لہور دیاں کجھ وِسریاں تحریکاں

انگریز حکومت نے لہور دے لوکاں نوں سکھ دور دی بدامنی’ مسلم یادگاراں دی ٹٹ بھج تے بدانتظامی توں نجات دوا دتی۔ مسلمان واہوا مطمئن ہو گئے۔ انگریز نے خانقاہواں دے متولی تے اہم مسجداں دے خطیباں نوں مراعات دے کے اپنا تابعدار بنا لیا جے کسے دے دل وچ آزادی دا خیال پیدا ہوندا تے متولی تے خطیب اوہنوں سلا دیندے۔ 13جولائی 1931ء نوں کشمیر وچ ہندو مہاسبھائی گروہ نے قرآن پاک دی توہین کیتی۔ غازی عبدالقدیر نے نعرہ حق بلند کیتا۔ مجلس احرار نے ایس نعرے تے لبیک کہیا۔ دہلی دروازے دے باہر بہت سارے چلہے بنا کے اوہناں تے دیگاں چڑھا دتیاں گئیاں۔ دیگاں وچ پانی کھول رہیا ہوندا۔ کھولدے پانی وچ کپڑے رنگن والا سرخ رنگ پا دتا گیا۔ لہور دے سارے دروازیاں توں مسلمان آندے تے ایہناں دیگاں وچ اپنیاں قمیضاں ڈوب کے سرخ کردے۔ مجلس احرار دی ایس تحریک نال پورا لہر سرخ پوش ہو گیا۔ اہل لہور گروہ نعرہ زن سن۔
اٹھو اٹھو مومنو رخ کرو کشمیر کا
راج کو تباہ کرو ڈوگرے بے پیر کا
لہور دے ہر دروازے نے سرخ قمیضاں دا سیلاب ویکھیا پر کوئی اجیہا نہیں سی جو ایس جذبے نوں اک مستقل سیاسی تحریک ول موڑ سکدا۔ عملی طور تے جدوں کجھ نہ ہو سکیا تے ایہ کجھ دن دی اک جذباتی سرگرمی بن کے دم توڑ گئی۔ مسجد شہید گنج شہید ہوئی تے وی ایہ جذبہ زندہ نہ ہویا۔ شہید گنج تحریک دا بانی مولابخش سن۔ اوہناں نے ایس تحریک دا آغاز کردے ہوئے بادشاہی مسجد توں اک جلوس کڈھیا۔ جلوس وچ ہزاراں لوک اکٹھے ہو گئے۔ ایہ لوک دہلی دروازے اپڑے تے اوہناں تے گولیاں چلا دتیاں گئیاں۔ بہت سارے مسلمان شہید ہوئے تھوڑے دناں وچ ایس تحریک نے وی دم توڑ دتا۔ اوہناں دیہاڑیاں لہور دے مشہور پنساری معراج دین دی دکان سیاسی تے سماجی گپ شپ دا مرکز ہوندی سی۔ دہلی دروازے والے واقعے دے بعد بیرون دہلی دروازہ باغ وچ اک نویں تحریک نکلی۔ ایس تحریک دے بانی مولانا ظفرعلی خان سن۔ تحریک دا ناں انوہناں نے نیلی پوش تحریک رکھیا۔ شیرانوالہ تے دہلی دروازے دے وچکار محلہ ککے زئیاں وچ ایہ تحریک نیلی جھنڈیاں دے نال نمایاں ہوئی۔ فیر موچی دروازے دے اندر حویلی میاں خان دے درواز ے دے سامنے اک جلسے وچ مولانا ظفرعلی خان نے کیہا: اسیں ایس تحریک نوں لہور وچ نہیں پھیلانا’ اوہ دن نیڑے آ رہیا اے جدوں ایہ نیلی جھنڈیاں نہ صرف ہندوستان سگوں پوری دنیا وچ لہراندیاں نظر آن گئیاں۔ کجھ ہفتے ای گزرے سن کہ لہور روچ لہران والی نیلی جھنڈیاں غایب ہو گئیاں۔
1937ء وچ سائمن کمشن سیاسی مستقبل دا جائزہ لین لہور آیا تے لالہ لاجپت رائے مولانا ظفرعلی خان’ عطاء اللہ شاہ بخاری’ افضل حق’ ستیہ پال تے دوجیاں دی قیادت وچ لوکاں دی بہت وڈی گنتی مظاہرے کرن لئی موجود سی پولیس نے لنڈا بازار دی نکڑ کنڈیالے جنگلے لا دتے۔ مسٹر سکاٹ سپرنٹنڈنٹ پولیس نے لاٹھی چارج دا حکم دتا۔ لالہ لاجپت رائے دے سینے تے ڈنڈے لگے۔ اوسے شام اک جلسے نال خطاب کردے ہوئے لالہ لاجپت رائے نے نوجواناں نوں کہیا کہ اوہناں دے بڑھاپے دی توہین دا بدلہ لینا نوجواناں تے فرض اے۔ یکایک تشدد دا سلسلہ شروع ہو گیا۔ 17دسمبر 1928ء نوں تن وجے دوپہر نوں نوجواناں نے مسٹر سکاٹ دے دھوکے وچ اے ایس پی مسٹر مانڈرس نوں گولیاں مار دتیاں۔ بھگت سنگھ سکھ دیو تے راج گرو نوں قتل دے جرم وچ سزائے موت دتی گئی۔ بی کے دت نوں عمرقید تے باقی نوجواناں نوں وکھریاں وکھریاں سزاواں ملیاں۔ بھگت سنگھ نے سماعت کرن والے ٹربیونل وچ شامل جسٹس آغاحیدر اگے اپیل کیتی کہ اوہ ایس معاملے توں وکھ ہو جان۔ سارے ملزماں نے لہور بورسٹل جیل وچ قیدیاں دی ماڑی حالت دے خلاف بطور احتجاج بھکھ ہڑتال کر دتی۔ 64 دن دی بھکھ ہڑتال دے دوران اک نوجوان جتندر ناتھ داس جان ہار گیا۔ اوہدی موت دے بعد جیلاں وچ اے تے بی کلاس متعارف کرائی گئی۔ 23 مارچ 1931ء نوں بھگت سنگھ تے دوجے دوہاں ساتھیاں نوں شام دے ویلے پھاہے لا دتا گیا۔ لاشاں نوں ٹکڑے کرکے ستلج دے کنڈھے ساڑ دتا گیا تے مٹی دریا وچ روڑھ دتی گئی۔ بھگت سنگھ دے ساتھیاں وچوں اک بھگوتی چرن راوی دریا دے کنڈھے واقع رُکھاں دے ذخیرے وچ بمب بنا رہیا سی کہ بارود نال اک بازو تے جسم دا وڈا حصہ اڈ گیا۔ اوہنے ساتھیاں نوں نس جان دا کہیا تے آپ رینگ رینگ کے راوی دی موجاں وچ ڈب گیا۔ اوہدے الفاظ سن میں اپنا جسم دشمن دے حوالے نہیں کرنا چاہندا۔ انگریزاں دیاں زنجیراں توں راوی دیاں لہراں مینوں زیادہ پیاریاں نیں۔
فروری 1932ء وچ خاکسار تحریک لہور وچ قائم ہوئی۔ علامہ عنایت اللہ مشرقی اوس ویلے محکمہ تعلیم وچ ملازم سن۔ 7اکتوبر 1932ء نوں خاکسار سپاہیاں دا پہلا دستہ لے کے پشاور اپڑے۔ 15اکتوبر نوں علامہ مشرقی نے ملازمت توں استعفیٰ دے دتا بیلچہ خاکساراں دا ہتھیار قرار دتا گیا۔ علامہ مشرقی نے اچھرہ وچ اپنے مکان نوں دفتر بنایا۔ خاکساراں نے کھلم کھلا فوجی کیمپ لا کے عسکری تربیت دینی شروع کر دتی۔ پہلا مقابلہ کے پی کے (صوبہ سرحد) دی خان وزارت نال ہویا۔ فیر سکندرحیات دی وزارت نال ٹکر ہوئی۔ لکھنو وچ صحابہ کرام دے بارے نازیبا گل بات دا رواج سی۔ علامہ مشرقی اک ہزار خاکسار لے کے لکھنو اپڑ گئے۔ گرفتار ہوئے’ خاکسار بھڑک اٹھے۔ ہیرامنڈی چوک وچ پولیس تے خاکساراں دی ٹکر ہوئی۔ مسٹر بیٹی اے ایس پی موقعے تے دم توڑ گیا۔ ڈپٹی کمشنر مسٹر بورن نوں پھٹ لگے۔ مسٹر گنفورڈ ایس پی دا چہرہ ڈاڈھا زخمی ہویا تے پولیس دی جوابی کاروائی وچ 50 نوجوان جاں بحق ہوئے ۔
ہندوستان دی جدوجہد آزادی وچ تحریک ریشمی رومال نمایاں اے۔ ایس تحریک دے بانی علمائے دیوبند سن۔ ایس تحریک دا منصوبہ تیار ہویا تے مجاہدین دی صف وچ مغربی تعلیم یافتہ جہڑے 15 طلباء نے حصہ لیا اوہ لہور دے طالب علم سن۔ اوہناں نے فروری 1915ء نوں اپنی درس گاہواں نوں خیرباد کیہا تے یاغستانی علاقے وچ چلے گئے۔ طلباء دی پہلی تحریک تے ایس تحریک دی قربانی سب توں پہلاں لہور دے طلباء نے دتی۔ کئی شہراں وچ پکڑ دھکڑ تے مقدمے چلے۔ پھانسی پان والے زیادہ تر مسلمان نوجوان سن۔ لہور وچ بیک وقت اٹھ ہزار دے نیڑے گرفتاریاں ہوئیاں۔ چھ نوجواناں نوں پھاہے لایا گیا۔٭