ڈاکٹر میاں ظفر مقبول: اک آہری اک کاما

ڈاکٹر اکبر علی غازی

میں سجناں اَگے اپنی کجھ دن پرانی گل لکھت رکھنا چاہواں چاہوآں گا۔(اَج رمضان شریف دی پہلی اے تے اپریل دی چودہ تاریخ اے)۔دو دن پہلے پتہ لگا سی جے ڈاکٹر ظفر مقبول ہوراں نوں کرونا ہو گیا اے۔ خیر خبر لین لئی اج میں میاں صاحب ہوراں نوں کال کیتی۔ اوہناں دی واج اج وی کجھ کرن دے جذبے نال بھری ہوئی سی۔کئیاں دناں توں کرونا نال لڑائی لڑن دے باوجود اوہناں داکم کرن دا شوق تے شروع کیتے ہوئے کماں نوں توڑ چاڑھن دا جنون مَٹھا نئیں پیا۔ کجھ نہ کجھ کردیاں رہن دا جذبہ اینا زورآور اے پئی ایس حالت وچ وی لکھن پڑھن توں چھٹی نئیں۔ اوہناں دو دن پہلاں زاہد اقبال بھیل ہوراں نوں اک وائس میسج کیتا سی جنھوں سن کے مینوں اوہناں دی بیماری تے بیماری وچ کم نال یاری دا پتہ لگا۔اوس وائس میسج وچ ڈاکٹر صاحب دی آواز بڑی کمزور تے ٹٹ ٹٹ کے آندی ہوئی محسوس ہو رہی سی پر اوہ ایہہ ای پچھ رہے سن جے تہانوں شاعر دی تاریخ پیدائش دسن ولوں آکھیا سی پر تساں اجے تک نئیں دسی۔ میں چاہناں کہ میں ایہہ کم مکمل کراں تاں جے میرے دماغ توں ایہہ بھار لہہ جاوے۔ اگوں جہدے لئی کال سی اوہ وی اُدھمی بندہ اے۔ اوہ دس رہیا اے جے میں تہانوں تاریخ پیدائش تے کجھ کتاباں اپڑان لئی نکلیا ساں جے فٹ پاتھ تے رستہ دین لئی کھلوتے ہوئے نوں اک چاند گاڑی والا ٹھوک گیا اے۔ لت تے موڈھا سُجا پیااے۔ ذرا ٹرن پھرن جوگا ہُناں واں تے سبھ توں پہلاں ایہہ ای کم کراں گا۔ ڈاکٹر صاحب نوں میں پہلے توں وی جاننا واں پر ایہناں دونہہ کالاں توں مینوں اوہناں دے اندر دے جوش تے جذبے دی اُچیائی دا نواں شعور ملیا۔ بلاشبہ ڈاکٹر میاں ظفر مقبول اُچ پدھر دے اک کامے ای نئیں اک مان جوگ آہری وی نیں۔ آپ وی کم وچ رُجھے رہندے نیں تے سجناں نوں وی آہرے لائی رکھدے نیں۔ اللہ اِنج ای جذبے جوان رکھے تے تندرستی والی لمی حیاتی بخشی رکھے۔ڈاکٹر صاحب نے پنجابی زبان تے ادب لئی بڑا کم کیتا اے۔اوہ کسے تعارف دے محتاج نئیں۔ بس اپنی عقیدت دے اظہار لئی اوہناں دا مختصر جیہا تعارف،کتاباں دے ناں تے دو کتاباں بارے نکی جئی گل بات کراں گا، امید اے نویں لوکاں وچ کم کرن دا شوق جاگے گا تے پنجاب، پنجابی تے پنجابیت دی سیوا دا آہر ملے گا۔ڈاکٹر میاں ظفر مقبول18مئی 1956ء نوں کڑیال کلاں ضلع گوجرانوالہ وچ پروفیسر میاں مقبول احمد ہوراں دے گھر پیدا ہوئے۔ایسے پنڈ دے سکول چوں پڑھائی کیتی تے ایتھے ای استاد لگے۔1975ء وچ پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ وچ بھرتی ہوئے تے 1981ء وچ پی سی ایس آئی آر لبارٹریز جوائن کیتی۔ ایسے ادارے وچوں 17مئی 2016ء نوں لائبریرین دی حیثیت نال ریٹائر ہوئے۔ڈاکٹر صاحب نے نوکری دے نال نال پڑھائی جاری رکھی۔ پنجابی وچ انھویں صدی دی قصہ کاری اُتے مقالہ لکھ کے پی ایچ ڈی کیتی۔ اج کل 41-Aچوہان روڈ اسلام پورہ لاہور وچ اپنے دادا میاں محمد اسمعیل منظر ہوراں دے قائم کیتے ہوئے ادبی ادارے بزم مولا شاہ دی چھترچھاویں علم تے ادب دی سیوہ وچ رُجھے ہوئے نیں۔ ایہناں دی حیاتی تے ادبی خدمتاں بارے سہ ماہی ’’واشنا‘‘ دا ظفر نمبر، سیدہ سعدیہ ضیاء دا ڈاکٹر میاں ظفر مقبول دیاں ادبی خدمتاں بارے ایم اے اردو دا مقالہ تے حکیم ابن مبشر دی ’’ظفر جیونی‘‘وچ واہوا چانن پایا جا چکیا اے۔ ہن تک تن درجن توں ودھ سرکاری تے غیر سرکاری ایوارڈ حاصل کر چکے نیں تے کئی جگت اکٹھاں وچ اپنے مقالے پیش کر چکے نیں۔ ایہناں دیاں کجھ کتاباں دے ناں اِنج نیں:۱۔النبی الکریمؐ، ۲۔برق نوشاہی کے کلام کا فکری فنی جائزہ،۳۔بول حیدری، ۴۔پنجابی تاریخ تے زبان و ادب، ۵۔باغ بغیچہ، ۶۔ بگا مل بشنو، ۷۔پنجابی ترجمے، ۸۔پنجابی زبان میں کتب نعت، ۹۔پور ادب دا، ۱۰۔پھر گئیاں رُتاں، ۱۱۔تاریخ پنجابی زبان و ادب، ۱۲۔تاریخ پنجابی زبان و ادب و لسانیات، ۱۳۔تحفہ حجاز دا، ۱۴۔ٹونباں، ۱۵۔چوہلاں، ۱۶۔دل دیاں گلاں شہباز دیاں، ۱۷۔دین تے تصوف، ۱۸۔سانجھ ادب دی، ۱۹۔سائیں مولا شاہ دا قصہ بگا مل پشنو، ۲۰۔نتار تے وچار، ۲۱۔سُپر گولڈ پنجابی گائیڈ ایم اے،۲۲۔سسی مولا شاہ، ۲۳۔سسی پنوں (اردو ترجمہ)، ۲۴۔سسی پنوں و سی حرفی، ۲۵۔سی حرفیاں سسی پنوں، ۲۶۔سیرت پاک تے قومی شاعری،۲۷۔ شہباز دیاں گلاں، ۲۸۔ شیخوپورہ تے ننکانہ صاحب دا پنجابی ادب، ۲۹۔ ٖظفرانے،۳۰۔ غزلئی، ۳۱۔قرآن تے تصوف، ۳۲۔ قصہ کاری، ۳۳۔ کلام بلھے شاہ(اردو ترجمہ)، ۳۴۔ کلام شاہ حسین(اردو ترجمہ)، ۳۵۔ سیف الملوک از میاں محمد بخش(اردو ترجمہ)،۳۶۔گفت گفتار، ۳۷۔لٹکیں لٹکیں آ گیا(کافیاں مولا شاہ)، ۳۸۔لسانیات، ۳۹۔لوک شاعری، ۴۰۔لوک شاعری، واراں تے جنگ نامہ، ۴۱۔مرزا صاحباں سائیں مولا شاہ، ۴۲۔مولا شاہ دے حضور، ۴۳۔مولا شاہ سرکار، ۴۴۔نام عالی تیرا(نعتاں)،۴۵۔ نوائے منظر(محمد اسمعیل منظر دا کلام)، ۴۶۔، ہفت اکلیم(اثر انصاری فیض پوری دی کہانی دے ترجمے)، ۴۷۔وفاتیات مصنفین، ۴۹۔تت بھڑتیاں، ۵۰۔چونے مانے، ۵۱۔بی وی(انشائیے)،۵۲۔میں وچ میں (کافیاں محمد شریف)، ۵۳۔ امرتسری لکھیار، ۵۴۔پانچ پھول کتاباں دی فہرست توں پتہ لگدا اے پئی ڈاکٹر صاحب نے سیرت پاک توں کم شروع کیتا تے تدوین،ترتیب، تاریخ، ترجمہ،بیبلو گرافی، انشائیے، انٹرویو تے تذکرہ نگاری دے حوالے نال رجھواں کم کیتا۔ شاعری تے نعتیہ شاعری دے حوالے نال وی ایہناں دا کم ذکر جوگ اے۔ راقم نوں ڈاکٹر صاحب دیاں دو کتاباں ہر ویلے چیتے رہندیاں نیں۔ ’’شیخوپورہ تے ننکانہ صاحب دا پنجابی ادب‘‘ ضلعے دی سطح دی تذکرہ نگاری دا اک مان جوگ نمونہ اے۔ ایہدے وچ اوہناں 166شاعراں تے نثر نگاراں دا بھرواں ذکر کیتا اے۔قلمکاراں دے تعارف دے نال نال اوہناں دیاں کتاباں نویں کتابیاتی طریقے نال درج کیتیاں نیں جہدے نال کتاب دا پورا اتا پتا اک ای سطر وچ نتر کے سامنے آ جاندا اے۔ایس کتاب وچ سیالکوٹ نال تعلق رکھن والے کجھ شاعراں دا تذکرہ وی شامل اے جہدے لئی میں ایس کتاب توں بھرواں لابھ چکیا۔ خاص کر کے گھسیٹا مل غمناک دے حوالے نال بڑی مدد ملی۔ میرے پی ایچ ڈی مقالے’’پنجابی قصہ سوہنی مہینوال دی روایت‘‘ وچ گھٹو گھٹ ادھی درجن شاعراں دے تعارف تے کلام لئی ایس کتاب توں مدد ملی۔ ایس یاد رہن والی کتاب نوں 2017ء وچ بزم مولا شاہ لاہور نے وزارت اطلاعات تے شعبہ ثقافت پنجاب دے تعاون نال چھاپیا سی۔ ڈاکٹر میاں ظفر مقبول ہوراں دی لکھی کتاب’’قصہ کاری‘‘ پنجابی سندی تحقیق دا اک مان جوگ نمونہ اے جہدی بنیاد اُتے ایہناں نوں پی ایچ ڈی دی ڈگری دتی گئی سی۔ کتاب دے چھ باب نیں جنھاں وچوں ہر باب اپنے آپ وچ اک مقالے دا مواد لئی کھلوتا اے۔ پہلا باب ’پنجاب دا سیاسی، سماجی تے ادبی جائزہ اے جہدے وچ چھتی سرخیاں ہیٹھ محقق نے پورے پنجاب دی فوٹو لاہ کے رکھ دتی اے۔ دوجے باب’قصہ کاری‘‘ وچ داستان تے قصہ کاری دی تاریخ نوں مڈھ لا توں لے کے اج توڑی گھنگال کے پیش کیتا اے۔علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی دیاں نصابی کتاباں تے ڈاکٹر حفیظ احمد ہوراں دے مقالے توں بعد پہلی واری کسے کتاب وچ بلوچی، سندھی، پشتو، براہوی تے کشمیری ادب وچ قصہ کاری دی تاریخ دا کھوج کھرا ویکھیا اے، بڑا چنگا لگا۔ ایس باب وچ اکتالی عنوان نیں۔ تیجے باب ’پنجابی قصے دے پچھوکڑ‘وچ فاضل محقق نے واراں اُتے بھرواں چانن پان دے نال نال پندرہ کو چوٹی دے پنجابی قصہ کاراں دا تعارف پیش کیتا اے تے اوہناں دے قصیاں دا اجمالی جیہاتذکرہ کیتا اے۔ چوتھے باب’انہویں صدی دی قصہ کاری تے قصیاں دی علاقائی ونڈ‘‘ ہیٹھ مصنف نے اُناسی قصیاں دا جائزہ لیا اے تے اوہناں دے لکھن والیاں دی دس پائی اے۔ ایس توں بعد والے باب’انہویں صدی دی قصہ کاری:فن تے تجزیہ‘ وچ ڈاکٹر میاں ظفر مقبول ہوراں کہانی، پلاٹ، واقعہ نگاری، منظر نگاری، جذبہ نگاری، ڈرامائی عنصر تے مکالمہ دے تناظر وچ قصیاں دا فنی جائزہ لیا اے تے گل بات کیتی اے۔داستاناں دی فنی بُنتر بارے ایس باب نے میرے علم وچ انملا وادھا کیتا۔ پنگل تے علامت نگاری دے حوالے نال تجزیہ وی ایس باب دا اہم حصہ اے۔ ڈاکٹر صاحب نے لوک عنصر، عصری،سیاسی،سماجی تے مذہبی شعور دا گویڑ لایا اے تے قصے دیاں نظریاتی بنیاداں کھوجن دا چارا کیتا اے۔ ڈاکٹر صاحب نے ماحولیاتی اثرات دا تجزیہ، قصیاں دا عام ذہناں اُتے اثر، صوفی سوچ دا دھارا، جوگی ازم دا عمل دخل تے پیراں فقیراں ول عوام دا جھکا ورگیاں موضوعاں اُتے وی چانن پایا اے۔گل کیہ ایس کتاب نے میرے ذاتی علم وچ ڈھیر وادھا کیتا اے۔ایس کتاب دے جادو نے مینوں اپنے وس وچ کر لیا ہویا اے۔کڑیال کلاں دی تاریخ تے ادبی روایت اُتے ڈاکٹر صاحب دی بڑی ڈونگھی نظر اے۔ ایہناں دیاں کتاباں تے مضموناں وچ علم، ادب تے تاریخ اپنے نویکلے رنگاں سمیت رواں دواں نظر آندی اے۔ایہناں شاعری دے حوالے نال وی واہوا کم کیتا اے پر تحقیق تے تنقید دے کھیتر وچ ایہناں دیاں خدمتاں ہمیشہ یاد رہن گیاں۔تحقیق،تنقید،انشائیے، تدوین تے شاعری دے سُچے تے سُچجے نمونے ادب نوں دان کرن لئی راقم ڈاکٹر میاں ظفر مقبول ہوراں دا دلوں شکریہ ادا کر دا اے تے امید کر دا اے جے ڈاکٹر صاحب اپنا علمی تے ادبی سفر اجے لمے عرصے تک جاری رکھن گے۔