کارل مارکس!
عطاء الحق قاسمی
مارکس دے بارے وچ میرے خیالات اوہ ای نیں جیہڑے اکابر مسلم مفکرین دے نیں چوں کے میں وی اپنے آپ نوں ’’اکابر‘‘ وچ سمجھنا واں چناں چے میں ایہناں نال ہم خیال آں یا انج کہہ لوئو کہ اوہ میرے توں متفق نیں۔ یعنی ایہہ کہ کارل مارکس بوہت وڈا بندا سی اینا وڈا کہ دل دی گہرائیاں توں ایس دی عزت کیتی جا سکدی اے کیوں جے ایس نے سرمایہ پرستانہ نظام دی چہرہ دستیاں دے خلاف اواز چکی تے پوری نیک نیتی دے نال اک متبادل نظام پیش کیتاتاں جے دکھی انسانیت دے زخماں اُتے مرہم رکھیا جا سکے پر ہر نظام وچ ہمیشہ کوئی نہ کوئی خامی رہ جاندی اے۔بالکل ایسے طرح کویں کسے کامیاب اپریشن دے بعد کسے ڈاکٹر توں مریض دے پیٹ وچ قینچی رہ جاندی اے۔ سو اک خامی مارکسزم وچ وی رہ گئی تے اوہ ایہو قینچی والی سی چناں چے ایس دا اپریشن ہر وار کامیاب ہوندا اے پر کجھ عرصے بعد ای قینچی کڈن لئی دوجا اپریشن کرنا پیندا اے تے ایہہ عمل مسلسل جاری رہندا اے چیر پھاڑ دے ایس مسلسل عمل نوں مارکسزم وچ یقینا کوئی چنگا جہیا ناں دتا گیا ہوئے گا جیہڑا میرے علم وچ نہیں ممکن اے جدلیاتی عمل ایسے نوں کہندے ہون۔ پر ایہہ تے میں کجھ ’’فروعی‘‘ جہیاں گلاں وچ پئے گیا واں کیوں جے ایس ویلے میں گل کجھ ہور کہنا چاہنا واں کیوں جے ایس ویلے وچ گل کجھ ہور کہنا چاہندا واں اصل وچ میرے اک دوست حال ای وچ نجی ملکیت دے قائل ہوئے نیں کیوں جے اوہ حال ای وچ اپنا مکان بنان وچ کامیاب ہوئے نیں۔ ایس کم توں فروغت دے بعد پچھلے دن اوہ میرے کول تشریف لیائے تے مزدوراں، مستریاں، ترکھاناں، لوہاراں تے رنگ روغن دا کم کرن والے محنت کش عوام دی چغلیاں کرن لگے۔ ایس اُتے میں ایہناں نوں ٹوکیا تے کہیا ’’ یار جان دیو، اک تے غیبت اونج ای بھیڑی شے اے تے دوجا سماج دے پسے ہوئے طبقیاں دے بارے وچ ایس طرح دیاں گلاں کرنا اونج وی کجھ چنگا نہیں لگدا ‘‘ پر لگدا سی کہ ایہناں دا دل بوہت دکھیا ہویا سی کیوں جے ایس اُتے اوہناں نے مینوں گھور کے ویکھیا تے کہیا ایہہ لوک مینوں لٹ کے کھا گئے نیں میں ہائوس بلڈنگ والیاں توں ادھار لیا رشتے داراں توں قرض لیا تے ہن سماج دے ایس پسے ہوئے طبقے دا وی مقروض واں تے تسیں کہندے او میں ایہناں دی چغلی وی نہ کراں؟ تے ایس دے بعد اوہ شکایتاں دا دفتر کھول کے بہہ گئے یعنی مکان دا لینٹر پان دے مرحلے دے دوران بجلی والیاں نے بجلی دے پائپ غلط تھاواں اُتے پرکھے تے ایڈوانس رقم لے کے نس گئے۔ سینٹری والیاں نے ادھورا کم کیتا تے پیسے پورے وصول کر لئے، لوہے دیاں کھڑکیاں تے چوکلٹاں بنان والا پہلے توں طے شدہ نرخاں توں منحرف ہو گیا۔ ایس نے کم وی ودھ نرخاں اُتے کیتا تے چوکھٹاں روشن دان تے کھڑکیاں وی ٹیڑھیاں بنائیاں۔ نیز میٹریل وی ناقص استعمال کیتا۔ ریت والا بغیر آرڈر دے ریت دا اک ٹرک اتار جاندا سی تے بعد وچ بڑے دھڑلے توں دو ٹرکاں دے پیسے وصول کردا سی کہ ایس دے بقول ایس نے دو ٹرک اتارے سن۔ مزدور، مستری، دس وجے تعمیر دا کم شروع کردے تے ساڑھے دس وجے ای توں دوپہر دے وقفے لئی گھڑی ویکھنا شروع کر دیندے سن۔ اوہ کم دے آغاز وچ ڈھیر سارا مسالہ تیار کر لیندے سن تے شام نوں ایہنوں ختم کیتے بغیر ریت وچ دبا کے رفو چکر ہو جاندے سن۔
میں اپنے دوست نال ایس دی ایہہ المناک داستان سنی تے ایس دی حالت زار اُتے ترس آیا تے کہیا، عزیز صبر کر؟ بولیا ’[صبر کنج کراں ہجے تے میں تینوں ایہہ دسنا اے کہ سیمنٹ کس طرح غائب کیتا جاندا اے، ہجے تے میں تینوں رنگ سازاں تے لکڑی دا کم کرن والیاں…‘‘ پر میں ایہناں دا بیان وچکار ای وچ روک دتا تے گل بات دا پاسا موڑن لئی کہیا ’’ آئو ذرا سیر لئی باہر چلنے آں‘‘ اوہ بادل نخواستہ اٹھے تے میرے نال ٹُر پئے پر کجھ قدم چلن دے بعد رک گئے تے بولے جے مارکس نے کدی مکان بنایا ہوندا تے اوہ یقینا مکان بنا سکدا سی پر ایس نے کتاب لکھن نوں ترجیح دتی، میں تے مکان بنان نوں ترجیح دینا واں۔ تھوڑی دیر بعد دوست تے میرے توں رخصت ہو گئے پر میں اک ہور فروعی مسئلے وچ الجھ گیا یعنی مارکس نوں اپنی زندگی وچ مکان بنان دا تجربہ ہویا سی یا نہیں؟ ہویا سی، غالباً نہیں ہویا سی تاں میں سوچیا کہ جے میرے دوست دی ایہہ ساری گلاں ٹھیک نیں تے فیر ایس امر دا امکان موجود اے کہ مارکس نے مکان بنایا ہوئے تے مزدوراں توں ایسے نوع دا سابقہ پین دے بعد ایس نے انتظامی کاروائی دے طور اُتے داس کیپٹل لکھی ہوئے کہ پتر و ! ہن میں ایس کتاب دی صورت وچ تہاڈے لئی انج دا نظام وضع کر رہیا واں کہ تہاڈی ست پشتاں یاد رکھیاں گیاں۔ انساناں دی بجائے مشیناں دی جون وچ آ جائو گے پر دوجے ای لمحے میں اپنے ایس خیال نوں جھٹک دتا کیوں جے اکابر مسلم مفکرین وانگوں میں بلکہ میری طرح اکابر مسلم مفکرین نے مارکس دی نیک نیتی اُتے کدی شک نہیں کیتا کیوں جے مارکس اوہ سرجن اے جس دا اپریشن ٹھیک اے بس قینچی پیٹ وچ رہ گئی اے۔
پس نوشت، میرے ایس کالم نال میرے کمیونسٹ دوست ناراض نہ ہون کیوں جے میں مارکس دی عظمت نوں سلام کرن لئی لندن وچ ایس دی قبر اُتے وی گیا سی تے براہ کرم علمائے کرام وی ناراض نہ ہون کیوں جے میں اک وار الحمد شریف تے تن وار قل شریف پڑھ کے ایس دی نذر کیتا سی تے اللہ توں دعا منگی سی کہ یا اللہ ایس نیک بندے نے تیری مخلوق دی بھلائی لئی سوچیا سی ایہنوں ایس دی نیت دا جیہڑا اجر دے سکنا اے اوہ ایہنوں ضرور دے۔
