چوتھے خلیفہ سیدنا علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ

21رمضان المبارک آپ دا یوم شہادت اے

مولانا محمد الیاس گھمن

اللہ تعالیٰ دے آخری نبی حضرت محمد ﷺ دا اعلان نبوت تے جناب علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ دا اعلان ایمان ہم عمر نیں۔ اِنج کہہ لوئو کہ مذہب نال حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دا تعلق صدیاں اُتے محیط اے۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ دی سیرت مبارکہ نوں افراط و تفریط دے ترازو وچ ونڈن دی بجائے جے اعتدال نا ل لکھیا تے بیان کیتا جائے تے دور حاضر وچ پروان چڑھدی فرقہ واریت تے تشدد کافی حد تیکر کنٹرول ہو سکدی اے۔ ایس نیک جذبے دے پیش نظر آپ رضی اللہ عنہ دی سیرت دے کجھ پھُل چنے نیں۔
ولادت:
صحیح بخاری دے مشہور شارح علامہ ابن حجر عسقلانی رحمہ اللہ نے الاصابہ فی تمییز الصحابہ وچ لکھیا اے کہ آپ دی ولادت مکۃ المکرمہ دی مشہور وادی شعب بنی ہاشم وچ ہوئی۔ صحیح مسلم دے معروف شارح امام نووی قصہ ذی قرد دے تحت لکھدے نیں کہ جنہاں دناں آپ رضی اللہ عنہ دی ولادت ہوئی آپ دے والد گرامی جناب ابوطالب اوس ویلے گھر وچ موجود نہیں سن بلکہ کسے سفر اُتے سن آپ دی والدہ محترمہ فاطمہ بنت اسد نے آپ دا ناں اپنے والد دے ناں اُتے اسد رکھیا۔ جدوں ابوطالب واپس تشریف لیائے تے اوہناں نے آپ دا ناں ’’علی ‘‘ رکھیا۔
نام و نسب تے القاب:
نام :علی بن ابی طالب۔ کنیت :ابو الحسن ، ابو تراب۔ القاب : اسد اللہ ، حیدر تے المرتضیٰ
خاندانی پس منظر:
مشہور مورخ امام ابن کثیر نے اپنی مشہور زمانہ کتاب البدایہ و النہایہ وچ لکھیا اے کہ آپ رضی اللہ عنہ خاندان بنو ہاشم دے چشم و چراغ نیں تے بنو ہاشم سردار مکہ وچ ممتاز حیثیت رکھدے سن، حرم کعبہ دی جملہ خدمات، زمزم دے انتظامی معاملات، حجاج کرام دی مہمان نوازی، ایہناں دا اعزاز و اکرام تے معاونت کرنا بنو ہاشم دا طغرہ امتیاز سی۔
خاندان :
والد: عبدمناف کنیت ابو طالب
والدہ:فاطمہ بنت اسد
برادران : طالب، عقیل تے جعفر طیار
ہمشیرگان: ام ہانی ، جمانہ
ازدواجی زندگی:
1:حضرت فاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم:
ایہناں توں حضرت حسن، حضرت حسین، حضرت زینب الکبریٰ تے ام کلثوم رضی اللہ عنہم پیدا ہوئیاں۔
فائدہ :حضرت ام کلثوم دا نکاح حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ نال ہویا۔
نوٹ:کجھ روایات وچ تیجے صاحبزادے حضرت محسن رضی اللہ عنہ دا ناں وی ملدا اے۔
دیگر ازواج تے اولاد:
حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا دے علاوہ مختلف اوقات وچ کئی نکاح فرمائے تے ایہناں توں اولاداں وی ہوئیاں۔
1:ام البنین بنت حذام:
ایہناںتوں عباس ، جعفر ، عبداللہ اور عثمان
2:لیلیٰ بنت مسعود
ایہناں توں عبیداللہ تے ابوبکر
3: اسماء بنت عمیس :
ایہناںتوں محمد اصغر تے یحیٰ
4:صہباء بنت ربیعہ :
ایہناں توں عمر تے رقیہ
5:امامہ بنت ابی العاص :
ایہناں توں ؎ محمد اوسط
6:خولہ بنت جعفر :
ایہناں توں محمد بن حنفیہ
7: سعید بنت عروہ :
ایہناں توں ام الحسن، رملۃ الکبریٰ تے ام کلثوم۔
نوٹ: یاد رہوے کہ اکوں ویلے چار توں ودھ نکاح نہیں فرمائے۔
قبول اسلام:
اسلام لیان وچ سبقت کرن دے مسئلے اُتے سب توں راجح ترین تحقیق اوہ اے جنہوں امام ابن کثیر رحمہ اللہ نے البدایہ و النہایہ وچ امام اعظم ابوحنیفہ رحمہ اللہ دے حوالے نال نقل کیتا اے: آزاد مرداں وچ سیدنا ابوبکر صدیق ، خواتین وچ ام المومنین زوجہ رسول سیدہ خدیجہ الکبریٰ، غلاماں وچ زید بن حارثہ تے نوجواناں وچ علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہم سب توں پہلے ایمان لیائے۔ مکہ وچ رسول اللہ ﷺ دی گھریلو تربیت وچ آپ رضی اللہ عنہ پروان چڑھدے رہے گلستان نبوت وچ کھلے ایس گل دی ہرپتی توںبوئے نبوت مہک رہی اے ایہو وجہ اے کہ آپ رضی اللہ عنہ دی عادتاں، اخلاق، اقوال و افعال نبوی تربیت وچ ڈھلے ہوئے سن۔
مکی زندگی :
ایس وچ اہل اسلام دے حالات ایس قدر ناموافق، خطرناک تے دشوار گزار سن کہ اج ایہہ لفظ ابتلاء ازمائش تے امتحان دا استعارہ بن چکیا اے مشرکین مکہ دعوت اسلام دے پھیلائو توں بُری طرح خائف تے پریشان سن۔ ایہناں حالات دی منظر کشی تے اسباب ہجرت بیان کردے ہوئے امام ابن کثیر البدایہ و النہایہ وچ لکھدے نیں: قریش اپنی مخالفانہ کوششاں دے سلسلے وچ آپس وچ مشورہ کر رہے سن کجھ دی رائے ایہہ سی کہ آپ ﷺ تے آپ دے اصحاب نوں قید کر دتا جائے جد کہ کجھ ایہہ کہندے سن کہ آپ ﷺ تے آپ دے اصحاب نوں دیس نکالا دتا جائے تے کجھ دا مشورہ ایہہ وی سی کہ سارے قبائل مل کے یکبارگی حملہ کر کے آپ نوں قتل کر دین۔ سیرت حلبیہ وچ اے کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے حبیب ﷺ نوں سازشاں دی خبر فرما دتی تے آپ ﷺ نے سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نوں سفر دے انتظامات کرن دا حکم دتا تے جناب حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ نوں حکم فرمایا: تسیں میرے بستر اُتے لیٹ جانا تے کجھ ویلے لئی مکہ وچ ای ٹھہرنا تے لوکاں دیاں امانتاں ایہناں تیکر اپڑا دینا ایس توں بعد مدینہ طیبہ اپڑ جانا۔
امام ابن سعد رحمہ اللہ نے طبقات وچ لکھیا اے کہ سیدنا علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ نے نبی کریم ﷺ دے حکم دے مطابق لوکاں دی امانتاں حوالے کر کے 13 بعث نبوی ربیع الاول دے وسط وچ مدینہ طیبہ تشریف لے گئے تے مقام قباء اُتے نبی کریم ﷺ دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔
مدینہ طیبہ وچ :
مکہ مکرمہ توں ہجرت کر کے حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ مدینہ طیبہ تشریف لیائے تے ایتھے ہر لمحہ رسول اللہ ﷺ دی صحبت توں فیض یاب ہوندے رہے۔ صحابہ کرام جدوں ہجرت کر کے مدینہ آئے تے ایہناں دے کول رہن لئی مکان، پان لئی نویں کپڑے تے کھان لئی خوراک دا کوئی انتظام نہیں سی۔ ایس وجہ نال اللہ دے آخری نبی ﷺ نے مہاجرین و انصار دے وچکار مواخات دا تعلق قائم کرایا تاں جے انصار مدینہ اپنے مہاجر بھراواں دی ہر ممکن امداد کر سکن۔ ایس موقعے اُتے سیرت نگاراں نے بوہت تفصیل نال لکھیا اے کہ کس مہاجر دی کس انصاری نال مواخات قائم ہوئی ؟ امام ترمذی رحمہ اللہ نے اپنی جامع وچ مناقب علی بن ابی طالب دے تحت لکھیا اے کہ حضور ﷺ نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ نوں فرمایا: تسیں دنیا تے آخرت وچ میرے بھرا او۔
غزوہ بدر وچ:
2 ہجری 17 رمضان المبارک نوں بدر دے مقام اُتے کفر و اسلام دا پہلا معرکہ لڑیا گیا۔ جس وچ اللہ تعالیٰ ولوں غلبے دے وعدے شامل حال رہے۔ امام ابن کثیر نے البدایہ و النہایہ وچ لکھیا اے کہ کفار قریش ولوں عتبہ بن ربیعہ، شیبہ بن ربیعہ، ولید بن عتبہ میدان وچ آئے۔ ایہناں دے مقابلے وچ پہلے کجھ انصاری نوجوان آئے۔ کفار نے کہیا کہ اسیں اپنے مدمقابل قریشیاں نال لڑاں گے۔ چنانچہ آپ ﷺ نے اپنے چچا حضرت حمزہ، چچازاد حضرت عبیدہ بن حارث تے اپنے چچا زاد حضرت علی بن ابی طالب نوں رزمگاہ وچ آئون نوں کہیا حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ نے شیبہ نوں تے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے عتبہ نوں موت دے گھاٹ اتاریا ، ایس توں بعد آپ نے نضیر بن حارث نوں وی تہ تیغ کیتا جد کہ حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ جانبازی نال لڑدے ہوئے شہادت دا جام پی گئے۔ اسلام دے ایس عظیم معرکے وچ مہاجرین دا جھنڈا جناب علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ دے ہتھاں وچ سی۔ جنگ بدر دی غنیمت جدوں تقسیم ہون لگی تے حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ نوں اک اونٹنی، اک اعلیٰ تلوار جنہوں ذوالفقار کہیا جاندا اے (ایہہ تلوار پہلے نبی کریم ﷺ نے اپنے لئے پسند فرمائی سی پر بعد وچ آپ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں عنایت فرما دتی)
حضرت فاطمہ الزہرا نال شادی:
2ہجری غزوہ بدر دے بعد رسول اللہ ﷺ نے حضرت فاطمۃ الزہرا رضی اللہ عنہا دا نکاح حضرت علی رضی اللہ عنہ فرمایا۔ مسند احمد وچ اے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ فرماندے نیں: جدوں میں حضور اکرم ﷺ دی صاحبزادی حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا دے بارے وچ اپنے نکاح دا پیغام دین دا ارادہ کیتا تے میں (دل وچ ) کہیا کہ میرے کول کجھ وی نہیں، فیر ایہہ کم کنج ہوئے گا؟ پر ایس توں بعد ای دل وچ رسول اللہ ﷺ دی سخاوت دا خیال آ گیا لہٰذا میں حاضر خدمت ہو کے پیغام نکاح دے دتا۔ آپ ﷺ نے سوال فرمایا: تہاڈے کول (مہر وچ دین لئی) کجھ ہے؟ میں عرض کیتا : نہیں۔ آپ ﷺ نے فرمایا: تہاڈی زرہ کتھے گئی؟ میں عرض کیتی، اوہ تے موجود اے۔ آپ ﷺ نے فرمایا: ایس نوں (ویچ کے مہر وچ) دے دیو۔
غزوہ احزاب وچ:
5 ہجری شوال وچ غزوہ احزاب جنہوں غزوہ خندق وی کہیا جاندا اے، پیش آیا، دشمن دی 10 ہزار دی فوج خندق دے نیڑے آ کے رُک گئی، تے تعجب نال کہن لگی: ایہہ نویں جنگی تدبیر اے، عرب ایس توں واقف نہیں۔ ایس توں بعد اوہ خندق دے اک تاریک تے تنگ رستے توں مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے۔ امام ابن کثیر رحمہ اللہ نے البدایہ و النہایہ وچ لکھیا اے: دشمن دی فوج وچ عمرو بن عبدود نامی اک بہادر سپاہی وی سی جس دے بارے مشہور سی کہ اوہ تنہا اک ہزار شہسواراں نال لڑ سکدا اے، ایس نے اہل اسلام نوں لڑن دی دعوت دیندے ہوئے کہیا: من یبارز ؟ کوئی ہے تہاڈے وچوں جیہڑا میرے نال لڑن دی ہمت رکھدا ہوئے؟ ایس دے مقابلے وچ سیدنا علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ کھڑے ہوئے تے فرمایا: اے عمرو! کیہ توں اللہ تعالیٰ نال عہد کیتا سی کہ جے کسے قریشی نے مینوں دو شیواں دی دعوت دتی تے میں اک نوں ضرور قبول کراں گا؟ ایس نے کہیا کہ اِنج ای اے۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے فرمایا: میں تینوں اللہ، ایس دے رسول تے اسلام دی دعوت دینا واں۔ عمرو نے حقارت آمیز لہجے نال جواب دیندے ہوئے کہیا کہ مینوں ایس دی لوڑ نہیں۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے فرمایا: فیر میں تہانوں مقابلہ آرائی دی دعوت دینا واں۔ عمرو نے متکبرانہ لہجے وچ کہیا: بچے! میں تینوں قتل نہیں کرنا چاہندا۔ ایس اُتے آپ رضی اللہ عنہ نے دشمن دین دی رعونت نوں مٹی وچ پاندے ہوئے فرمایا: اللہ دی قسم! میں تینوں قتل کرنا چاہنا واں۔ عمرو غصے نال لال پیلا ہویا، گھوڑے توں تھلے اتریا، ایس دی کونچاں کٹ دتیاں تے تلوار سونت لئی۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ مقابلے وچ سینہ تان کے کھڑے ہوئے تے تلوار نوں سونت لیا۔ تلواراں دی جھنکار نال رزم گاہ گونج اٹھی۔ دشمنان اسلام دے دلاں وچ اسلام دی ہیبت اترنا شروع ہوئی تے اہل اسلام دے قلوب وچ نصرت خداوندی دی امید، یقین دا روپ دھارن لگی ، کجھ ای لمحیاں وچ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے عمرو جہے دیوہیکل انسان نوں خاک و خون وچ ڈھیر کر دتا۔
صلح حدیبیہ وچ:
6 ہجری ذوالقعدہ وچ صلح حدیبیہ دا اہم واقعہ پیش آیا، (صحیح مسلم وچ باب صلح الدیبیہ دے تحت ایس دی تفصیل موجود اے) کفار دا معاندانہ رویہ اپنے عروج اُتے اپڑ چکیا سی، مسلماناں دا حرم دی حدود وچ داخلہ بند کر دتا گیا، قریش نے سہیل بن عمرو نوں گھلیا، رسول اللہ ﷺ نے فرمایا: ایہناں لوکاں دا ارادہ صلح کرن دا اے ایس لئی ’’سہیل ‘‘ نوں گھلیا اے۔ سہیل نے کہیا کہ ساڈے وچکار معاہدہ تحریری طور اُتے آ جائے، ایس لئی آپ ﷺ نے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نوں بلایا تے فرمایا کہ لکھو: بسم اللہ الرحمن الرحیم، سہیل نے کہیا کہ رحمن کیہ اے؟ میں نہیں جان دا۔ ایس نے کہیا کہ (عرباں دے دستور دے مطابق) باسمک اللھم لکھیا جائے آپ نے فرمایا کوئی حرج نہیں۔ علی ! ایہو لکھ دیو۔ آپ ﷺ نے لکھوایا: ایہہ اوہ معاہدہ اے جیہڑا محمد رسول اللہ ولوں اے۔ ایس اُتے سہیل نے کہیا ایہو تے جھگڑا اے جے اسیں تہانوں اللہ دا رسول من دے تے بیت اللہ آن توں کیوں روکدے؟ تے جنگ کیوں کردے؟ آپ ﷺ نے فرمایا: اگرچہ تسیں جھٹلاندے رہو پر صحیح گل ایہو اے کہ میں اللہ دا رسول آں۔ سہیل نے کہیا کہ محمد بن عبداللہ لکھیا جائے، آپ ﷺ نے فرمایا : علی! پہلا لکھیا ہویا مٹا دیو۔
حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ محبت دی دونواں رمزاں نال آشنا سن کہ کدی محبت دا تقاضا الامر فوق الادب اے کہ حکم دا درجہ ادب توں زیادہ ہوندا اے تے کدی محبت دا تقاضا الادب فوق الامر ہوندا اے یعنی حکم دے باوجود ادب دی انتہا نوں فوقیت دتی جائے، ایس لئی نہایت مودبانہ لہجے وچ عرض کیتی: بھلا میں کنج مٹا سکنا واں؟ ایس اُتے آپ ﷺ نے فرمایا: مینوں اوہ تھاں دسو جتھے رسول اللہ لکھیا اے میں آپ مٹا دینا واں۔
غزوہ خیبر وچ :
7 ہجری محرم دے آخر وچ ایہہ معرکہ شروع ہویا ، مدینہ دے شمال مغرب وچ خیبر نامی یہودیاں دی اک کالونی آباد سی ، ایہہ نہایت زرخیز مقام سی۔ ایتھے یہودیاں نے کجھ قلعے بنا رکھے سن۔ یہود دیگر قبائل نوں اپنے نال ملا کے مدینہ اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن۔ اوہناں نے ایس مقصد لئی اک عرصے توں جنگی اسلحہ جمع کر رکھیا سی۔ قبیلہ بنو غطفان تے قبیلہ بنو اسد نوں نصف کھجوراں دے باغات دا لالچ دے کے اپنے نال ملا چکے سن۔ آپ ﷺ نوں ایہناں دی تیاریاں تے اسلحہ جمع کرن دا علم ہویا تے آپ ﷺ نے حضرت سباع بن عرفہ غفاری رضی اللہ عنہ نوں حاکم مدینہ مقرر فرمایا تے خود 1400 بندیاں اُتے مشتمل صحابہ کرام دے قافلے دے نال خیبر ول روانہ ہوئے۔ ایدھے رئیس المنافقین عبداللہ بن اُبی نے کسے طریقے نال یہودیاں نوں خفیہ طور اُتے مسلماناں دی روانگی دی خبر دے دتی۔ پہلے تے یہود نے کھلے میدان وچ لڑن دا فیصلہ کیتا تے اک میدان وچ نکل آئے ۔ایہناں دا خیال ایہہ سی کہ مسلماناں نوں خیبر اپڑن وچ کجھ دن لگ جان گے، کجھ دن بعد آپ ﷺ نے مقام رجیع وچ فوجاں اتاریاں، خیمے ، مستورات تے باربرداری دا سامان ایتھے اتار دتا گیا جد کہ اصل لشکر نے خیبر دا رخ کیتا۔ مقام صہباء اُتے اپڑ کے نماز عصر ادا کیتی گئی تے ایس توں بعد آپ ﷺ نے باقی صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دے نال ستونوش کیتے۔ رات ہوندے ہوندے لشکر خیبر دے نیڑے اپڑ گیا سی تے عمارتاں نظر آن لگیاں، آپ ﷺ نے رُکن دا حکم دتا تے ایتھے رُک کے دعا فرمائی۔ دوجے دن خیبر اپڑے۔ یہود انج دی بزدل قوم سی جدوں اوہناں نے اہل اسلام دی جنگی تیاریاں ویکھیاں تے کھلے میدان دے بجائے قلعہ بند ہو کے لڑن لگے۔ خیبر دی آبادی دو حصیاں وچ بٹی ہوئی سی، اک حصے وچ پنج قلعے سن۔
1:قلعہ ناعم2:قلعہ صعب بن معاذ3:قلعہ زبیر 4:قلعہ اْبی5: قلعہ نزار ۔
ایہناں وچوں مشہور تن قلعیاں اُتے مشتمل علاقہ نطاۃ اکھواندا سی تے بقیہ دو قلعیاں اُتے مشتمل علاقہ شق دے ناں توں مشہور سی۔ خیبر دی آبادی دا دوجا حصہ ’’ کتیبہ‘‘ اکھواندا سی۔ ایس وچ صرف تن قلعے سن۔
1:قلعہ قموص (ایہہ بنو نضیر دے خاندان ابوالحقیق دا قلعہ سی)2:قلعہ وطیح3:قلعہ سلالم۔
یہودیاں نے اپنی خواتین تے بچے قلعہ قموص تے نطاۃ وچ جد کہ دیگر سامان و اسلحہ وغیرہ قلعہ ناعم وچ محفوظ کر لیا تے ہر قلعے اُتے تیر انداز تعینات کر دتے۔ مسلماناں نے پنج قلعیاں نوں اک اک کر کے فتح کیتا جس وچ 50 مجاہدین زخمی تے اک شہید ہویا۔ قلعہ قموص سب توں بنیادی تے وڈا قلعہ سی جیہڑا اک پہاڑی اُتے بنیا ہویا سی۔ آپ ﷺ نے ایس قلعے نوں فتح کرن لئی کجھ صحابہ کرام نوں گھلیا پر ایہہ فتح نہ ہویا۔ ایس توں بعد آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا: کل میں ایہنوں جھنڈا دیواں گا جیہڑا اللہ تے ایس دے رسول نال محبت کردا اے تے اللہ تے ایس دا رسول وی ایس نال محبت کردے نیں۔ اوہ شکست کھان والا تے نسن والا نہیں۔ خدا ایس دے ہتھوں فتح عطا کرے گا۔ ایہہ سن کے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم خواہش کرن لگے کہ کاش ایہہ سعادت ایہناں نوں نصیب ہوئے۔ دوجے دن آپ ﷺ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں طلب کیتا۔ آپ ﷺ نوں دسیا گیا کہ ایہناں نوں اکھ دی تکلیف اے ایس دے باوجود حضرت علی رضی اللہ عنہ تشریف لیائے تے آپ ﷺ نے اپنا لعاب مبارک ایہناں دی اکھ اُتے لایا آپ رضی اللہ عنہ دی اکھ دی تکلیف بالکل ختم ہو گئی۔ دوجے دن حضرت علی رضی اللہ عنہ میدان وچ اترے تے یہودیاں دے مشہور پہلوان مرحب دا بھائی حارث مسلماناں اُتے حملہ آور ہویا پر حضرت علی رضی اللہ عنہ نے ایہنوں اک ای وار وچ قتل کر دتا تے ایس دے ساتھی نس گئے۔ ایس توں بعد مرحب رجز (جنگی اشعار) پڑھدا ہویا میدان وچ اتریا۔ ایس نے زرہ تے خَود پایا ہویا سی۔ آپ رضی اللہ عنہ نے وی جواب وچ رجز پڑھیا تے مرحب دے سر اُتے اینے زور نال تلوار دا وار کیتا جس نال خَود دو ٹوٹے ہو گئی تے مرحب دو دھڑیاں وچ کٹ گیا۔ ایس دی موت توں بعد باقی یہودی خوفزدہ ہو کے قلعہ وچ جا وڑے۔حضرت علی رضی اللہ عنہ نے قلعہ دے دروازے نوں دونواں ہتھاں نال پورے زور نال اکھاڑ لیا۔ ایس توں بعد آپ نے ایس دروازے نوں قلعہ قموص دے اگے والے گڑھے اُتے رکھیا تاں جے اسلامی فوج گھوڑیاں سنے قلعہ وچ داخل ہو سکے، اسلامی فوج داخل ہوئی، یہودی سہم گئے اوہناں نے اپنے ہتھیار سُٹ دِ تے قلعہ قموص وی فتح ہو گیا۔
خلفاء ثلاثہ نال محبت و معاونت:
رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے عہد مبارک وچ تے بالخصوص آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی وفات مبارکہ توں بعد حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے اپنے توں پیشروخلفاء ثلاثہ (سیدنا ابوبکر صدیق ، سیدنا عمر فاروق تے سیدنا عثمان غنی رضی اللہ عنہم) دے نال برادرانہ برتائو تے مذہبی و سیاسی امور وچ محبت و معاونت دے انج دے نقوش چھڈے نیں جیہڑے اہل اسلام لئی مشعل راہ نیں۔
نوٹ:ایہہ باب اپنے اندر بے پناہ وسعت رکھدا اے ۔ منصف مزاج مورخین تے محققین اسلام نے ایس اُتے بوہت کجھ لکھ دتا اے۔
بطور خلیفہ پہلا خطبہ:
35 ہجری 24 ذوالحجہ جمعہ دے دن حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے بطور خلیفہ جیہڑا سب توں پہلا خطبہ دتا، اوہ ایہہ سی: بعد حمد و صلوٰۃ: اللہ تعالیٰ نے اپنی کتاب نوں ہدایت دین والا بنا کے گھلیا اے جیہڑی خیر تے شر نوں وضاحت دے نال بیان کردی اے، ایس لئی خیر نوں لے لوئو تے شر نوں چھڈ دیو، اللہ تعالیٰ نے بوہت ساری شیواں نوں حرمت دا درجہ دتا اے، ایہناں وچوں سب توں زیادہ حرمت مسلمان دی اے۔ اللہ تعالیٰ نے توحید و اخلاص دے ذریعے مسلماناں دے حقوق نوں مضبوطی نال باہمی ربط دتا اے، مسلمان اوہ اے جس دے ہتھ تے زبان توں سارے مسلمان محفوظ رہن، پر ایہہ کہ دین تے احکام شریعت ای دا ایہہ تقاضا ہوئے کہ مسلمان دا احتساب کیتا جائے تے ایس اُتے قانون شریعت جاری کیتا جائے، کسے مسلمان لئی دوجے مسلمان نوں تکلیف دینا جائز نہیں پر ایہہ کہ انج کرنا واجب ہو چکیا ہوئے، عوام و خواص دونواں دے حقوق ادا کرن وچ جلدی کرو، لوک تہاڈے ساہمنے نیں تے قیامت پچھے اے جیہڑی اگے ودھ رہی اے، اپنے آپ نوں ہلکا پھلکا رکھو کہ منزل تیکر اَپڑ سکو، آخرت دی زندگی لوکاں دی انتظار وچ اے، خدا دے بندیاں تے ایہناں دے حقوق دی ادائیگی دے سلسلے وچ اللہ توں ڈردے رہو، جانوراں تے زمین دے بارے وچ وی قیامت دے دن تہاڈے توں سوال ہوئے گا۔ اللہ دی اطاعت کرو، ایس دی نافرمانی توں بچو جے خیر دا کم ویکھو تے ایس نوں شروع کر دیو، تے شر نوں ویکھو تے ایس نوں چھڈ دیو۔ (ایس توں بعد سورۃ انفال دی آیت نمبر 26تلاوت فرمائی) جس وچ مسلماناں نوں اپنی سابقہ حالت تے موجودہ حالات دا موازنہ تے ایس اُتے اللہ دا شکر ادا کرن دی تعلیم دتی گئی اے۔
مدینہ طیبہ دے اندرونی حالات:
تاریخ اُتے نظر رکھن والے بخونی جان دے نیں کہ اوس ویلے مدینہ طیبہ دے حالات کس قدر نازک موڑ اُتے سن، خون مسلم تے ایس دے وجود دی بے وقعتی انتہاء نوں اپڑ چکی سی، خلیفۃ الرسول حضرت عثمان ذوالنورین رضی اللہ عنہ روضہ نبوی دے پہلو وچ مظلوماً شہید کر دتے گئے، قاتلین عثمان دی بے رحمی، وحشیانہ پن تے یلغار پورے زوراں اُتے سی۔ مسلماناں دے خلاف نفرت دی اگ ماحول نوں جھلسا رہی سی، حالات انتہائی ناسازگار، پیچیدہ تے بوہت دشوار سن، انج دے حالات وچ حرمت مسلم اُتے نازک تے حساس عنوان اُتے بطور خلیفہ خطبہ دینا حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ جہے جری تے شجاع انسان ای دا کم اے۔
مرکز خلافت دی کوفہ منتقلی:
حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ حکمت و تدبر تے شجاعت و عزیمت دے حسین امتزاج دے نال چلاندے رہے، جدوں مدینہ طیبہ وچ سیاسی و عسکری، انتظامی و تربیتی نظام دا چلانا بوہت مشکل ہو گیا تے آپ رضی اللہ عنہ نے مرکز خلافت کوفہ منتقل کر دتا تاکہ مدینہ طیبہ دی حرمت تے تقدس نوں پامال کرن والیاں نوں ایس دا موقع ای نہ ملے۔ مزید ایہہ کہ جغرافیائی طور اُتے انتظامی و ثقافتی مصلحت دا تقاضا وی ایہو سی کہ مرکز خلافت کوفہ نوں بنایا جائے کیوں جے کوفہ انج دی تھاں اُتے سی جیہڑا عرب، فارس، یمن، ہند، عراق تے شام دے لوکاں دی باہمی تجارتی گزر گاہ سی، مزید ایہہ تھاں علم و ادب، زبان و بیان، داستان و تاریخ نویسی، شعر و سخن تے علم انساب دے حوالے نال وی مرکزیت رکھدی سی۔
اسوہ مرتضوی مشعل راہ اے :
دشمن اسلام خواہ کسے وی روپ وچ ہوئے (کافر، مشرک، بت پرست، یہودی ، عیسائی، خوارج، سبائی) حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے ایہناں دا مردانہ وار مقابلہ کیتا۔ صرف ایہو نہیں بلکہ آپ کرم اللہ وجہہ اپنی حکمت و بصیرت تے معاملہ فہمی تے دانائی دی انج دی مثالاں چھڈ گئے کہ جے امت مرحومہ نوں کدی باہمی انتشار دا ساہمنا کرنا پئے جائے تے اوہ کیہ کرے؟ حمل و صفین دے حالات وچ آپ کرم اللہ وجہہ دے بصیرت افروز فیصلے، اہل اسلام دے آپسی معاملات دے حل تے باہمی اعزاز و تکریم وچ امت دی رہنمائی لئی کافی وافی نیں۔ چنانچہ مناقب ابی حنیفہ وچ امام موفق مکی رحمہ اللہ نے امام اعظم ابو حنیفہ رحمہ اللہ دے حوالے نال ایہہ گل لکھی اے: جس نے وی حضرت علی رضی اللہ عنہ نال جنگ کیتی ایس وچ حق اُتے حضرت علی ای سن ( غیر مسلماں دے بارے وچ حق بمقابلہ باطل اے تے اہل اسلام دے بارے وچ حق بمقابلہ اجتہادی خطاء اے) جے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دا طرز عمل موجود نہیں ہوندا تے کسے نوں وی پتہ نہیں ہوندا کہ جدوں مسلماناںدا آپس وچ اختلاف ہو جائے تے ایس ویلے کیہ کیتا جائے؟
حدیثاں دی روشنی وچ:
1۔ امام احمد نے اپنی مسند وچ حضرت حبہ عرنی رضی اللہ عنہ توں روایت کیتی اے کہ میں حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: میں اوہ پہلا بندا واں جس نے نبی اکرم ﷺ دے نال نماز پڑھی۔
2۔ امام طبرانی نے معجم کبیر وچ حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ روایت کردے نیں کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا: اللہ تعالیٰ نے مینوں حکم دتا اے کہ میں فاطمہ دا نکاح علی نال کراں۔
3۔ امام مسلم رحمہ اللہ نے صحیح مسلم وچ ایہہ حدیث نقل فرمائی اے: حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ بیان کردے نیں کہ جدوں آیتِ مباہلہ ’’آپ فرما دیں آؤ ہم اپنے بیٹوں کو بلاتے ہیں اور تم اپنے بیٹوں کو بلاؤ‘‘ نازل ہوئی تے نبی کریم ﷺ نے حضرت علی، حضرت فاطمہ، حضرت حسن تیحسین رضی اللہ عنہم نوں بلایا، فیر فرمایا : یا اللہ! ایہہ میرے اہل بیت نیں۔
4۔ امام ابن ماجہ رحمہ اللہ نے اپنی سنن وچ ایہہ حدیث نقل کیتی اے: حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ میں نبی کریم ﷺ نوں ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: جس دا میں دوست واں ایس دا علی وی دوست اے تے میں آپ ﷺ نوں (حضرت علی رضی اللہ عنہ توں) ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: تسیں میرے لئی ایسے طرح او جویں حضرت موسیٰ علیہ السلام لئی حضرت ہارون علیہ السلام سن ہاں پر میرے بعد کوئی نبی نہیں۔
5۔امام ترمذی رحمہ اللہ نے اپنی جامع ترمذی وچ ایہہ حدیث نقل فرمائی اے: حضرت انس بن مالک رضی اللہ عنہتوں روایت اے کہ اک وار رسول اللہ ﷺ دے کول اک پرندے دا گوشت سی، آپ ﷺ نے دعا کیتی یا اللہ ! اپنی مخلوق وچوں محبوب ترین بندا میرے کول گھلو تاکہ اوہ میرے نال ایس پرندے دا گوشت کھائے۔ چنانچہ حضرت علی رضی اللہ عنہ آئے تے آپ ﷺ دے نال اوہ گوشت تناول کیتا۔
شہادت باسعادت:
اما م ابن کثیر نے البدایہ وچ لکھیا اے کہ تن خارجی عبدالرحمان ابن ملجم الکندی ، برک بن عبداللہ تمیمی تے عمرو بن بکر تمیمی نے حرم کعبہ وچ بالترتیب حضرت علی ، امیر معاویہ تے عمرو بن عاص دے قتل دا منصوبہ بنایا۔ تے 17 رمضان 40 ہجری دی تاریخ متعین کیتی۔ مقرر کردہ تاریخ دے مطابق ابن ملجم کوفہ آیا تے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دے رستے اُتے بہہ گیاآپ صبح دی نماز لئی گھر توں نکلے تے لوک وی نماز لئی نکل کے آ رہے سن ایسے دوران ایس بدبخت نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے سر مبارک دے اگلے حصے اُتے وار کیتا، خون دی اک دھار داڑھی مبارک تیکر آئی ایس بدبخت انسان نے وار کردے ویلے ایہہ نعرہ وی لایا: لا حکم الا اللہ لیس لک ولاصحابک یا علی۔ اے علی! حکومت صرف اللہ دی اے تہاڈی یا تہاڈے ساتھیاں دی نہیں۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے اواز دتی کہ ایس نوں پھڑو، ابن ملجم نوں دھر لیا گیا، جعدہ بن ہبیرہ بن ابی وہب نے اگے ودھ کے نماز پڑھائی، حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نوں گھر لیایا گیا آپ رضی اللہ عنہ نے فرمایا: جے میں ایسے وار دی وجہ نال قتل ہو جاواں تے بدلے وچ ایہنوں وی قتل کر دینا تے جے میں زندہ بچ گیا تے مینوں پتہ اے کہ ایس دے نال کیہ کرنا اے تے ایس دا مْثلہ(نک ، کن ، ہونٹ وغیرہ اعضاء نوں کٹنا)نہ کرنا۔آخر کار حملے دے کاری وار نال آپ جاں بر نہ ہو سکے تے 21 رمضان نوں شہادت دا جام نوش کر گئے۔
بوقت شہادت تلاوت قرآن:
آپ نے کل چار سال نو مہینے تیکر خلافت دے امور سرانجام دے۔ 21 رمضان المبارک نوں جان جان آفرین دے حوالے کیتی۔ امام ابن کثیر نے البدایہ و النہایہ وچ لکھیا اے کہ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے آخری ویلے اپنے صاحبزادیاں حضرات حسنین کریمین رضی اللہ عنہما نوں خوف خدا تے حسن عمل دی وصیت کیتی تے ایہہ سورۃ الزلزال دی آخری دو آیتاں کریمہ تلاوت فرمائی۔ فَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّۃٍ خیرً یَرہ 0 وَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّۃٍ شَرًّایَرہ
نماز جنازہ:
آپ کرم اللہ وجہہ دی نماز جنازہ حضرت حسن رضی اللہ عنہ نے پڑھائی، کوفہ ای وچ دارالامارۃ وچ دفن کیتے گئے۔