکھدی مٹی ول مٹی
مٹی دل ہوندی مٹی گل جاندی، مٹی نال جدوں کر دی گل مٹی
دائم مٹی دا مٹی نوں مار کوڑا ہو جاونائیں اج کل مٹی
علی حیدری ملتانی (پ 1101ھ/ 1690ئ، م 1199ھ/ 1785ئ)
ناں تے تخلص علی حیدر موضع چونترہ(موجودہ ضلع ٹوبہ ٹیک سنگھ سابقہ ضلع ملتان) دے رہن آلے سڈھل جٹ ھن۔ حمید اللہ ہاشمی ہوریں ایہناں دا ہک ٹکانہ ہور وی اپنی کتاب وچ دسیا اے۔
”پنجابی کے مشہور میاں ہدایت اللہ نے اپنے ایک شعر میں انہیں گائوں قاضیاں ضلع ملتان کا باسی بتایا ہے۔ حقیقت یہ ہے کہ علی حیدر موضع چونترہ کے باسی تھے۔”
حضرت سلطان باہو دے مگروں علی حیدر ملتانی ہوراں نے سی حرفی نوں اچیچا تھاں دتی اے۔
خ:خوشی وسے اوہ دیس راوی
جتھے وسدیاں کل کواریاں نی
گھڑا گھن کے ڈھا کاں تے چاٹرن
اوہ دو نیناں دیاں ماریاں نی
ونج ونج وے نیگرا چھوڑ ناہیں
متاں آون اساڈیاں واریاں نی
اوڑک عشق کنوں حیدر کی حاصل
جے جتیاں بازیاں ہاریاں نی
منشی غلام حسن گامن (پ 1206ھ/ 1791ئ، م 1265ھ/ 1848ئ)
منشی گامن فارسی تے پنجابی دے منے پرمنے شاعر ھن۔ ایہناں دا کلام اپنی مثال آپ اے۔
ش:شہید کیتا ایہناں نیناں خنجر تے تلوار بناں
ایہ تلوار عجائب ویکھو کٹھرا سانوں دھار بناں
ایہے نین نہیں کائی ظالم خونی کہندے تیغ کٹار بناں
ہے دے گامن چھڈ نہیں ایہناں خونیاں نوں سردار بناں
میرن شاہ (پ 1224ھ/ 1809ئ، م 1318ھ / 1900ئ)
بخاری سادات سید امیر حیدر شاہ میرن پیو دا ناں ولائت بخاری بستی کدنا موضع رائو بیلا شرقی (تحصیل کوٹ ادو ضلع مظفر گڑھ) وچ جمے۔ چھوٹیاں لا ای بہاول پور آگئے۔ سید جلال الدین شاہ دے مرید ہو گئے۔ آپ اچ کوئی دے شاعر، طبیب، کیمیاگر تے پہلوان وی ھن۔
حمید اللہ ہاشمی ایہناں دیاں لکھتاں بارے انج بیان کردے نیں:
” بچپن سے شاعری کا شوق تھا۔ قصہ ”ہیر رانجھا”، ”جھگڑا کالی گوری”، ”آتش عشق”، ”عیشو نامہ” (کوک شاستر کا ترجمہ)، ”عید تے شب قدر دا بیان”، ”روہی بارے”، ”پہلوانی دے تن سو سٹھ پہچان دا بیان”، ”پٹواریوں نظم” اور ”دوہڑے” ان کی تصانیف ہیں۔”
س:سوہنے سادے یار پچھے
لکھ بدیاں جگ دیاں جھلیاں میں
مونہہ مٹی ملی کوچے یار اندر
گھر چھوڑ دتے گلیاں ملیاں میں
چرخہ بھن پروتڑا پھوک دتا
کھوہ سٹیاں پونیاں چھلیاں میں
میرن نہیوئی لگا ترنجن کون بیٹھے
سیاں روندیاں گھراں نوں گھلیاں میں
سی حرفی دا فنی تے فکری مطالعہ:
جتھوں تائیں سی حرفی دے فنی تے فکری مطالعہ کرن دی گل اے۔ بہوں ضروری اے سی حرفی اس نظم نوں آہدھن جہڑی کہ حروف تہجی دی ترتیب الف توں شروع ہو کے ی تے ونج مکدی اے۔ اس دی ہیئت چو مصرعا شاعری ورگی اے۔ ہر سی حرفی دا مڈھ ہر حرف توں تو لگدا اے جیویں الف ب پ ت۔
سی حرفی پنجابی شعری ادب دی پرانی صنفاں وچوں ہک صنف اے۔
کھوجیاں دی کاڈھ موجب سی حرفی دا موڈھی حضرت سلطان باہو نوں آکھیا ویندا اے۔ ایہناں دی سی حرفی بطور نمونہ پیش کیتی ویندی اے۔ اوہ فرماندے نیں:
الف:اللہ چنبے دی بوٹی مرشد من وچ لائی ھو
نفی اثبات دا پانی ملیا ہر رگے ہر جائی ھو
اندر بوٹی مشک مچایا جان پھلن تے آئی ھو
جیوے مرشد کامل باہو جہیں ایہ بوٹی لائی ھو
سی تریہہ (30) نوں آکھیا جاندائے تے حرف حرف ہوندا اے۔ یعنی تریہہ حرفاں آلی شاعری نوں سی حرفی دا ناں دتا گیا اے۔ اس نظم دے تریہہ بند ہوندے ھن جہڑے ہک ہک حروف تہجی دے حرف توں شروع ہوندن۔ جتھوں تیکر فقیر میاں رحمت دی لکھی سی حرفی دا تعلق اے اس دی کھوج تاں اپنی تھاہرے پر ہک گل تاں لوہے تے لیک آلی اے۔ جہڑی ہستی سی حرفی دی موڈھی متھی جاندی اے فقیر میاں رحمت دے سارے روحانی فیض دا سلسلہ اتھوں ای ٹریا اے۔ فقیر میاں رحمت نوں حضرت سلطان باہو ہوراں نے چورں قطب کیتا تے اپنا روحانی فیض وی ایہناں نوں عطا کیتا جس ہستی دا روحانی فیض ہووے اس دے اثرات اتے مرشد نال عقیدت دا تصور تاں نمایاں ملدا اے۔
فقیر میاں رحمت دیاں لکھیاں سی حرفیاں وچ مرشد دا تصور، عشقِ مجازی تے حقیقی، وچھوڑا، سک تے معرفت دے موضوع ملدے نیں۔ میاں رحمت نے قصہ ”ہیر رانجھا” وچ سی حرفیاں لکھیاں ھن۔ ایہناں وچ وی تصوف دا رنگ اگھڑیواں اے۔
ایہ گل تاں پکی ٹھکی اے میاں رحمت کسے ادارے دا پڑھیا ناہی۔ اوہ چٹے ان پڑھ ھن۔ اوہ ساری حیاتی چوری تے ڈاکہ زنی کردے رہے۔ چوروں قطب ای حضرت سلطان باہو ہوراں نے کیتا تے دستِ بیعت وی انہاندے ہوئے۔ آپ ایہناں دے مرید وی ھن تے سارا روحانی فیض ایہناں دا دتا ہوئیا اے۔ اس لئی ایہناں دی شاعری تے عقیدت تے معرفت دا رنگ چوکھا نظر آندا اے۔ ایہناں دے کلام دا فنی تے فکری ویروا کرن لئی اساں ایہناں دے کلام دا جائزہ پیش کردے آں۔
زبان تے بیان دا ورتارا:
زبان تے بیان دا ورتارے توں ایں شاعر دی فصاحت تے بلاغت دا نتارا ہوندا اے۔فقیر میاں رحمت نے اپنے کلام وچ سادہ تے عام فہم زبان ورتی اے۔ جہڑی عام ورتارے دی بولی اے۔ ایہناں وچ دھرتی دی جُڑت نظر آندی اے۔ ایہناں دے کلام وچ جہڑی زبان ورتی گئی اے اوہ عام لوکائی دی بولی اے۔ ایہو وجاں ہوندی اے جوں ہک چنگا شاعر اوہو ہوندا اے جس دی گل لوکاں دے دلاں تے اثر کرے تے اس دے اثرات ڈھیر چِر تائیں لوکاں دے دلاں تے موجود رہن۔ ایہ تد ای ہو سکدا اے جدوں گل لوکائی دی بولی وچ ہووے۔زبان تے بیان دے حوالے نال ایہناں دے کلام وچوں کجھ نمونے پیش ھن:
الف:اگ وجود نوں لگ گئی اے سڑی سڑی سائیں سڑ کے بولی ہاں میں
ساری عمر فراق دے وچ جالی عشق ترکڑی چاڑ کے تولی ہاں میں
تیرے نوکراں دی چاکر ہو راہساں تیرے گولیاں دی پڑ گولی ہاں میں
تکیں نال پیار دے سائیں رحمت تیرے پیار نے سوہنیاں موہ لیاں میں
فقیر میاں رحمت دی لکھی ہوئی اس سی حرفی وچ زبان تے بیان دے ورتارے توں ایہناں دا زبان تے عبور اس گل دی گواہی دیندا اے۔ ایہناں دی زبان تے بیان دے حوالے نال ہک ہور سی حرفی ویکھو:
ص:صدقے جاواں ایہناں عاشقاں توں
جہڑے تیر وچھوڑے دا جھل گئے
جھلی ہو کے جھلا دے وچ
مینوں چھوڑ جانی کِت ول گئے
کئی ورہے چھمائیاں دے گزر گئے
جھلے لوک آکھن جانی کل گئے
رحمت جی سانوں تِیر وچھوڑے دے
انج لگے ہاں کلیجہ سل گئے
زبان دے ورتارے نال اس گل دا نتارا ہوندا اے۔ زبان دی مٹھاس انسان دے اندر رچی ہوندی اے۔ جدوں لفظاں راہیں اندر دے جذبیاں نوں چھیڑیا ویندا اے تاں اوہ اکھر تیر وانگوں کلیجہ ونھ چھڈدے نیں۔ شاعری دے ذریعے انسانی جذبات اتے اس دے اندر دے محسوسات تے کیفیات نوں بیان کیتا ویندا اے۔
ایہ اُداں ای سُچجے ڈھنگ نال بیان کیتے ونج سکدے ھن جدوں شاعر لوکاں دی زبان وچ اپنی گل کرے اوہ عام ورتارے دی بولی ہووے۔ جہناں شاعراں نے زبان دا ورتا عام لوکائی دی بولی نوں بنایا اے اج وی ایہناں شاعراں دا کلام لوکاں نوں ڈھیر سارا زبانی یاد اے۔ ایہ ایہناں دے کلام دی آفاقیت تے مٹی نال جُڑی ہوئی زبان دے ورتا دے اثرات ھن۔
زبان دے بیان دے حوالے نال فقیر میاں رحمت دی ایہ سی حرفی ویکھو:
ک:کھاون، پیون، نہاون، دھون، ایہ کم نفسانی ھو
دل کالا تے منہ توں دھوویں واہ واہ مسلمانی ھو
اک دم رب نوں یاد نہ کیتا تیری ضائع گئی جوانی ھو
جاں جاں دل نوں پاک نہ کرسیں یار نہ ملدا جانی ھو
جتھوں تائیں زبان تے بیان دی گل اے فقیر میاں رحمت دی سی حرفیاں توں اس دا نتارا ہو جاندا اے۔ جے ایہناں دے کلام وچ ورتی گئی زبان سادہ عام فہم تے لوکاں دے ورتارے دی زبان اے تے نالے گھروگی زبان دی مٹھاس وی اس وچ موجود اے۔ فقیر میاں رحمت دی حیاتی جٹکی وسوں وچ گزری اے اس لئی ایہناں دے کلام لئی دی ہک اپنی چس اے۔
عشق دا بیان: فقیر میاں رحمت دے کلام وچ عشق دا بیان بہوں ڈھیر سارا پایا ویندا اے۔ ایہناں دے کلام وچ عشق مجازی تے حقیقی دے جھلکارے صاف صاف نظر آندے نیں۔ ایہناں دے عشق مجازی دی رمز وچ عشق حقیقی دا راہ دسیا گیا اے۔ عاشق دی اندر دی کیفیت دے جذبے نوں جیویں سوہنے دے سچچے رنگ ڈھنگ نال آپ نے بیان کیتا اے ایہناں دا ای حصہ اے۔ کیوں جے لکھن آلے دا اسلوب تے محسوسات اپنے اپنے ہوندے نیں۔ اوہ ہک گل کیویں کر کے پیش کردا اے۔ عشق دے بیان دے حوالے نال فقیر میاں رحمت دی لکھی ایہ سی حرفی ونکی لئی پیش اے، چس چائو:
ض:ضرب پریم دی جہناں کھادی
اگے جگ تے اوہ انسان ہوئے
چنگے لکھ شہیداں توں ہوئے
جہڑے راہ عشق وچ قربان ہوئے
جہناں پوجیا یار دا بت ناہیں
پچھو تائے تے بہت حیران ہوئے
کافر ہو کے ملے جو یار رحمت
کہہ کٹھیا مڑ مسلمان ہوئے
عاشق تاں عاشق ای ہوندا ئے۔ اس نوں تاں اپنے محبوب دی تلاش ہوندی اے۔ اس تے موسمی حالات وی اثرا نداز نہیں ہوندے۔ عشق عاشق نوں اندروں اندریں مکا چھڈدا اے۔ اس نوں ہر شئے وچوں یار دی صورت نظر آندی اے۔ عاشق نوں زر، جائیداد تے دنیا دی کوئی لوڑ نہیں ہوندی۔ اوہ تاں اپنے یار دے درشن کیتے اپنی منزل ول ودھدا رہندا اے۔
بقول شاعر:
عاشق دا کدے پندھ نہیں مکیا
خالی بھاویں جھولے ہوندن
(سیدطاہرشیرازی)
عشق مجازی اتے بھاویں حقیقی ہووے عشق عشق ای ہوندا اے۔ عشق دی منزل دا پاندھی اپنے جنون وچ رب دی حقیقت نوں پا لیندا اے بھاویں عشق انسان نوں اندروں ساڑ کے سواہ چا کردا اے۔ عشق بارے فقیر میاں رحمت انج فرماندے ھن:
ع:عشق عشق پیا سارا جگ آکھے ایہ عشق تے صاحب سلوک دا ای
پہلاں اندر وڑ کے نکی جہی گل کردا مڑ چڑھ کوٹھے اُتے کوک دا ای
پہلاں کنڈا کنڈا کر کے واڑ دیندا مُڑ لا مواتڑا پھوکدا ای
رحمت ہڈیاں جگر جلا دیندا ایہ گولڑا کسی بندوق دا ای
عشق حقیقی دا بیان: فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ عشق حقیقی دا بیان چوکھا سارا ملدا اے۔ ایہناں دے کلام تے چھات پائیے تاں فلسفہ نظریہ وحدت الوجود دا فلسفہ ملدا اے۔ کیوں جے ایہناں دی ذات تے فقر دا سارا فیض سلطان الفقراء حضرت سلطان باہو ہوراں دا اے۔ عشق حقیقی دی مثال فقیر رحمت دے کلام وچوں انج ویکھی جا سگدی اے:
ح:حال کریندی نوں حال ہویا دیو شوق شراب دا حال مینوں
اسم حال دے وچ نہاں تھیواں کرئیو نال نگاہ دے لال مینوں
کاتی کڈھ پیار یا شوق والی کرئیو عشق دے نال حلال مینوں
مکھ ویکھیاں دکھ دور ہوندے رحمت چکو گھنڈ تے دیو جمال مینوں
دیدار دا شوق ہر عاشق نوں ہوندا اے۔ عاشق اپنے یار دا وصال تے درشن پاون لئی پتہ نہیں کیہہ کیہہ پاپڑ ویلدن تے کہڑے کہڑے جفر جالیندے ھن۔ ہک یار دے دیدار دی خاطر عاشق تاں کی کر چھڈدن۔ اوہ تاں اپنے یار دے مکھ دا تسّا ہوندا اے۔ اس نوں دنیا جہان دی ہر شئے وچوں اپنے یار دی صورت ای دسدی اے۔ اوہ فرماندے نیں:
ط:طلب دیدار دی چیلیاں نوں اگے بیٹھے نی لکھ ہزار رانجھا
جوگ سوئی لیسن جہڑے خاک ہوسن سنجا کر اوسِن گھر بار رانجھا
جوگی جوگ دے وچ نی مست پھردے کیتا یار دے نال پیار رانجھا
رحمت سائیں ایہ جوگیاں مت دتی توں کرنا نہیں نروار رانجھا
عاشقاں دا کوئی دین، مذہب نہیں ہوندا۔ عشق ای انہاندا پیر تے یار دی ہستی ایہناں کان سارا کجھ ہوندی اے۔ اوہ لکھدے نیں:
م:مذہب ناہیں کوئی جوگیاں دا مذہب عاشقاں کریں قبول رانجھا
جہڑے عشق ولوں محروم چلے، نہیں وچ جُناب منظور رانجھا
عشق پیر ہے عاشقاں صادقاں دا، عشق باجھ نہ ہووے حضور رانجھا
رحمت سائیں ایہ جوگیاں مت دتی سارا عشق دا نور حضور رانجھا
فقیر میاں رحمت شاعری وچ معرفت تے عشق حقیقی دا بیان چوکھا سار ملدا اے۔ کجھ ہور لکھیاں سی حرفیاں ونکی دے طور پیش کیتیاں ویندیاں ھن جہناں وچ عشقِ حقیقی دا بیان ملدا اے۔
ع:عین ہوئے نال عین جوگی لامکان، مکان رانجھا
جوگیاں ذات خدا دی جھات پائی ڈٹھا کفر تے نہ ایمان رانجھا
دن رین دی خبر نہ جوگیاں نوں جوگی جوگ وچ سمان رانجھا
رحمت سائیں ایہ جوگیاں مت دتی توں بھی اپنا آپ پچھان رانجھا
ع:عین عشق نوں پِیل بِرہوں دے آئے بِرہوں نوں کون پلیندا ہو
درد فراقوں کانگاں چڑھیاں ہیٹھاں بالن کون بلیندا ہو
اکھیں روون سوہنے یار دی خاطر، نہیں دل آرام کریندا ہو
عشق مریلا خونی ہاتھی رحمت جہڑا ہر نوں قتل کریندا ہو
ل:لاج میری تینوں جوگیا وے نال رب دے کر نگاہ جوگی
میں تے آیت حدیث دے نال پڑھیا اندر تدھ دے ذات خدا جوگی
وہندیاں ندیاں تسیں تھل کرو، تھلاں ریت کرو دریا جوگی
رحمت عرض کریں اگے جوگیاں دے مینوں خیر خزانیوں پا جوگی
د:درد کی جانے عاشقاں دا مسئلے کڈھ کتاباں وچوں دسدے نی
جدوں مرد منصور چڑھ گئے سولی ملاں بیٹھ مسیتاں وچ ہسدے نی
ایہناں قاضیاں باہمناں، پنڈتاں توں عاشق پرے پریڑے نسدے نی
رحمت وارے جائیے ایہناں عاشقاں توں سر دیندے بھیت نہ دسدے نی
مرشد دا تصورِ عشق:
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ مرشد دا تصور چوکھا ملدا اے۔ ہک گل تاں ایہ اے اونہاں دے مرشد حضرت سلطان باہو ہوراں ھن دوجھی گل ایہ اے جے حضرت سلطان باہو ہوراں سی حرفی دے موڈھی متھے جاندے نیں۔ ایہناں دیاں لکھیاں سی حرفیاں وچ مرشد دا تصور بہوں سارا موجود اے۔ حضرت سلطان باہو ہوراں دی آکھ موجب مرشد دا تصور انج پایا ویندا اے۔اوہ فرماندے نیں:
مرشد دا دیدار ہے باہو لکھ کروڑاں حجاں ہو
اس مصرعے توں حضرت سلطان باہو ہوراں دا مرشد نال عشق دا تصور نتر کے سامنے آندا اے۔ ایہناں دی لکھی سی حرفی دا ہک ہور مصرعا ویکھو جس وچ مرشد دے نال عشق دا ذکر ملدا اے۔ اوہ لکھدے نیں:
جیوے مرشد کامل باہو جہیں ایہ بوٹی لائی ہو
فقیرمیاں رحمت دے مرشد حضرت سلطان باہو ہوراں ھن تے سارا روحانی فیض ایہناں توں ای ملیا اے۔ اس لئی ایہناں دے کلام وچ مرشد نال عشق دا تصور وی گوڑھا ملدا اے۔
میری اس گل دی پکیائی ایہناں دی مرشد بارے لکھی ایہ سی حرفی ونکی لئی پیش اے:
ب:باغ کھڑیا باہو پیر والا توں تاں چن لئے پھُل ملہاریئے نی
سینے مہر لگی دستگیر والی کتھے کریں گی پھٹ ہتھیاریئے نی
جہنوں آپ رنگے سوہنا پیر باہو اوہنوں ہور کی رنگن چاڑیئے نی
رحمت ماریئے نفس کپُترے نوں لے لے دولتاں کاج سنواریئے نی
اس سی حرفی وچ میاں رحمت دا عشق اپنے مرشد نال سانوں ملدا اے۔ اوہ فرماندے نیں میرے اندر میرے مرشد نے جہڑا باغ لایا اوہ کھڑ پیا اے۔ اس وچ آ کے پھل چن لئے۔ ایتھے تیرے وار کجھ اثر نہیں کریندے۔ جہڑا مرشد دے رنگ وچ رنگیا ونجے اس تے ہور کوئی رنگ نہیں چڑھ سگدا۔ ایہ تاں تد ای ہو سگدا اے جدوں اندروں نفس کتے نوں ماریاں ونجے۔ جس اپنے نفس نوں مار لیا مڑ اوہ اسے دا ای ہو گیا۔ مرشد نال عشق بارے فقیر میاں رحمت دیاں کجھ ہور لکھیاں سی حرفیاں ویکھو جہناں وچ مرشد دا تصور عشق ملدا اے۔ اوہ بیان کردے نیں:
و:وکی گئی تیرے نام اتوں اگے کون کمینی نوں جاندا سی
میرے گل پٹہ تیرے نام والا تیرے نام جگ سنجھاندا ای
تیرا نام لئے کے لنگھ پار جاواں مینوں آسرا تُدھ جوان دا ای
رحمت لگے نیں بھاگ کمینیاں نوں ایہ فیض سخی سلطان دا ای
ک:کون آکھے مرشد رب ناہیں مرشد باجھ نہ رب سنجھاپدا ای
جہناں ڈھونڈ کیتی ایہناں لبھ لیا جہناں لبھ لیا سوئیو آکھدا ای
ایہ مرشد تے رب دا بھیت اکو سانوں قول سچا ایہو جاپدا ای
رحمت عین ہے نور رسول والا، ایہو نور سچا مولا پاکدا ای
ل:لوڑ کی مال خزانیاں دی کہڑا عاشقاں ونج وپار کرنا
منگن پچھیا یار دے در اتوں اہناںہور کی کسب روزگار کرنا
سر دتیاں جے سودا ملے سستا گھڑی پل دا نہیں ادھار کرنا
صرفہ کریئے نہ رحمت زندگی دا ہووے مرشد دا جے دیدار کرنا
ج:جس نے مرشد کامل پھڑیا آپ نہیں مڑ راہندا ہو
وچ رکوع، سجود، مراقب مرشد آپ بن باہندا ہو
مُوتو والے موتے مردے موت پہلے مر جاندا ہو
وچ کچہری رحمت سائیاں جا حضوری باہندا ہو
الف:ایہو بھیت رب سچے دا کلمہ آپ پڑھایا ہو
لا الٰہ وچ لا ہوئیوسے مرشد راہ وکھایا ہو
رب تیرے وچ توں ہیں رب وچ
پردا دل توں لاہیا ہو
اوہ تجلہ نوری رحمت سائیاں
مرشد آن وکھایا ہو
م:مرشد کامل ڈھونڈ لدھیوے
جس دا شان حضوری ہو
مرشد باجھوں راہ نہیں لبھدا
توڑے کریں عبادت پوری ہو
عطر، فُلیل، کمینہ اوتھے
نہ منظور کستوری ہو
وحدت کولوں پون تجلے
رحمت پون قطرے نوری ہو
ہجر دا بیان: فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ ہجر تے وچھوڑے دا ڈھیر سارا ذکر موجود اے۔ جس وچ ایہناں نے یار دی جدائی دا سیک، اودر دی سِک تے ملن دی تڑپ دے جذبیاں نوں انج کر کے بیان کیتا اے اس وچ صوفیانہ شاعری دا رنگ وی نتارواں ملدا اے۔ ہجر تے فراق شاعری دیاں جتنیاں صنفاں لکھیاں ایہناں وچ اس جذبے دا چوکھا سارا ذکر ملدا اے بھاویں اوہ دوہڑا، گاون، بارہ ماہ، سی حرفی ہوئے یا شاعری دی کائی صنف ہوئے اُسدے لکھن آلا کوئی وی شاعر ہوئے اوہدی شاعری وچ ایہ جذبہ بھرواں پایا ویندا اے۔ ہر خطے تے ہر زبان دی شاعری وچ ایہ کیفیات چوکھیاں نظر آندیاں نیں۔فقیر میاں رحمت دے سارے کلام وچ اس جذبے دا بیان چوکھڑا سارا ہجر فراق دا ذکر ویکھن نوں ملدا اے۔ ایہ جذبہ محسوسات دا ناں اے۔ پر شاعر نے اس جذبے نوں اکھرا راہیں سوہنے انگ رنگ نال بیان کر کے اپنی فکری پکیائی دا ثبوت دتا اے۔ ہجر تے فراق دے حوالے نال ایہناں دے کلام وچوں ونکی لئی سی حرفیاں حاضر ھن۔ اوہ فرماندے نیں:
ن:نام دا دان ہا میں منگیا
میری عمر گئی ویہا جوگی
تیرے عشق مار بیمار کیتا
میری ڈہی گیا گھن کھا جوگی
پھٹے عشق دے مول نہ گھلدے نی
کیتے لکھ کروڑ دوا جوگی
رحمت عرض کراں اگے جوگیاں دے
دیئو وچھڑے یار ملا جوگی
ہجر تے وصال، فراق تے وچھوڑا اوہ بندے دے اندر دی کیفیات بیان کرنا، ہو سگدا ہووے پر اس جذبے نوں اپنے اندر جالناں ایڈا سوکھا کم نہیں۔ ایہ اوہ ای جاندے ھن جہناں دے تن لگیاں ہوون۔ جیویں اردو دا ایہ ضرب المثل:
جو تن لاگے سو تن جانے
تے اس کیفیت نوں فقیر میاں رحمت ہوراں انج کر کے بیان فرماندے ھن:
وچھڑ یار جہناں دے جاندے
اوہ کہڑے حال جلیندے نی
دلڑی، نینی، کھلڑے والیں
اوہ کھڑے سنہڑے دیندے نی
گلیاں دے وچ پھرن نمانے
طعنے لوک مریندے نی
رحمت سائیں پچھ اوہناں توں
وچھڑے یار جنہاندے نی
انج وانگ میاں رحمت دی لکھی ہک ہور سی حرفی ویکھو جس وچ ہجر تے فراق دی کیفیت ملدی اے۔ ایہناں دی ایہ سی حرفی پیش اے:
م:مدت گزری اساں سکدیاں نوں
اجے تیک ناہیں جانی یار آیا
گیا گھل رخسار نوں فیر ولیا
ول ول کے موسم بہار آیا
جہناں بیلیاں دے وچھڑ جان بیلی
ایہناں کدی نہ صبر قرار آیا
کسے آن کہیا کرماں تتڑی نوں
اوہ ویکھ جانی رحمت یار آیا
فقیر میاں رحمت دیاں لکھیاں سی حرفیاں وچ ہجر دا بیان ساڈے کلاسیکل شاعراں وانگوں نتارواں اے۔
ظاہری حیاتی دا بیان:
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ ظاہری حیاتی دا بیان وی ملدا اے۔ بندہ کھاون، پیوون تے ناون، دھون کر کے باہروں تاں جُثے نوں مل مل کے دھوندائے پر من دی کالک نوں دور کرن واسطے اس کدی سوچیا وی نہیں۔ بندہ نفسانی خواہشاں تاں پوریاں کریندا اے پر رب نوں بھلیا ہویا اے۔ اس نوں یاد کدیں نہیں کردا۔ اس بارے فقیر میاں رحمت ہوراں آکھدے نیں:
ک:کھاون، پیون، نہاون، دھون ایہ کم نفسانی ہو
دل کالا تے مونہہ توں دھویں
واہ واہ مسلمانی ہو
اک دم رب نوں یاد نہ کیتا
تیری ضائع گئی جوانی ہو
جاں جاں دل نوں پاک نہ کرسیں
رحمت یار نہ ملدا جانی ہو
ج:جے دیدار ماہی دا چاہیں
سٹیں سب لٹا کے ہو
نفس ہنکار تے لوبھ کولوں
جند چھُٹے تاں جاپے ہو
کر عبادت پچھو تاسیں
بیٹھائیں کس بھرواسے ہو
اوہ مشکل چھٹے رحمت سائیاں
جہڑے وچ دنیا دے پھاتے ہو
لوبھ لالچ بندے نوں خدا توں دور کریندا اے۔ جے نیک عمل بندے کول نہ ہوسن تاں اگلے جہان اسدا چھُٹکارا کیویں ہوسیں۔ مُڑ اس کولوں پچھتاوے دے سوا کجھ نہ رہسی۔
دنیاوی علم دا بیان:
میاں رحمت دی شاعری وچ دنیاوی علم بارے آکھدن کہ میں کئی کتاباں منطق، ناہبھ پڑھے۔ کئی کتاباں لکھیاں پر اندر دی روشنائی نہ ہوئی۔ کوئی ایہو جیہا مرد کامل نہ لبھ سگیا جہڑا من دی میل دھووے ہا۔آپوں چارے تاں سارے کیتے پر اندروں کورے دے کورے ای رہے۔ اس بارے فرماندے نیں:
ل:لکھ قرآن کتاباں پڑھیاں
منطق ناہبھ بھی سارے ہو
لکھ کتاباں ہتھیں لکھیاں
پئے حرف سنوارے ہو
ہرگز یار نہ ملیا کدھرے
کر رہے سب چارے ہو
کوئی نہ مرشد کامل ملیا
رحمت جہڑا دل دی میل اُتارے ہو
لوبھ دا بیان:
حرص، ہوس، لوبھ تے لالچ دا ذکر فقیر میاں رحمت دیاں ھُو دی ردیف ہیٹھ لکھیاں سی حرفیاں وچ ملدا اے۔ ایہناں دے کلام نوں پڑھن تے پتہ لگدا اے ایہناں نے اس موضوع تے کیویں کر کے گل بیانی اے۔ اوہ بیان کردے نیں:
د:دنیا نار شیطانی آہی
بادشاہاں نوں مارے ہو
شیخ مشائخ بھی بھُل جاندے
وسدے گھر اُجاڑے ہو
جو کوئی حرص دنیا وچ پیا
لگدا نہیں کنارے ہو
ایسا مرشد کامل ہووے رحمت
جہڑا وہم خیال وسارے ہو
ج:جے رب تینوں پیدا کیتا
کی ھن نال لیایا ہو
دنیا دے وچ غافل ہویوں
رب رسول بھلیایا ہو
حرص ہوا دے گھوڑے چڑھیوں
شرم حیا نہ آیا ہو
نہ توں مرشد کامل پھدیا رحمت
نہ توں نام کمایا ہو
فقیر میاں رحمت دی لوبھ دے حوالے نال ہک ہور سی حرفی ویکھو۔ اوہ بیان کردے نیں:
ج:جس نوں طلب دنیا دی ہووے
نائیں عشق وچ وڑدا ہو
حرص ہوا دنیا وچ پھاتھا
نفس اس دا نہیں مردا ہو
جس تے مرشد کرے توجہ
جا وحدت وچ وڑدا ہو
درد فراقوں کانگاں چڑھیاں
رحمت نفس ہویا ہے بردا ہو
دنیا فانی دا بیان
جو گھڑیائے سو بھجنائیں جو جمیائے سو مرنائیں آخر ہک دیہیں اس دنیا فناہ ہوونجنائیں۔ ایہ محل تے ماڑیاں، دنیا دی ٹھاٹھ باٹھ اتھائیں رہ ونجنی اے۔ اگاں بندے خالی ہتھ ونجنائیں۔ ایتھے اُس دیاں چنگیائیاں ای کم آونیاں ھن۔ اس حوالے نال فقیر میاں رحمت ہوراں لکھدے ھن:
الف:انجے ہویا انجے ہوسی
انجے ہوندی آئی ہو
کئی جمے کئی مر مر جاندے
قدرت رب وکھائی ہو
ظاہر باطن اوہو دسدا
ہور نہیں شئے کائی ہو
ہکو ہک ڈٹھوسے رحمت
ڈٹھا نال صفائی ہو
ب:بندہ بھیت خداوند والا
کر توں فکر چنگیرا ہو
بُت دے وچ ھن روح آ وڑیا
کیتا سو آن بسیرا ہو
پکڑ وسیلہ مرشد والا نہ کر جھگڑا جھیڑا ہو
ایہ جہاں ہے فانی رحمت نہ تیرا نہ میرا ہو
دنیا دیاں ساریاں کھیڈاں عارضی ھن۔ ایہ سانگے بھانگے دھن مال ہر شئے مُک مَک نجنی اے۔ اس حیاتی تے روپئے پیسے دا مان نہ کر۔ کئی آئے تے کئی ٹُر گئے ایہ چلو چلی دا زمانہ اے۔ ایتھے کسی وی نہیں رہناں۔ باقی تاں ہک رب دی ذات ای رہسی۔
رسماںتے ریتاں دا بیان
رسماں ساڈے وسیب تے رہتل دی سنجان اتے دھرتی دا ہار سنگھار ھن۔ ایہ رسماں ساڈی حیاتی نال ہزاراں ورہیاں توں جڑیاں ہوئیاں ھن۔ ایہ ہک تاریخ وی اے اتے مٹی نال جڑت وی دسدیاں نیں۔
”نسیم اللغات” وچ رسم تے ریت دے معنی انج کر کے ملدے نیں:
”رسم:دستور، رواج، میل جول، روش، عادت، طور طریق”
”ریت:طور، طریقہ، قانون قاعدہ، رسم و رواج، دستور، ریت رسم یعنی شادی بیاہ کی رسمیں”
اردو لغت وچ رسم تے ریت دے معنے انج دسے گئے ھن:
”رسم:نقش، نشان، تحریر، نوشت، رقم، دستور، قانون، آئین، روایت، چلن، طریقہ”
”ریت:رسم، رواج، دستور”
جداں رسم تے ریت نوں معنوی حساب نال ویکھنے آں تاں ساڈے سامنے شادی ویاہ تے مرن دیاں رسماں تے پیراں فقیراں دے درباراں تے ونج کے منتاں دیونیاں ایہ ساڈیاں ریتاں ھن۔ جہڑیاں ساڈے وسیب نال جڑیاں ہوئیاں ھن۔ ایہ رسماں ریتاں ساڈے وسیب دا قاعدہ، قانون تے دستور وی اے۔ ایہ رسماں ریتاں ساڈی روایت نال جڑیاں ہوئیاں نیں۔ ایہ بندے دی سنجان تے ہوند دی علامت وی ھن۔ فقیر میاں رحمت دی لکھیاں سی حرفیاں وچ رسماں تے ریتاں دا ورتارا کیویں ملدا اے تے ایہناں نے ایہناں رسماں تے ریتاں نوں اپنے کلام وچ کیویں کر کے بیان کیتا اے۔ آئو ویکھئے:
و:واہ گرو، واہ گرو، ہندو کردے
رامو رام پکارے ہو
سکھ چخہ وچ جا گھتیندے
اگیں دے وچ ساڑے ہو
حساب کتاب دے ویلے
بیٹھے رہسن کئی وچارے ہو
مسلمان مٹی وچ دبدے
رحمت کہڑا عیب نتارے ہو
تلمیحات
”تلمیح: کسے مشہور تاریخی روایتی بات دے اشارے نال گل کرنی تلمیح آکھیا ویندا اے۔”
فقیر میاں رحمت دے کلام وچ تلمیحات دی ورتوں وی سوہنے انداز نال کیتی گئی اے۔ تلمیح وچ کسے تاریخی واقعے نوں شعر راہیں اشارے نال بیان کیتا ونجے یا اس واقعے نوں اس واقعے نال جوڑن لئی تلمیح دا ورتا کیتا ویندا اے۔
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ تلمیحات نوں سوہنے رنگ نال بیان کیتا گیا اے۔ مثال دے طور تے ایہناں دی لکھی گئی سی حرفیاں وچ ورتیاں تلمیحات پیش کیتیا ویندیاں نیں:
خ:خالق رازق رب اساڈا
جس کر ظہور ویکھایا ھو
اگ پانی تے ہوا مٹی دا
رب آدم بت بنایا ھو
نور ظہور چا ظاہر کیتا
آدم وچ ٹھہرایا ھو
تاں فرشتیاں سجدہ کیتا
رحمت رب سچے فرمایا ھو
ہک ہور سی حرفی وچ تلمیح دا ورتارا ویکھو:
ہ:ہک معراج نبی سرور نوں
حسین کیتا چار واری ھو
پہلا معراج امڑی دی جھولی
دوجھا نانے دی اسواری ھو
تریجھا معراج ہیٹھ خنجر دے
جتھے سید نماز گزاری ھو
چوتھا معراج نوک نیزے تے
رحمت پئی ویکھے خلقت ساری ھو
تلمیح دے حوالے نال ہک ہور سی حرفی پیش اے:
ع:عشق حسین علی دے اگے
رو رو عرض گزارے ھو
لاھُن باوے آدم کولوں
میں چُن چن عاشق مارے ھو
مینوں روشن کسے نہ کیتا
کر گئے چُپ وچارے ھو
عشق حسین علی دا طالب ہویا
رحمت تاں پُہتا ونج سرکارے ھو
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ فنی فکری حوالے نال ویروا کیتا ونجے تاں اس وچ جتھے فکری موضوعات وی چوکھے سارے ملدے ھن ایتھے فنی حوالے نال ڈھیر ساریاں مہارتاں ساڈے سامنے آندیاں نیں۔ جیویں کہ تلمیحات دا بغور مطالعہ کرن نال ایہناں دے کلام دے کئی پکھ تے پرت ویکھے جا سکدے نیں۔ ایہناں وچ ایہ کمال پایا ویندا اے فنی مہارتاں دے نال نال ایہناں وچ اچھوتے موضوع وی پائے ویندے ھن۔
عربی اکھراں دا ورتارا
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ عربی اکھراں دا ورتارا وی چوکھا ملدا اے۔ ایہناں دیاں لکھیاں ی حرفیاں وچ عربی زبان دے اکھر وی ملدے نیں۔ ایہناں دی ایہ سی حرفی ویکھو:
ب:باہو نوں حکم حضوروں ہویا
آن کچہری لائی ہو
کشف نال کرامت سوہنے
خلقت آن نوائی ہو
جس دے اتے نظر کریندا
کمی نہ رہندی کائی ہو
قلب کمال جمال کریندا
رحمت جاندی ہو صفائی ہو
ونکی لئی ہک ہور سی حرفی عربی اکھراں دے ورتا آلی ویکھو:
ک:کُن فَیَکون فرمایا مولا گھتی آپ جدائی ہو
اَلَست آوازہ پریم دا کیتا قالو بلیٰ اکھوائی ہو
مومن منکر کافر ہوئے بھاہ روحاں تے آئی ہو
جو ہونا سو ہو گیا رحمت واہ نہ لگدی کائی ہو
الف:الفوں الف اکلا آہا ہور نہیں شئے کائی ہو
عشقے نوں رب پیدا کیتا اس آن کے گل ہلائی ہو
کلمہ پاک نبی دا پڑھیا ہو گئی دور سیاہی ہو
لا اِلہٰ دا سبق پڑھایا رحمت مرشد گل سمجھائی ہو
ک:کن فیکون فرمایا مولا کیتے اپنے بھانے ہو
چا حوالے نفس دے کیتا حلال حرام نہ جانے ہو
تکرارِ لفظی
فقیر میاں رحمت دی شاعری نوں گوہ نال ویکھیا تے پرکھیا ونجے تاں ایہناں دیاں لکھیاں سی حرفیاں وچ لفظی تکرار وی ملدی اے۔ جس دی مثال پیش اے:
الف:الفوں آپ اکلا آیا
کیتا سُو آپ پسارا ہو
آپے ویکھے آپے وکھاوے
آپے کرے نظارہ ہو
آپے جگ جہان بنایا سو
آپے کرے نظارا ہو
صورت رب دی لبھی نائیں
رحمت ڈھونڈ رہیا جگ سارا ہو”
ب:بہہ کنارے ندی دے
میں بھی سبق عشق دا پڑھساں ہو
نائیں شوق بہشتاں والا
نہ دوزخ تھیں وڑساں ہو
نہ میں باہمن، پنڈت، قاضی
نہ میں ملاں بنساں ہو
منگدے لوگ ایمان سلامت
رحمت میں باہو باہو کرساں ہو
آکھاناں دا ورتارا
”آکھان:سیانپ دی اجیہی گل جہڑی لوکائی دی زبان تے چڑھ جاوے”
آکھان سیانے لوکاں دی گلاں دا نچوڑ ہوندے نیں۔ اس وچ متاں اتے سیانف دیاں گلاں ہوندیاں ھن۔ اردو وچ اس نوں ضرب المثل اتے پنجابی وچ اس نوں آکھان آکھیا جاندا اے۔ پنجاب دی دھرتی اکھاناں نال بھری پئی اے۔ کجھ پنجابی دے آکھان ویکھو:
ایہ اکھان دھرتی دا سنگھار ھن۔ ایہناں وچ اشارے کنائے نال ڈھیر ساریاں گلاں دسیاں گئیاں ھن جہڑے کہ جانن آلے ای سمجھ سگدے نیں۔ ایہناں دی سی حرفیاں وچ ورتے گئے اکھان ونکی دے طور تے حاضر ھن۔ اوہ بیان کریندے ھن:
باراں دی روایت
باراں ماہ دی شعری روایت وی لمی اے جہڑی ہک ہزار ورہے پرانی اے۔ سارا قدیم ادب نہ ملن پاروں ایہ گل متھنی اوکھی اے جے اس نے کتھے تے کدوں آ کے باراں ماہ دا روپ لیا۔ باراں ماہ ایہ اوہ موضوع دے حوالے نال شعری صنف اے جہدے لفظی حصے ویکھے تاں سال دے باراں مہینے ھن۔ ایہدی اثرات تے کیفیات دی گل کرن توں پہلاں اساں آپو آپ سوجھواناں دیاں آراء ویکھ لیندے ہائیں۔
عبدالغفور قریشی ہوریں لکھدے نیں:
’’ہندی شاعری دا پرانا روپ اے۔ ہندی شاعر اک سال نوں چھ رُتاں وچ ونڈدے نیں۔ ایہناں رتاں وچ برہادی ماری روح دا بیان ہوندا اے جہڑا اک رت توں دوجھی رت وچ نویں وادھے تو ڈاڈھے دکھاں بھریا ہوندا اے۔ ہندی وچ اجہی شاعری نوں کھٹ رت بیان آکھیا گیا اے۔‘‘
پروفیسر حمید اللہ ہاشمی ہوریں انج آکھدے نیں:
’’اس میں شاعر اپنے محبوب کے ہجر و فراق میں سال کے بارہ مہینوں کی کیفیت بیان کرتا ہے۔‘‘
ڈاکٹر انعام الحق جاوید آکھدے نیں:
’’باراں ماہ پنجابی دی اک اجہی صنف اے جہدے وچ موسم دے حوالے نال شاعری کیتی جاندی اے یعنی ہر مہینے وچ عاشق اپنے اُتے بیتن والی کیفیت بیان کردا اے۔‘‘
نسیم اللغات اردو وچ معنے انج دتے گئے نیں:
’’اوہ ہندی نظم جہدے وچ باراں باراں مہینیاں دی کیفیت بیان کیتی جاندی اے‘‘
شوکت الغات وچ انج معنے دتے گئے نیں:
’’بارھاں ماہی نظم‘‘
مختصر پنجابی لغت وچ انج معنے نیں:
’’نظم دی اوہ قسم جس وچ سال دے باراں مہینیاں دے مطابق وچھوڑے دیاں گلاں گلاں کیتیاں جاندیاں نیں، باراں ماہ۔‘‘
اردو لغت وچ معنے انج دسے گئے نیں۔
’’بارہ ماسا ہندی نظم دی اک قسم جہدے وچ برہ دے باراں مہینیاں دی منظرکشتی دے نال جدائی دا دکھ بیان ہوندا اے‘‘۔
ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر لکھدے نیں:
’’بارہ ماسا شاعری دی صنف وچ باراں مہینیاں دی نسبت نال ہک ہک مہینے دی کیفیت کوں سامنے رکھ کے بند آکھے ویندن۔ انھاں وچ زیادہ تر مزاحیہ جذبیاں دی عکاسی ہوندی اے۔ ‘‘
ڈاکٹر نواز شہانوی ہوراں دے مطابق:
’’ایندے وچ باراں مہینیاں دے ناں نظم دی شکل اچ پیش کیتے ویندے نے۔ موسمی مناسبت نال ایہناں مہینیاں دی تفصیل ڈسی ویندی اے۔‘‘
کیفی جام پوری لکھدے نیں:
’’بارہ ماسہ شاعر شال دے باراں مہینے دی موسمی کیفیات اوہناں دے اثرات نال نال درد فراق تے کرب تنہائی دی شدت دا اظہار کردا اے‘‘۔ (جاری اے)
