صُلح حدیبیہ

مولانا محمد الیاس گھمن

بیعت رضوان دے قریش اُتے اثرات:
قریش مکہ نوں جدوں ایس گل دا علم ہویا کہ نبی کریم ﷺ نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دا بدلہ لین لئی اپنے نال آئے ہوئے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم توں بیعت علی الموت لئی اے تے اوہ بوہت زیادہ خوف زدہ ہوئے تے صلح لئی مجبوراً آپ ﷺ دی خدمت وچ قاصداں نوں پیغامات دے کے گھلنا شروع کیتا۔
بدیل بن ورقاء خزاعی دی حاضری:
قبیلہ خزاعہ جیہڑا ہجے تیکر مسلمان نہ ہویا سی پر شروع توں مسلماناں دا خیر خواہ تے راز دار رہیا سی، مشرکین مکہ دی اسلام دشمن سازشاں نال آپ ﷺ نوں باخبر رکھیا کردا سی۔ ایسے قبیلے دے سردار بدیل بن ورقاء خزاعی اپنے قبیلے دے کجھ بندیاں نوں لے کے اپڑیا تے خدمت اقدس وچ عرض کیتی: قریشی نے مکہ دے نیڑے حدیبیہ دے کول پانی دے چشمیاں اُتے اپنے وڈے لشکر نوں جمع کر لیا تاکہ آپ نوں بیت اللہ توں روک سکن تے جے مزاحمت ہوئے تے لمبے ورہے تیکر جنگ کرن لئی اپنے نال دودھ والیاں اونٹیناں وی لے آئے نیں۔
رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم اصولی موقف:
آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: اسیں صرف عمرہ لئی آئے آں۔ کجھ عرصے توں جاری لڑائیاں نے قریش نوں کمزور کر دتا اے جے اوہ چاہن تے میں ایہناں لئی صلح دی اک مدت مقرر کر دینا واں تے اوہ ایس مدت وچ میرے تے دوجے لوکاں دے وچکار رکاوٹ نہ پان۔ جے اللہ دے فضل نال میں غالب آ جائواں تے فیر ایہناں نوں اختیار اے جے خوشی نال میرے دین وچ داخل ہونا چاہن تے ہو جان جویں کہ ایہناں دے علاوہ دوجے لوک داخل ہو رہے نیں، فی الحال کجھ عرصے لئی آرام کرو تے جے ایس دوران کوئی ہور میرے اُتے غالب آ جائے تے فیر ایہناں دی مراد پوری ہو جائے گی پر اینی گل ضرور ذہن وچ رکھنا کہ اللہ تعالیٰ ضرور اپنے دین دا غالب فرمان گے تے ایس نے جیہڑا دین دے ظہور، غلبہ تے فتح و نصرت دا جیہڑا وعدہ ف رمایا اے، اوہ ضرور پورا ہو کے رہوے گا تے جے قریش میری گل نہیں من دے تے قسم اے ایس ذات دی جس دے قبضے قدرت وچ میری جان اے میں ضرور ایہناں نال جہاد وقتال کراں گا (ایہناں دیاں گردناں کٹ دا رہواں گا) ایتھوں تیکر کہ (ایس مقابلے وچ ) میری گردن وی کٹ جائے۔
بدیل بن ورقاء دی واپسی:
آپ صلی اللہ علیہ وسلم دیاں ایہہ گلاں سن کے بدیل بن ورقاء واپس قریش دے کول گئے تے ایہناں نوں کہیا: اسیں ایس بندے (محمد ﷺ) توں کجھ گلاں سن کے آ رہے آں جے تسیں لوک چاہندے او تے میں اوہ گلاں تہانوں سنا دیواں؟ ایس اُتے کجھ احمق و نادان لوکاں نے کہیا کہ سانوں ایس دیاں گلاں سنن دی لوڑ نہیں تے نہ ای اسیں ایس دیاں گلاں سننا پسند کرنے آں پر قریش دے کجھ سمجھ دار لوکاں نے کہیا کہ ہاں تسیں سانوں اوہ گلاں سنائو جیہڑی تسیں سن کے آ رہے او۔
قریش مکہ نال گل بات:
بدیل بن ورقاء نے کہیا: اے قریش!تسیں لوک جلد باز او۔ محمد ﷺ تہاڈے نال لڑن لئی نہیں بلکہ صرف عمرہ کرن لئی آئے نیں۔ (تہاڈے توں دب کے نہیں بلکہ تہاڈی خیرخواہی دے طور اُتے) تہاڈے نال صلح کرن دی خواہش رکھدے نیں۔ قریش مکہ نے جواب دتا کہ بے شک اوہ عمرے دے ارادے نال آئے نیں، لڑائی لئی نہیں فیر وی اوہ مکہ وچ داخل نہیں ہو سکدے۔
عروہ بن مسعود ثقفی دی گل بات :
ایس موقع اُتے عروہ بن مسعود ثقفی(بعد وچ مسلمان ہو گئے سن۔ رضی اللہ عنہ)نے کھڑے ہو کے کہیا: کیہ تسیں میرے لئی اولاد وانگوں (خیر خواہ) نہیں؟ تے میں تہاڈے لئی باپ وانگوں (شفقت کرن والا) نہیں؟ لوکاں نے کہیا کہ بے شک کیوں نہیں۔ عروہ نے کہیا: کیہ تسیں لوک میرے نال کسے قسم دی کوئی بدگمانی رکھدے او؟ لوکاں نے جواب وچ کہیا: ہر گز نہیں۔ عروہ نے کہیا: ایس بندے (محمد ﷺ) نے تہاڈی بھلائی دی گل کیتی اے۔ میرے نزدیک ایس (معقول) گل نوں ضرور قبول کر لینا چاہیدا اے تے مینوں (اپنی نمائندگی تے ترجمانی دی ) اجازت دیو کہ میں محمد (ﷺ) نال مل کے ایس بارے گل بات کر سکاں۔ قریشیاں نے جواب دتا کہ بہتر اے تسیں مل کے گل بات کر لوئو۔
عروہ بن مسعود دی بارگاہ نبوی وچ حاضری:
عروہ بن مسعود آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی بارگاہ وچ حاضر ہویا آپ ﷺ نے ایہناں نال اوہ ای گل بات فرمائی جیہڑی ایس توں پہلے بدیل نال فرما چکے سن۔ عروہ نے کہیا: اے محمد (ﷺ) کیہ تسیں کدی ایہہ گل سنی اے کہ کسے نوں ایس دی قوم نے ہلاک کیتا ہوئے؟ جے دوجی صورت پیش آ گئی یعنی قریش نوں تہاڈے اُتے غلبہ ہویا تے میں ویکھ رہیاں واں کہ مختلف قوماں دے لوک جیہڑے ہجے تے تہاڈے نال نیں اوہ ایس ویلے تہانوں چھڈ کے نس جان گے۔
ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دا عروہ نال مکالمہ:
آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے پچھے سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تشریف فرما سن جدوں عروہ نے ایہہ گل کیتی تے آپ رضی اللہ عنہ نے فرمایا: عروہ (تسیں کنج دی گل کر رہے او بھلا) اسیں رسول اللہ ﷺ نوں چھڈ کے نس جاواں گے؟ عروہ نے پچھیا کہ ایہہ کون نیں؟ لوکاں نے دسیا کہ ابوبکر رضی اللہ عنہ نیں۔ عروہ نے کہیا: اللہ دی قسم، جے میرے اُتے آپ دا احسان نہ ہوندا جس دا میں ہجے تیکر بدلہ نہیں چکا پایا تے میں ایہناں دی گل دا ضرور جواب دیندا۔ تے فیر آپ ﷺ نال گل بات شروع کر دتی۔
رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے محافظ دا عروہ نوںروکنا:
گفتگو دے دوران بار بار آپ ﷺ دی داڑھی مبارک نوں ہتھ لاندے، مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ (جیہڑے رشتے وچ عروہ دے بھتیجے سن) اک خَود(جنگی ٹوپی)پائے تے ننگی تلوار لئے آپ ﷺ دے محافظ ہون دے فرائض سرانجام دے رہے سن۔ بارگاہ نبوی وچ اپنے چچا دی ایس حرکت نوں گوارا نہ کردے ہوئے فرمایا: عروہ! اپنے ہتھ نوں رسول اللہ ﷺ دی مبارک داڑھی توں دور کرو، مشرک ایس قابل نہیں کہ رسول اللہ ﷺ نوں ہتھ وی لا سکے۔ حضرت مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ نے چونکہ خود پا کے اپنے منہ نوں لُکایا ہویا سی ایس لئی عروہ آپ نوں پہچان نہ سکیا تے غصہ وچ آپ ﷺ توں پچھیا ایہہ کون اے؟ آپ ﷺ نے فرمایا، تہاڈا بھتیجا مغیرہ بن شعبہ اے۔
عروہ بن مسعود واپس آئے:
حضرت مسور بن مخرمہ اور مروان رضی اللہ عنہما توں اک لمبی حدیث وچ مروی اے کہ عروہ بن مسعود (قبول اسلام توں پہلے قریش مکہ ولوں نمائندہ بن کے آئے تے ) صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دا جائزہ لیندے رہے تے قریش مکہ نوں کہن لگے: اے قوم! اللہ رب العزت دی قسم ( میں (وڈے وڈے ) بادشاہواں دے درباراں وچ وفد لے کے گیا واں، میں قیصر و کسری تے نجاشی جہے بادشاہواں دے درباراں وچ گیاواں۔ پر خدا دی قسم ! میںکوئی انج دا بادشاہ نہیں ویکھیا کہ ایس دے درباری ایس دی ایس درجہ تعظیم کردے ہون جویں محمد ﷺ دے صحابہ ایہناں دی تعظیم کردے نیں۔ خدا دی قسم ! جدوں اوہ لعاب دہن زمین اُتے پانا چاہندے نیں تے ایہناں دا لعاب دہن کسے نہ کسے صحابی دی ہتھیلی اُتے ای ڈگدا اے، جنہوں اوہ اپنے چہرے تے بدن اُتے مل لیندا اے جدوں اوہ کوئی حکم دیندے نیں تے فوراً ایہناں دے حکم دی تعمیل ہوندی اے جدوں اوہ وضو فرماندے نیں تے انج محسوس ہون لگدا اے کہ لوک ایہناں دے وضو دا استعمال شدہ پانی حاصل کرن دی سعادت حاصل کرن لئی اک دوجے دے نال لڑن مرن اُتے آمادہ ہو جان گے اوہ ایہناں دی بارگاہ وچ اپنی اوازاں نوں ہولی رکھدے نیں تے انتہا درجہ تعظیم دی وجہ نال اوہ ایہناں ول اکھ بھر کے ویکھ نہیں سکدے۔(صحیح البخاری،رقم الحدیث: 2732)
حلیس بن علقمہ کنانی دی آمد:
عروہ بن مسعود دی گل بات سنن دے بعد حبشیاں دے سردار حلیس بن علقمہ کنانی نے قریش مکہ نوں کہیا کہ مینوں اجازت دیو میں مل کے آنا واں۔ آپ ﷺ نوں آندے ہوئے ویکھیا تے فرمایا کہ قربانی دے جانوراں نوں کھڑا کر دیو۔آن والا بندا ایہناں لوکاں وچوں اے جیہڑا قربانی دے جانوراں دی تعظیم کردے نیں۔ حلیس قربانی دے اونٹاں دا کھڑا ویکھ کے رستے توں ای واپس ہو گیا تے قریش نال جا کے کہن لگا: رب کعبہ دی قسم ! ایہہ لوک صرف عمرہ کرن ل ئی آئے نیں ایہناں نوں بیت اللہ توں نہیں روکیا جا سکدا۔ قریش نے ایس نوں کہیا: بہہ جا! تو جنگل دا رہن والا اے تینوں معاملات دا کجھ پتہ نہیں چلدا۔
حلیس بن علقمہ دی قریش مکہ نوں دھمکی:
حلیس نوں غصۃ آیا، کہیا: اے قریش! خدا دی قسم ، اسیں تہاڈے نال ایس لئی عہد و پیمان نہیں کیتا سی کہ جیہڑا بندا محض بیت اللہ دی زیارت لئی آئے ایس نوں بیت اللہ توں روکیا جائے۔ ایس ذات دی قسم جس دے قبضہ قدرت وچ حلیس دی جان اے، جے تسیں محمد (ﷺ) نوں بیت اللہ دی زیارت توں روکو گے تے میں تہانوں حبشیاں نوں لے کے تہاڈے توں وکھرا ہو جاواں گا۔ قریش نے کہیا: چنگا تسیں ناراض نہ ہوئو بیٹھو، اسیں ذرا ایس معاملے اُتے چنگی طرح غور کر لئے۔
مکرز بن حفص دی آمد:
ایس توں بعد مکرزبن حفص اٹھیا تے کہیا کہ میں محمد ﷺ نال ہو کے آنا واں۔ آپ ﷺ نے مکرز نوں آندا ہویا ویکھ کے فرمایا: ایہہ بُرا بندا اے۔ آپ ﷺ دے فرمان مبارک دا اشارہ ایس گل ول سی کہ ایسے مکرز نے کجھ دن پہلے 50 بندیاں نوں نال لیا کے آپ اُتے شب خون مارن دا ارادہ کیتا سی۔ ایس دے ساتھی گرفتار ہوگئے سن جد کہ ایہہ بچ نکلیا سی۔
سہیل بن عمرو دی آمد اُتے نیک فالی:
مکرز آپ ﷺ نال گل بات کر ای رہیا سی کہ قریش نے سہیل بن عمرو نوں گھل دتا۔ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا: ایہناں لوکاں دا ارادہ صلح کرن دا اے ایس لئی ’’سُہیل‘‘نوں گھلیا اے۔ سُہیل چونکہ تصغیر دا صیغہ اے جیہڑا تقلیل اُتے دلالت کردا اے ایس لئی آپ ﷺ نے ایس توں نیک فالی لئی کہ ہن معاملے وچ کجھ نرمی دی امید اے سہیل نے کہیا کہ ساڈے وچکار معاہدہ تحریری طور اُتے آ جائے۔
معاہدہ دی تحریر لکھی جان لگی:
ایس لئی آپ ﷺ نے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نوں بلایا تے فرمایا کہ لکھو : بسم اللہ الرحمٰن الرحیم سہیل نے کہیا: رحمن کیہ اے؟ میں نہیں جان دا، ایس نے کہیا کہ (عربیاں دے پرانے دستور دے مطابق ) باسمک اللھم لکھیا جائے۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کوئی حرج نہیں۔ علی ! ایہو لکھ دیو۔ آپ ﷺ نے لکھوایا: ایہہ اوہ معاہدہ اے جیہڑا محمد رسول اللہ ولوں اے۔
رسول اللہ دے الفاظ اُتے اعتراض:
ایس اُتے سہیل نے اعتراض کردے ہوئے کہیا ایہو تے جھگڑا اے جے اسیں آپ نوں اللہ دا رسول من دے تے بیت اللہ آن توں کیوں روکدے؟ تے جنگ کیوں کردے؟ آپ ﷺ نے فرمایا: اگرچہ تسیں جھٹلاندے رہو پر صحیح گل ایہو اے کہ میں اللہ دا رسول واں۔ سہیل نے کہیا کہ محمد بن عبداللہ لکھیا جائے، آپ ﷺ نے فرمایا : علی! پہلا لکھیا ہویا مٹا دیو۔
حضرت علی رضی اللہ عنہ دا مودبانہ انکار:
حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ محبت دیاں دونواں رمزاں توں آشنا سن کہ کدی محبت دا تقاضا الامر فوق الادب اے کہ حکم دا درجہ ادب توں زیادہ ہوندا اے تے کدی محبت دا تقاضا الادب فوق الامر ہوندا اے یعنی حکم دے باوجود ادب دی انتہا نوں فوقیت دتی جائے ایس لئی نہایت مودبانہ لہجے وچ عرض کیتی: بھلا میں کنج مٹا سکنا واں؟ ایس اُتے آپ ﷺ نے فرمایا: مینوں اوہ تھاں دسو جتھے رسول اللہ لکھیا اے میں آپ مٹا دینا واں۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے اگلی رکھ کے اوہ تھاں دس دتی آپ ﷺ نے آپ اپنے ہتھاں نال ایس لفظ نوں مٹا دتا تے حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں محمد بن عبداللہ لکھن دا حکم دتا۔
صلح نامے دیاںشرطاں:
بالآخر فریقین دی رضا مندی دے نال درض ذیل شرطاں اُتے اک ’’عہد نامہ‘‘مرتب ہویا۔
1۔ 10 سال تیکر فریقین دے وچکار کوئی لڑائی نہیں ہوئے گی۔
2۔ جے کوئی بندا اپنے وارثاں دی اجازت دے بغیر مسلمان ہو کے آپ ﷺ دے کول آئے گا آپ ایہنوں واپس کرن گے۔
3۔ جیہڑا بندا مسلماناں وچوں قریش دے کول آئے گا ایہنوں واپس نہیں کیتا جائے گا۔
4۔ ایس سال آپ عمرہ کیتے بغیر ای واپس جائو تے آئندہ سال آ کے عمرہ ادا کرو۔
5۔ مسلمان صرف تن دن مکہ وچ رُک سکدے نیں تے اپنے ہتھیاراں نوں نیاماں وچ بند رکھن دے پابند ہون گے۔
جس ویلے ایہہ عہد نامہ مرتب ہو رہیا سی ایس ویلے متحدہ قبائل نوں مکمل طور اُتے ایہہ اختیار دتا گیا کہ اوہ جس کسے دے عہد وچ شامل ہونا چاہن، ہو جان۔ قبیلہ بنو خزاعہ نبی کریم ﷺ دے عہد وچ جد کہ قبیلہ بنوبکر قریش دے عہد وچ شامل ہویا۔
ابوجندل رضی اللہ عنہ دی مکہ توں حدیبیہ آمد:
ہجے صلح نامہ لکھیا ای جا رہیا سی کہ سہیل بن عمرو دے پتر ابوجندل رضی اللہ عنہ (جیہڑے ایس واقعے توں پہلے ای مسلمان ہو چکے سن) پیراں وچ بیڑیاں پائے آپ ﷺ دی خدمت اقدس وچ حاضر ہوئے۔ سہیل بن عمرو نے ایہناں نوں ویکھدے ای کہیا کہ ایہہ پہلا بندا اے جیہڑا عہد نامے دے مطابق واپس ہونا چاہیدا اے۔ آپ ﷺ نے فرمایا: ہجے صلح نامہ مکمل لکھیا نہیں گیا (لکھے جان تے ایس اُتے فریقین دے دستخط ہون دے بعد نافذ العمل ہونا چاہیدا اے) آپ ﷺ نے بار بار سہیل بن عمرو نوں فرمایا، پر سہیل نے ایہنوں تسلیم نہ کیتا۔ آخر کار آپ ﷺ نے ابوجندل رضی اللہ عنہ نوں سہیل دے حوالے کر دتا۔
ابوجندل رضی اللہ عنہ نوں تسلی:
ابوجندل رضی اللہ عنہ نے حسرت بھری آہ بھری۔ آپ ﷺ نے ایہناں نوں تسلی دیندے ہوئے فرمایا: ابوجندل ! صبر نال کم لوئو تے اللہ توں چنگی امید رکھو، اسیں وعدہ خلافی کرن والے لوک نہیں بوہت جلدی اللہ تعالیٰ تہاڈی نجات دا رستہ کڈن گے۔
حالات دا گہرا اثر:
حالات انج دے سن کہ مدینہ طیبہ توں عمرہ دا (ایس سال نامکمل) سفر، رستہ وچ رکاوٹاں، صلح نامے وچ بظاہر کفار دے حق وچ نرم شرطاں، ایہناں دی قید توں نکل کے آن والے مظلوم مسلمان دی واپسی وغیرہ۔ ایہناں سارے حالات دا صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اُتے گہرا اثر پیا۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ آپ ﷺ دی خدمت اقدس وچ حاضر ہو کے عرض کیتی: اے اللہ دے رسول ؐ! کیہ تسیں اللہ تعالیٰ دے برحق نبی نہیں؟ آپ ﷺ نے فرمایا: بالکل برحق نبی واں۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے فیر عرض کیتی: کیہ اسیں حق اُتے تے اوہ باطل اُتے نہیں؟ آپ ﷺ نے فرمایا: بے شک۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے (ایس ویلے دے موجودہ حالات نوں ساہمنے رکھدے ہوئے ) عرض کیتی: (جدوں آپ برحق نبی او، اسیں حق اُتے آں تے ) اسیں ایہہ سب کیوں برداشت کریئے؟ آپ ﷺ نے فرمایا: میں اللہ دا رسول تے برحق نبی واں، ایس دے حکم دی خلاف ورزی نہیں کر سکدا اوہ ذات ساڈی مدد فرمائے گی۔
جوابِ صدیقی فنا فی الرسول دا آئینہ دار:
حضرت عمر رضی اللہ عنہ اوتھوں اٹھ کے سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے کول تشریف لیائے تے اپنے اوہ ای سوال دہرائے جیہڑے آپ ﷺ نال کیتے سن۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے آپ دے سوالاں دے من وعن اوہ ای جواب دتے جیہڑے آپ ﷺ نے ارشاد فرمائے سن۔
فائدہ: ایہناں سارے حالات وچ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی نگاہ مبارک ظاہری اسباب اُتے سی تے آپ ﷺ دی نگاہ اقدس بذریعہ وحی مسبب الاسباب دے حکم تے حکمتاں اُتے سی۔ فنانی الرسول سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے قلب مبارک اُتے قلب نبوت دے اثرات پئے رہے سن ایس لئی آپ رضی اللہ عنہ دا جواب لفظ بلفظ اوہ ای سی جیہڑا آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا سی۔
صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی آس:
صلح نامہ توں فارغ ہو کے نبی کریم ﷺ نے صحابہ رضی اللہ عنہم نال ارشاد فرمایا: اپنے احرام کھول دیو، قربانی دے جانور ذبح کر لوئو تے اپنے سر منڈوا لوئو۔ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی خواہش ایہہ سی کہ اسیں عمرہ کر کے واپس جائیے۔ ایس آس وچ سن کہ شاید نبی کریم ﷺ ولوں عمرہ دی ادائیگی دا حکم مل جائے۔ ایس لئی تامل نال کم لیا۔ آپ ﷺ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں تن وار ایہو ارشاد فرمایا۔ ایس دے بعد خیمے وچ تشریف لیائے تے سیدہ ام سلمہ رضی اللہ عنہا نوں ایس معاملے توں آگاہ فرمایا۔
سیدہ ام سلمہ رضی اللہ عنہا دا
دانش مندانہ کردار:
آپ رضی اللہ عنہا نے عرض کیتی :’’یارسول اللہ! کیہ تسیں ایہہ چاہندے او کہ سب احرام کھول دین؟ تے فیر انج کرو کہ تسیں باہر نکل کے کسے نال کوئی گل نہ کرو تے اپنے جانور ذبح فرما دیو تے بال مونڈنے والے نوں بلا کے اپنے بال مونڈا لوئو۔چنانچہ نبی کریم صلی اللہ علیہ و سلم نے انج ای کیتا تے باہر نکل کے اپنا جانور ذبح کر دتا تے بال منڈا لئے۔ ایس نوں ویکھدے ہوئے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی اوہ آس وی ختم ہو گئی کہ شاید عمرہ دی ادائیگی دا حکم مل ای جائے۔ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نے وی احرام کھول دتے تے اپنے جانور ذبح کر دتے تے آپس وچ اک دوجے دا سر مونڈن لگے۔
احرام کھول کے جانور ذبح کر دتے:
مسلماناں نے قربانی دے جانوراں نوں ایسے مقام اُتے ذبح کیتا تے احرام کھول دتا۔ مسلمان کجھ ہور سوچ کے سفر لئی نکلے سن پر معاملہ بالکل برعکس ظاہر ہویا تے بے انتہا صدمے نال دوچار ہوئے، حدیبیہ توں واپسی اُتے مکہ و مدینہ دی وچکارلی تھاں اپڑے تے سورۃ فتح دی ابتدائی آیتاں نازل ہوئیاں کہ اے محمد (ﷺ) اسیں تہانوں کھلی تے واضح فتح عطا فرمائی۔ آپ ﷺ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں جمع فرمایا تے وحی الٰہی سنائی۔ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم ظاہری طور اُتے جس صلح نوں شکست سمجھے ہوئے سن اللہ تعالیٰ ایہنوں حقیقی و باطنی طور اُتے فتح مبین قرار دتا۔
صلح حدیبیہ دے فوائد و ثمرات:
ایس صلح دی وجہ نال اوہ دوریاں دور ہوئیاں جنہاں دے ہوندے ہوئے آپس وچ مل جل نہیں سکدے سن۔
ایس صلح دی وجہ نال جیہڑے لوک اپنا اسلام ظاہر نہیں کر سکدے سن اوہ اعلانیہ طور اُتے اپنا اسلام ظاہر کرن تے ایس اُتے عمل کرن لگے۔
ایہہ ایسے صلح دے ثمرہ سی کہ صلح حدیبیہ توں لے کے فتح مکہ تیکر دے مختصر عرصے وچ اینی کثرت نال لوک مسلمان ہوئے کہ ابتداء بعث توں لے کے ایس ویلے تیکر مسلمان نہیں ہوئے سن۔ اللہ رب العزت سانوں اپنے آخری نبی ﷺ دی سیرت طیبہ نوں سمجھن تے ایس اُتے عمل کرن دی توفیق عطا فرمائے۔