میرے محسن… محسن بھوپالی

ایم آر شاہد

سویرے کوئی ست وجے دے کول موبائل دی گھنٹی وجی۔ کراچی توں وڈی ہمشیرہ دے نواسے شاداب دی آواز سنائی دتی۔ ماموں تہاڈے بزرگ دوست محسن بھوپالی دا انتقال ہو گیا اے۔ ٹی وی اتے اوہناں دی خبر چلی اے۔ ایس انہونی خبر نے کجھ دیر لئی میرے اتے سکتہ طاری کر دتا کیوں جے ایہہ خبر سنن نوں دل و دماغ تیار نہیں سی۔ دل نوں سنبھالیا تے اوہناںنال محبت دی یاداں دا سمندر ٹھاٹھاں مارن لگیا۔ اجے کل رات تے میں اپنی میز اتے وکھرے اوہناں دے خطاں نوں اکٹھا کر رہیا سی تے سوچ رہیا سی کہ ڈیڑھ دو مہینے توں اپنی مصروفیات کارن اوہناں دے خط دا جواب نہیں دے سکیا۔ ارادہ کیتا کہ اک دو دناں وچ خط لکھ کے اوہناں دی خیریت دریافت کراں گا مگر قدرت نوں تے کجھ ہور ای منظور سی۔ اوہ میرے خط دا انتظار کردے کردے اگلی دنیا چلے گئے…
ذلیت ہمسائے سے مانگا ہوا زیور تو نہیں
ایک دھڑکا سا لگا رہتا ہے کھو جانے کا
محسن بھوپالی
اوہناں نال میری سلام دعا دا آغاز کدوں ہویا؟ ایہہ مینوں چنگی طرح پتہ اے کہ جدوں میری پہلی کتاب ’’لاہور میں مشاہیر کے مدفون‘‘ منظر عام اتے آئی تے ایہدی اشاعت دا اشتہار تے خبراں قومی اخباراں وچ چھپی تے پہلی واری میری کتاب دے ناں دی غلطی دا احساس اوہناں نے ادارے دے پبلشر دی معرفت مینوں خط وچ لکھیا… کہ کتاب دا ناں غلط اے صحیح ناں ’’لاہور میں مدفون مشاہیر‘‘ اے۔ ایہدے تے ادارے نے ذمہ واری قبول کیتی تے انج اوہناں توں کتابت دا سلسلہ چل پیا جہڑا آخری دناں تک جاری رہیا۔ میں جدوں وی اوہناں نوں خط لکھدا ٹھیک اک ہفتے اندر اوہدا جواب موصول ہو جاندا… ہاں اک دو واری انج ہویا کہ طبیعت دی ناسازی پاروں چھیتی جواب نہیں دے پائے۔ ایس دوران خط دے اخیر وچ لکھ گئے آخری دعائیہ کلمات دی تصریح کردے ہوئے اوہناں نے آکھیا ’’تسیں لفظ ’’دعاگو‘‘ نہ لکھیا کرو۔ لفظ ’’طالب دعا‘‘ بہتر اے۔ اوہ دن گیا تے اج دا دن… میں اوہناں دی نصیحت نوں پلے بنھ لیتا۔
جدوں میں اپنی دوجی تحقیقی کتاب جہڑی اسلام آباد تے راولپنڈی ڈویژن دے قبرستاناں دی تحقیق اتے مبنی سی ایس کتاب دے ناں لیتے۔ اوہناںنوں خط لکھیا کہ ایہدا ناں تسیں تجویز فرمائو۔ کجھ دناں مگروں اوہناں دا خط ملیا۔ ایہدے وچ کتاب دا ناں‘‘ شہر خموشاں کے مکیں‘‘ تے نال لکھیا سی کہ رات بھر کتاب دا ناں سوچدا رہیاں… تے ایس حوالے نال اک شعر ہو گیا
فخر زمیں نذر زمیں ہو گئے
شہر خموشاں کے مکیں ہو گئے
(محسن بھوپالی)
تے فیر جدوں کتاب مارکیٹ وچ آئی تے کتاب دے ناں نوں بہت پسند کیتا گیا۔ میری خواہش تے اوہناں نے ایس کتاب دا فلیپ وی تحریر کیتا… اوہناں نے لکھیا کہ میں انڈیا مشاعرے وچ رلت لئی جا رہیا واں۔واپسی فلاں تریخ نوں ہووے گی تے کجھ گھنٹے لہور ٹھہراں گا… لہور پہنچن تے تہانوں فون اتے اطلاع کر دیاں گا… ایہہ میرے لئی خوشی دے لمحے سن۔ کیوں جے بالمشافہ میری اوہناں نال ہن تک ملاقات نہیں ہوئی سی۔
فیر اک دن موبائل اتے اک دھیمی جئی آواز سنائی دتی۔ میں محسن بھوپالی بول رہیا واں۔ رات انڈیا توں واپس آیا واں تے شام نوں کراچی واپس جا رہیا واں۔ تسیں آ جائو۔ گپ شپ ہو جاوے گی۔ میں جواب دتا کہ تھوڑی د یر وچ آ رہیا واں۔ فون بدن کر کے میں آفس توں گھر چلا آیا تے اپنے بھانجے یامین بدر نوں نال لے کے رستے توں اوہناں لئی پھل لیتے تے زمیندار ہوٹل جا پہنچے۔ بڑے پرتباک انداز نال سانوں گلے لایا تے خوب جی بھر کے گلاں ہوندیاں رہیاں… میرے بھانجے نے اپنی ڈائری اتے اوہناں کولوں آٹوگراف لیتے تے فرمائش کیتی کہ تہاڈی لکھی غزل جہڑی گل بہار بانو نے گائی اے۔ ایہدے دو شعر اپنے ہتھ نال تحریر فرما دیو۔اوہناں نے لکھیا عزیز یٰسین بدر دی فرمائش اتے……
چاہت میں کیا دنیاداری‘ عشق میں کیسی مجبوری
لوگوں کا کیا سمجھانے دو ‘ ان کی اپنی مجبوری
روک سکو تو پہلی بارش کی بوندوں کو تم روکو
کچی مٹی تو مہکے گی‘ ہے مٹی کی مجبوری
محسن بھوپالی
ایس صفحے اتے اگے چل کے لکھدے نیں‘ ایم آر شاہد لئی دعاواں دے نال دو شعر
یہ میرے چاروں طرف کس لئے اُجالا ہے
تیرا خیال ہے یا دن نکلنے والا ہے
یقین مانو میں کب کا بکھر گیا ہوتا
تمہاری یاد نے اب تک مجھے سنبھالا ہے
(محسن بھوپالی)
آکھن لگے اک تکلیف برداشت کرنا ہووے گی۔ ایتھے گرمی بہت زیادہ اے تے فضا وچ آلودگی وی… ویلا وی گھٹ اے۔ دو چار گھنٹیاں وچ کراچی روانہ ہونا اے۔ جیب توں پیسے کڈدے ہوئے آکھن لگے میری بیگم دی فرمائش اے کہ بینگنی رنگ دے دو وکھرے سوٹ پھلدار اپنی مستر توں منگوا دیو تاں جے اپنی بیگم نوں گفٹ دے سکاں۔ میں بہت اصرار کیتا کہ پیسے اپنے کول رکھو… میں منگوا دینا واں۔ ایہہ میرے ولوں گفٹ سمجھو لیکن اوہناں نے زبردستی میری جیب وچ پیسے پا دتے… میں گھر چلا آیا۔ فوراً اپنی مسز کولوں بازاروں سوٹ منگوا کے ہوٹل پہنچیا… میری دوبارہ آمد تے حیران وی ہوئے تے سوٹ ویکھ کے خوش وی۔ کجھ دیر مگروں اسیں اجازت چاہی تے آکھن لگے میں کراچی جا کے اوہ کتاب وی تہانوں بھیج دیاں گا جہدے وچ تہاڈی فرمائشی غزل شامل اے تے فیر ایسے طرح ہویا ٹھیک دُوجے دن بذریعہ ڈاک اوہ کتاب موصول ہو گئی۔
تمام عمر اے دولت سمیٹنے والو
کفن میں جیب نہیں ہوتی دھیان میں رکھنا
(محسن بھوپالی)
2005ء وچ اک خط دے نال ’’محسن بھوپالی کے سو شعر‘‘ دی دس بارہ کتاباں دا پیکٹ موصول ہویا۔ خط وچ لکھیا کہ اک کتاب جناب احمد ندیم قاسمی‘ آغا امیر حسین‘ فرخ زہرا‘ گیلانی‘ ڈاکٹر انور سدید تے فلاں فلاں بندیاں تک پہنچا دیو۔ جو متعلقہ لوکاں تک پہنچا دتی گئی۔ جدوں وی خط لکھدے اوہدے وچ احمد ندیم قاسمی دے ناں سلام و دعا ضرور لکھدے… ’’محسن بھوپالی کے سو شعر‘‘ دا انتخاب اوہناں نے اپنے دیرینہ رفیق اشفاق نقدی دے ناں کیتا اے کہ اوہناں دے ایما اتے ایہہ ا نتخاب شائع کیتا جا رہیا اے۔
اک دلچسپ واقعہ دا ذکر کردا چلاں۔ محسن بھوپالی صاحب نے اپنی وفات توں تقریباً تن چار مہینے پہلے فون کیتا کہ شاہد صاحب لہور دے اک قدیم وَڈے پبلشنگ دے ادارے نے اردو انسائیکلو پیڈیا جلد نمبر فلاں وچ کجھ سال پہلے ای مینوں فوت لکھیا ہویا اے۔ تسیں اوہناں نال رابطہ کرو یا اخباراں وچ ایہدی تردید شائع کرا دیو۔ جے ادارہ معذرت خواہ ہویا تے ٹھیک اے ورنہ میں قنونی چارہ جوئی دا حق محفوظ رکھنا واں۔ میں تسلی دتی کہ تسیں بے فکر رہوو میں ادارے نال رابطہ کر کے تہاڈا خط لکھاں گا۔
تردید کی سب خبریں اخبار سے ملتی ہیں
اخبار کی تردیدیں دیوار سے ملتی ہیں
(محسن بھوپالی)
فیر میں ادارے دے کرتا دھرتا اہم بندے نال گل کیتی… اوہناں نے آکھیا یقین نہیںآندا چھیتی کڈوا کے ویکھنا واں تے تہانوں فون کرنا واں۔ اوہناں دا فون آیاکہ ایہہ ادارے دی غلطی اے… ایہدے تے اسیں شرمندہ آں تے محسن بھوپالی صاحب توں فون اتے تے تحریراً معافی منگ لینے آں۔ میں فون تے ایہہ ساری کارروائی سنا دتی۔ جہدے تے اوہ مطمئن ہو گئے۔ اوہناں دا شمار ملک دے ممتاز شاعراں وچ ہوندا سی۔ بارہ شعری مجموعیاں سنے اوہ 23کتاباں دے مصنف سن۔ محسن بھوپالی 1932 وچ بھوپال (بھارت) وچ پیدا ہوے تے قیام پاکستان مگروں اوہ پہلے لاڑکانہ فیر حیدرآباد تے اوہدے مگروں کراچی وچ مقیم رہے۔ مرحوم نے کجھ سفرنامے وی لکھے۔ 20سال پہلے اوہ گلے دے کینسر وچ مبتلا ہوئے لیکن آپریشن مگروں صحت یاب ہو گئے۔ اوہناں نے زندگی دے مسئلیاں تے مصائب دا بڑی جوانمردی نال سامنا کیتا۔ محسن بھوپالی نے سندھی شاعری دی کجھ کتاباںتوں اردو وچ ترجمے وی کیتے۔ اوہناں نوں بابائے قوم حضرت قائداعظم دے محافظ دے فرائض انجام دین دا اعزاز حاصل سی۔ا وہناں دے پسماندگان وچ بیوہ‘ چار پتر تے دو دھیاں شامل نیں۔اوہناں دا انتقال 17جنوری2007 نوں ہویا۔ اوہناں نوں پاپوش نگر قبرستان وچ سپردخاک کیتا گیا۔ مرقد پختہ اندر قبر دے سرہانے کتبہ نصب اے جہدے اتے اوہناں دے شعر درج نیں۔
مرحوم روٹی روزی دے گرداب وچ پھسے ہوئے قلمکار نہیں سن بلکہ حضرت انسان نوں ظلم تے ناانصافی دی بیڑیاں توں آزادی دوان والے ’’باغی‘‘ سن۔ اوہناں دا پیغام روندے ہوئے انساناں لئی نشان راہ اے جہڑا لنگھدے ویلے دے ہر لمحے دے نال دستور بن جاوے گا۔
نیرنگی سیاست دوراں تو دیکھئے
منزل انہیں ملی جو شریک سفر نہ تھے
(محسن بھوپالی)
مرحوم پیشے دے لحاظ نال انجینئر سن تے سندھ حکومت وچ ایگزیکٹو انجینئر دے عہدے توں 1991ء وچ ریٹائرڈ ہوئے۔ اتے درج شعر نوں 1950 ء دے عشرے وچ اوس ویلے شہرت ملی جدوں تحریک پاکستان دے رہنما عبدالرب نشتر نے اک جلسے وچ اوہناں دا شعر پڑھ کے سنایا۔ ایہہ شعر زبان زدعام ہو گیا تے محاورے دے طور تے استعمال کیتا جان لگیا۔ ایہہ شعر محسن بھوپالی نے ددھ پین والے مجنوواں نوں سربلند تے لہو دین والے سرفروشاں نوں رسوا ہوئے ویکھیا تے آکھیا سی۔ 1961ء وچ اوہناں داپہلا مجموعہ کلام ’’شکست شب‘‘ منظرعام اتے آیا۔ محسن بھوپالی اک تھاں آکھدے نیں۔
آدمی کیا کیا جتن کرتا ہے صرف
ایک تختی‘ ایک کتبے کے لئے