مادری زبان دا المیہ تے ساڈی بدنصیبی

(21 فروری) دے حوالے نال اشاعت خاص لئی مضمون

مدثر اقبال بٹ

زبان رہتل دی پہلی پوڑی اے، جس دے ترتیب پان نال معاشرے نے مہذب ہون ول پَیر چکیا۔ ایہہ ہزاراں ورھیاں دا پندھ اے جس وچ زبان لگاتار اگانہہ ودھدی رہی تے سماجی تشکیل دِیاں پوڑِیاں طے کردے ہوئے تہذیبی دائرے کھچدی گئی۔ زبان دے ترتیب دین وچ کسے اک بندے یاں زمانے دا کردار نہیں ہوندا سگوں ایہہ سانجھی کوشش تے مسلسل ریاضت نال اپنی سوہنی شکل تیکر اپڑدی اے۔ انج اُکا نہیں کہ زبان اِک ای ویلے وچ تکمیل دے مرحلے طے کر گئی یاں ایہنوں مذہب وانگوں عظیم تے مقرر کیتے گئے رب دے بندیاں نے عام انساناں لئی پیش کر دتا۔ ایہہ انج دی ریاضت اے جس وچ امیر، غریب یا طبقاتی فرق دے بغیر ہر کسے نے برابر سِیر پایا۔ گھٹ توں گھٹ زبان، بھاویں اوس دا تعلق کسے وی خطے نال ہوئے، اوس دے بارے کوئی طاقتور ایہہ فیصلہ صادر نہیں کر سکدا کہ فلاں اکھر خارج کر دتے جان کیوں جے ایہناں نوں تخلیق کرن والے نکی ذات، دوجے مذہب یا فرقے نال تعلق رکھدے سن۔ جے ایہہ طے کر لیا جائے کہ سماجی اُساری تے انسانی ترقی دا سبھ توں وڈا ذریعہ اج وی زبان ای اے تے ہر گز غلط نہیں ہووے گا۔ سانوں زبان نے اِک دوجے دے نال جوڑ رکھیا اے۔ ساڈے عقیدے، خیالات، سُوجھ تے دوجے معاملے زبان دا مُڈھ جانن لئی سانوں گھٹ توں گھٹ چھ ہزار ورھے توں لے کے پنج لکھ ورھے پہلے تیکر دی تاریخ کھنگا لنی پئے گی، جیہڑی یقینی طور اُتے معلوم دی دنیا توں بوہت پرے اے۔اجے انج دی کوئی کھوج وی وکھائی نہیں دیندی جیہڑی سانوں کجھ ہزار ورھے توں پچھے دے معاملیاں توں مکمل جانو کرے۔ بہرحال ایس ہزاراں سال پرانی تاریخ وچ زباناں مختلف رویے اختیار کردیاں ہوئیاں ارتقا دا سفر طے کردے ہوئے انسانی ترقی دا سفر طے کردیاں گئیاں۔
زباناں دے ایس ہزاراں سالہ سفر وچ بھاویں بہت سارے ابہام ہو سکدے نیں پر ایس اک نکتے توں انکار نہیں کیتا جا سکدا کہ ہر بندے نے زبان اپنی ماں یاں اوس گھر توں سکھنا شروع کیتی جتھے اوسدا جم پل ہویا۔ ایہو مادری زبان انسان دے لاشعور وچ رہندے ہوئے اوس دی شعوری بلوغت کردی اے۔ ماہرین لسانیات دے مطابق انسان دی پہلی سکھی ہوئی زبان ایس لئی کسے وی دوجی زبان توں سوکھی ہوندی اے۔ جذبات، ضروریات یاں رویاں دا جیہڑا بانکپن مادری زبان وچ سرایت کردا اے، اوہ بگانی زباناں وچ ہو ای نہیں سکدا۔ ایہو وجہ اے کہ مہذب دنیا انسان دے بنیادی حقاں وچ مادری زبان دا حق وی شامل کردی اے۔ انساناں نوں حصول علم توں لے کے معاشرتی مشینری چلان تیکر، ہر تھاں مادری زبان اختیار کرن دا پورا حق دینا وی مُڈھلے انسانی حقاں وچ شامل اے۔ کوئی وی بندہ اپنے علاقے، خطے یاں ریاست وچ رہندے ہوئے اپنی مادری زبان نوں اختیار کردے ہوئے ایہناں سارے حقاں اُتے دعویٰ کر سکدا اے جیہڑا ایس توں دوجیاں زباناں کھوہندیاں ہون۔ ازاد ریاستاں دا بنیادی فرض وی ایہو اے کہ اوہ اپنے خطے دی زبان تے ثقافت دا مکمل تحفظ مکمل بنائیے۔
جیہناں معاشریاں نے اپنی زبان نوں بگانیاں دی رہتل دی بھینٹ چڑھا دتا، ویلے دے نال نال ایہناں دی شناخت وی معدوم ہوندی چلی گئی۔ انج کِنیاں ای زباناں تے ثقافتاں برباد ہوئیاں تے اج صرف تاریخ دی روایات ای وچ زندہ مِلدیاں نیں۔ زباناں یاں ثقافتاں دے مِٹ جان دا ایہہ سلسلہ اج پہلے دی نسبت بُہتا تیزی نال ودھ رہیا اے۔ زباناں کس تیزی دے نال دم توڑ رہیاں نیں ایس دا اندازہ عالمی ادارے یونیسکو ولوں جاری کیتی گئی ایس رپورٹ نال کیتا جا سکدا اے کہ 1950 توں 2010 تیکر دنیا دیاں گھٹوگھٹ250 زباناں ختم ہو گئیاں۔ ایہہ اوہ زباناں سن جیہناں دی صدیاں پرانی رہتل ہون دے نال نال اپنا ادبی خزانہ وی موجود سی۔ ایس دے باوجود ایہہ اپنا وجود برقرار نہ رکھ سکیاں۔ہُن ایہہ اندازہ وی لایا جا رہیا اے کہ اجوکی صدی دے مْکن تیکر ایس توں کئی گُنا زیادہ زباناں مر جان گیاں جس دی وجہ دنیا دا تیزی دے نال اک نکتے یاں اک تہذیب ولوں سفر اے۔ تشویشناک معاملہ ایہہ اے کہ جے دنیا وچ زباناں تے تہذیباں ایسے تیزی دے نال مردیاں گئیاں تے فیر توں مشترک اقدار تے روایات اُتے اتفاق دا سفر صدیاں دی مسافت اُتے محیط ہوئے گا۔
زباناں تے تہذیباں کیوں مر رہیاں نیں؟ ایس سوال یاں فلسفے نوں سمجھن لئی سانوں مردیاں تہذیباں یاں زباناں توں پہلے ایہناں معاشریاں تے زباناں دا جائزہ لینا ہوئے گا جیہناں دے بولن والے ودھ رہے نیں یا جیہناں دی تہذیب دوجیاں تہذیباں نوں کھا رہی اے۔ مثال دتی جائے تے ایہناں زباناں وچ سبھ توں نمایاں انگریزی اے جیہڑی دوجیاں زباناں لئی سبھ توں وڈا خطرہ ثابت ہو رہی اے۔ ہُن سوال ایہہ اے کہ انگریزی کیہناں زباناں لئی خطرہ ہو سکدی اے؟ تے صاف جیہی گل اے کہ ایس خطرے نال دو چار بیشتر زباناں اوہ ای نیں جیہناں دی ریاستاں تیجی دنیا نال تعلق رکھدیاں نیں یا فیر جتھے ترقی دا پہیہ بہت سُست اے۔ ایہناں وچ افریقی تے ایشیائی ریاستاںدی تعداد نسبتاً زیادہ اے۔ ایتھے کیوںجو روز گار دے موقعے گھٹ ہون دے نال نال ہور مسائلاں دی وی بھرمار ہوندی اے، سو ایہناں ریاستاں وچ جنم لین والے بہترین دماغاں دا مْہاڑایہناں ریاستاں ول ہو جاندا اے جتھے وسائل اسانی نال میسر ہون۔ جدوں معاملہ معاش یا روزگار دا ہوئے تے ایہہ احساس ای نہیں رہندا کہ کدوں تسیں اپنے اصل توں کتھے تے کنج کٹے گئے۔ جدوں تسیں اپنی تہذیب توں دور ہوئو تے اِک ای ویلے وچ اِک توں ودھ زباناں بولدے رہن نال مادری زبان اُتے پکڑ کمزور ہون لگدی اے جس نال دُوجی تے تیجی نسل دا رشتہ مزید کمزور ہو جاندا اے۔ اِک توں دوجی تہذیب وچ
ہجرت ایس تعلق نوں کمزور بنا دیندی اے جس نال معاشی رشتے نہ رہن۔ ایہہ فلسفہ وی رد نہیں کیتا جا سکدا کہ بین ال تہذیبی ہجرت کوئی وی ہووے ، سبھ توں پہلے اوہ زبان ای کمزور بناندی اے انج کمزور معاشی حیثیت دے حامی ملکاں دی زباناں تے تہذیباں تیزی دے نال مُکدیاں چلیاں گئیاں تے جیہڑی باقی بچیاں نیں اوہناں دا وجود وی خطرے وچ اے۔ ماہرین لسانیات دا کہنا اے کہ انج دیاں تہذیباں دی گھٹو گھٹ ست ہزار زباناں 21ویں صدی دے خاتمے تیکرمُک جان گیاں۔
زباناں دی مُکن دا احساس ای اج اقوامِ عالم نوں مادری زبان دا عالمی دن منان دے نقطے اُتے لے آیا اے۔ اج پوری دنیا وچ مادری زباناں دے تحفظ دا دن منایا جا رہیا اے، جس دی بنیادی وجہ ای اپنی زبان نال محبت کرنا تے ایہنوں محفوظ بنان لئی کوشش کرنا اے۔ ایہہ دن بنگلہ دیش وچ 21 فروری 1952 نوں پولیس دیاں گولیاں دا نشانہ بنن والے ایہناںپڑھیاراں دی یاد وچ منایا جاندا اے جیہناں دی منگ سی کہ ایہناں نوں اپنی مادری زبان چھڈن اُتے مجبور نہ کیتا جائے۔ کھوجکاراں دا کہنا اے کہ سقوط ڈھاکہ دی بنیاد وی اپنی زبان چھڈن اُتے مجبور کرن دا معاملہ ای بنیا سی، جدوں قیام پاکستان دے محض کجھ ای مہینے بعد بنگلہ زبان نوں ڈاک ٹکٹاں تے سِکّیاں توں ہٹا دتا گیا، اوس ویلے جیہڑیاں زباناں اپنائیاں گئیاں اوہ انگریزی تے اُردو سن، ایس اُتے سْوجھواناں نے احتجاج شروع کیتا تے بنگلہ ادب وچ اِک وار فیر مزاحمت دا رنگ بھردا وکھائی دِتا۔ ایس حوالے نال روزنامہ ملت سبھ توں نمایاں رہیا جس نے اپنے مقبول اداریے وچ لکھیا کہ اپنی مادری زبان دے علاوہ کسے دْوجی زبان نوں سرکاری تسلیم کرنا غلامی تسلیم کرن دے برابر اے۔ ایسے طرحاں
روزنامہ آزادی نے اپنے اداریے وچ لکھیا کہ جے اردو سرکاری زبان تسلیم کر لئی جاندی اے تے فیر جیہناں لوکاں نے بنگلہ زبان وچ تعلیم حاصل کیتی اے اوہ تے سرکاری ملازمت لئی کم اہل تصور کیتے جان گے۔ انج ہورمضموناں نے انج دی فضا بنا دتی کہ مشرقی پاکستان وچ مزاحمت دی فضا بن گئی۔ بنگالیاں نوں خطرہ سی کہ جے اردو زبان نوں نافذ کر دتا گیا تے ایہناں دی آئندہ نسلاں اقلیت بن کے رہ جان گیاں جد کہ آپ بنگلہ زبان دی بقا وی خطرے وچ ہوئے گی۔ ایسے رد عمل وچ جنوری 1948 کورشٹراواساسنگرم پریسادنامی اک تنظیم بنائی گئی جس دا مقصد بنگلہ زبان دا تحفظ سی۔ اگرچہ ابتدائی طور اُتے ایہہ تنظیم خفیہ رہی پر ایس نے بنگلہ زبان دے حوالے نال تحریک نوں منظم کیتا۔ ایہہ وکھری گل اے کہ ایس تنظیم نوں تشکیل دین وچ مخالف قوتاں کس حد تیکر فعال رہیاں۔ اصل معاملہ ایس بنیادی حق دا سی جیہنوں غصب کرن وچ کجھ اِنج دیاں قوتاں متحرک سن جیہڑی پاکستان نوں متحد نہیں ویکھنا چاہندیاں سن۔ کجھ مورخین دا خیال اے کہ قائداعظم محمد علی جناح توں وی ایہہ جملہ اکھوایا گیا سی کہ پاکستان دی زبان صرف اور صرف
اردو ہووے گی۔ جدوں اوہ مشرقی پاکستان دے دورے اُتے سن تے ایہناں دی صحت بہت متاثر ہو چکی سی۔ بہرحال ایہہ وکھری بحث اے کہ جناح آپ اردو زبان دے نفاذ بارے کیہ رائے رکھدے سن، ایس حقیقت نوں جھٹلایا نہیں جا سکدا کہ ایہناں دے ایس خطاب توں بعد بنگلہ زبان دے حق وچ باقاعدہ تحریک دا آغاز ہویا۔ 1948 دے ابتدائی دناں وچ ای بنگالی طلبا تے سول سوسائٹی نے احتجاج دی کال دتی تے مظاہرے شروع کر دتے۔
26 جنوری 1952 نوں پاکستان دی اسمبلی وچ اردو نوں قومی زبان قرار دے دتا گیا۔ ایس فیصلے اُتے رد عمل دے طور اُتے جلوس کڈے گئے تے ہڑتالاں دا اعلان وی ہویا۔ 21 فروری 1952 نوں وی عام ہڑتال دی کال دتی گئی ، حکومت ولوں حالات قابو وچ رکھن لئی دفعہ 144 نافذ کر دتی گئی۔ ڈھاکہ یونیورسٹی دے پڑھیاراں ایہہ پابندی توڑدیاں ہویاں سڑکاں اُتے نکل آئے۔ پولیس نے شروع وِچ لاٹھی چارج کیتا فیر گولی چلا دِتی۔ کنِے لوک مارے گئے ایس بارے وچ ٹھیک اعداد و شمار موجود نہیں پر تحریک چلان والیاں دا دعویٰ سی کہ کل 40 بندے مارے گئے جیہناں وچ بْہتے طلبا سن۔ اپنی زبان لئی لڑی جان والی ایس لڑائی نے ثابت کر دتا کہ دو قوماں جیہناں دی ثقافت تے روایات وکھری وکھری ہون ایہناں نوں کسے اک ثقافت دے زور اُتے اکٹھا نہیں رکھیا جا سکدا۔ ایہو اوہ چنگیاڑی سی جس دے 19 ورھے بعد مشرقی پاکستان بنگلہ دیش دے طور اُتے دُنیادے نقشے اُتے اُبھریا۔ اج ایسے واقعے دی یاد وچ مادری زباناں دا دن منایا جاندا اے۔ اقوام متحدہ نے 2010 وچ جنرل اسمبلی توں قرار داد پاس کرن دے بعد بنگالی طلبا دی برسی نوں مادری زباناں دے دن دے طور اُتے منان دا اعلان کیتا۔
اج اسیں مادری زبان دا عالمی دن تے منا رہے آں پر سوال ایہہ وے کہ اج حالات 1952 توں کِنے مختلف نیں؟ کیہ اج اسیں اوہ ای، ایسے روّیے دے نال زندہ رہن دی کوشش نہیں کر رہے جس وچ مقامی زباناں نوں طبقاتی ونڈ نال جوڑیا جا رہیا اے؟ کیہ ساڈی بیورو کریسی تے مقتدر طبقہ احساس برتری لئی محض انگریزی زبان دا مستقل فیشن اختیار نہیں کر چکیا؟ کیہ ساڈے سرکاری دفتراں، کچہری تے اسمبلی تیکر دی کارروائی انگریزی زبان وچ قلم بند نہیں کیتی جاندی؟ کیہ سارے نوٹس تے احکامات وی انگریزی زبان وچ جاری نہیں ہوندے؟ ہور تے ہور ساڈے تعلیمی اداریاں وچ وی مقامی زباناں نوں جہالت تے بدتہذیبی نال جوڑیا جا رہیا اے۔ خاص طور تے ایس خطے دی سبھ توں وڈی زبان پنجابی دے نال ہون والا سلوک انتہائی قابل مذمت اے۔ پوری دنیا وچ ایس زبان نوں بولن تے سمجھن والیاں دی تعداد 20 کروڑ دے لگ بھگ اے۔ ایسے زبان دی اپنی منفرد پہچان تے انتہائی شاندار تاریخی پس منظر اے۔ ہُن تے ایہہ رائے وی دتی جا رہی اے کہ ممکنہ طور اُتے ہڑپہ دی تہذیب وچ پنجابی زبان ای بولی جاندی سی۔ ایس رائے نال جے اختلاف دی گنجائش اے تے بس اینی جیہی کہ ہزاراں سال پہلے دی پنجابی تے اج رائج زبان وچ بہت تبدیلی آ چکی اے پر ایہہ دعویٰ رد نہیں کیتا جا سکدا کہ ہڑپہ تہذیب دی زبان مْکمل طور اُتے موجودہ پنجابی توں مختلف یاں الگ سی۔ بہرحال اپنی بھرپور ثقافت دے باوجود پنجابی زبان اپنی بقا دی جنگ لڑ رہی اے۔ پنجاب دی صوبائی حکومت دا رویہ وی دشمنی اُتے مبنی اے۔ سرکاری سطح اُتے پنجابی نوں رائج کرنا تے دُور دی گل ہْن ایس زبان وچ چھپن والے رسائل و جرائد دی حوصلہ شکنی باقاعدہ سرکار دی پالیسی دا حصہ اے۔ حکومت دی پنجاب دشمنی دا ایس توں وڈّا ثبوت کیہ ہو سکدا اے کہ لہور نوں شہر ادب قرار دتا گیا پر وزارتِ اطلاعات ولوں جیہڑا اشتہارجاری کیتا گیا ایس وچ ایس شہر دی زبان یعنی پنجابی لکھن والے اِک وی لکھاری دی تصویر شائع نہیں کیتی گئی، سارے دے سارے ادیب اْردو زبان دے سن۔ انج دے روّیے سندھی، بلوچی یاں پشتو زبان دے نال روا نہیں، اوتھے ایہناں قومی زباناں نوں پروان چڑھان وچ صوبائی حکومتاں دا وڈّا ہتھ اے جد کہ پنجاب وچ آن والی ہر حکومت جیویں ایہو سمجھدی اے کہ پنجابی ایس دی اپوزیشن کرن والیاں دی زبان ہوئے۔ اسیں ابتدا وچ زبان دے آغاز اُتے گل کیتی، ماہرین لسانیات دے تجربے دی روشنی وچ زبان دے مْڈھ تے تہذیبی پچھوکڑ دے بارے وچ جاننا چاہیا تے ہْن گل بات دے آخر وچ زباناں دی تباہی اُتے گل کردے ہوئے ایس موجودہ زمانے وچ کھڑے آں جتھے بہت ساری مقامی زباناں، خاص طور تے پنجابی دے قتل دِیاں سازشاں کیتیاں جا رہیاں نیں۔ اج مادری زباناں دے عالمی دن دے موقعے اُتے سانوں سبھ نوں ایہناں زباناں دے حقوق دی گل کرنی چاہیدی اے جیہناں دا گلا گھْٹن دیاں سازشاں کیتیاں جا رہیاں نیں جیہناں نال وابستہ تہذیب نوں منان دی کوشش کیتی جا رہی اے۔ یاد رکھو جے تہاڈی زبان زندہ اے تے تہاڈی پچھان زندہ اے نہیں تے تاریخ تہانوں کسے ہور دی تہذیبی پچھان نال یاد رکھے گی۔