جنگ نامہ امام حنیف

جنگ نامے دی تعریف
جنگ نامہ شاعری دی اوہ صنف اے جہدے وچ جنگ دے واقعات دا کھل کھلا کے ذکر کیتا ویندا اے۔ عام طور تے جنگ نامے لڑائی دے اصل محرکات، حالت تے واقعات تے نتیجہ دا بیان ہوندا اے۔ جنگ وچ کسے قوم یا ملک دے ماضی، شان شوکت دا وی ذکر کیتا جاندا اے۔ ساڈی پنجابی شاعری وچ اس صنف نوں واقعہ کربلا نال مخصوص کر دتا اے۔ ڈھیر سارے جنگ نامے مکہ معظمہ دے واقعات تے رسول دی ولادت توں لئے کے محرم دی دہ تریخ تائیں ملدے نیں۔ کجھ جنگ نامیاں وچ واقعہ کربلا دے سیاسی پسِ منظر دے نال نال شہادت امام حسین توں بعد دے واقعات خاص کر کے جنگ امام حنیف تک نوں وی موضوع بنایا اے۔ کئیاں شاعراں نے امام حنیف دا جنگ نامہ وکھرا وی لکھیا اے۔
عربی فارسی ادب توں پنجابی وچ آون آلیاں شعری صنفاں وچوں جنگ نامہ وی اک اگھڑیواں شعری روپ اے۔ جنگ نامے دیاں کجھ تعریفاں ویکھ لینے ہائیں تاں جے ایہدھی بنتر تے موضوع وچ نکھیڑا کیتا جا سگے۔
عبدا لغفور قریشی دا وچار اے:
”ایس وچ لڑائی دے واقعات درج ہوندے نیں۔ خاص طور تے امام حسین تے یزید دی لڑائی۔ واقعہ کربلا دا ذکر ہوندا اے۔”
حمید اللہ ہاشمی ہوراں لکھدے نیں:
”جنگ نامہ اوہ طویل نظم اے جہدے وچ لڑائی دے واقعات لکھے ہون۔ خاص طور تے جہدا موضوع واقعہ کربلا ہووے”۔
ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر انج لکھدے نیں:
”ایں نظم وچ جنگ دے واقعات بیان کیتے ویندن۔ سرائیکی وچ پوڑی تے وار توں ہٹ کے جنگ نامے واقعات کربلا نال منسوب ملدن۔”
”نوراللغات” وچ جنگ نامے دے جہڑے معنے دتے گئے نیں:
-1 لڑائی-2 معرکہ، عداوت، کینہ، بیر”
رتن سنگھ جگی ”ساہت گوش” وچ لکھدے نیں:
”جنگ نامہ فارسی دا پرسدھ کا روپ ہے۔ ایس وچ کسے لڑائی اتھوا جنگ دا وسیترت ورن کیتا جاندا ہے۔ ایس طرح ایہ اتباس دا وی اتنا ہی مہتو پورن انگ ہے جتنا ساہت دا۔”
”پنجابی کوش” وچ جنگ نامے دی تعریف انج کر کے کیتی گئی اے:
(جاری اے)

”اوہ کوتا جس وچ جنگ دا ورنن ہووے۔”
اتے دتیاں گئیاں ساریاں تعریفاں نال تے نتارا ایہ ہوندا اے جے جنگ نامہ اوہ صنف اے جہدے وچ لڑائی دے قصے بیان کیتے جاندے نیں۔ پنجابی ادب دے حوالے نال جھات پائیے تاں ایہ صنف اسلامی لڑائیاں تے چیٹھ نال ریہی صنف نوں واقعہ کربلا بیان کرن کان پنجابی شعری صنف وار وی ملدی اے۔ پر وار تے جنگ نامے وچکار ونڈ کرن دی لوڑ اے۔ وار ساڈی اپنی دھرتی دی جمی جائی اے۔ اتے جنگ نامہ عربی فارسی ادب توں پنجابی ادب وچ آیا اے۔ بنتر پاروں دوہیں صنفاں وکھو وکھ نیں۔
ڈاکٹر رتن سنگھ جُگی ہوراں ”وار” تے ”جنگ نامے” وچ ونڈ انج کردے نیں:
”١:جنگ نامے وچ کوئی واستوک گھٹنا داہی بیان ہوندا ہے پر وار کا لپنگ گھٹنا اُتے وی لکھی جا سکدی ہے جیویں ”چنڈی دی وار” ایتھوں ایہ وی نتیجہ نکلدا اے کہ جنگ نامے دے پاتر لہو ماس تے واستوک منوکھ ہوندے ھن پر وار وچ ایہ متھہاسک وی لئے جاندے ھن جیویں دُرگا، سنبھ، نسنبھ، دھمر نین، کل ناردآد۔
٢:وار دا مکھ نشانہ کسے نائیک دا جَس گائونا ہوندا ہے پر جنگ نامے وچ اصل منتو تاریخی گھٹنا دا بیان کرنا ہے۔ ایس لئی اوس وچ نائیک دے نال باقی پاتراں نوں پوری مہانتا پراپت ہوندی اے۔
٣:جنگ نامے وچ اتہاسک پکھ دا خاص دھیان رکھیا جاندا ہے جیویں لڑائی دا ستھان ہتھیاراں دا ورتن، ہان، لابھ دا نومان انتم جیت دے اوس دے سٹے آد۔ ایتھے کوی واستیو کیتا دے نیٹرے رہن دا جتن کردا ہے پر وار وچ ایہناں گلاں ول دھیان رکھن دی کوئی پابندی نہیں کوی کیول اجیہیاں گھٹناواں ہی بیان کردا ہے جس وچ نائیک دا پلڑا بھاری رہندا ہووے۔
٤:جنگ نامے دا نائیک عام طور تے ہار دا اتے وار دا نائیک ودھیرے طور تے جت دا ہے۔
٥:جنگ نامے ودھیرے طور تے مسلمان شاعراں نے لکھے ھن اتے واراں دے ودھیرے کرتا ہندو سکھ کوی ھن۔ ایس لئی جنگ نامیاں دی شیدا ولی ودھیرے طور تے عربی فارسی ول جھکی ہوندی ہے تے واراں دی ہندی سنسکرت ول۔”
پنجابی ادب دے حوالے نال گل بات کیتی جاوے تاں جنگ نامہ اک اجیہی نظم اے جہدے وچ لڑائی دے واقعات نوں بیان کیتا گیا ہووے تے خاص کر کے ایہدا موضوع واقعہ کربلا دے نال ہووے۔ جنگ نامہ دی بنتر وکھو وکھ شکلاں اختیار کردی اے۔ کدائیں مثنوی دی ہیئت وچ جنگ نامہ رچیا جاندا اے تے کدرے بیتاں وچ جنگ نامہ لکھیا جاندا۔ جنگ نامہ وچ عام طور تے جہناں پکھاں اتے زور دتا جاندا اے اوہ گھوڑیاں دی تعریف، میداناں دے نقشے، تلواراں دی تعریف، بہادراں دے رجز، فوجاں دی چڑھٹل، ممدوح تے دشمناں دی لڑائی دیاں ون سونیاں مورتاں جنگ نامہ رچاون والا اپنے ممدوح دی بہادری دے جس گاندا نظر آندا اے تے جتھے اوہدا ممدوح دشمناں دے پنجے وچ آ جاندا اے اوتھے اوہ دشمناں دے سخت سلوک تے ایہناں دے ظلماں بارے لکھ کے حزن تے ملال دی کیفیت پیدا کریندا اے۔ واقعہ کربلا دے حوالے نال لکھے گئے جنگ نامیاں وچ عام طور تے نواسہ رسول تے اوہناں دے ساتھیاں نال جو کجھ ہویا تے اوہناں اتے جو جو ظلم کیتے گئے پیش کیتے جاندے نیں۔
(جاری اے)

ایہدے نال سوز تے اہل بیت دی محبت پیدا ہوندی اے۔ پنجابی ادب وچ لکھے گئے جنگ نامیاں وچ دو طرح دیاں کیفیتاں پیدا کیتیاں جاندیاں ھن۔ بیر رس تے کرنارس۔ بیررس وچ اپنے ممدوح تے اوہدے ساتھیاں دی بہادری تے اوہناں دی جرات تے تیزی دا بیان اگھڑواں ہوندا اے۔ کرنا اس وچ ممدوح تے اوہدے سنگیاں نال ہوون والے ظلم تے دھرو دا بیان ہوندا اے تے پڑھن سنن والیاں وچ سوز تے تڑپ پیدا کیتی جاندی اے۔
رزمیہ قصیاں وچ جنگ نامہ تے واراں دو طراں دے قصے شامل نیں پر دونویں ہیئت (تکنیک) دے اعتبار نال وکھو وکھ نیں پر کجھ سیانے ایہناں دونواں صنفاں نوں اکو ای صنف آکھدے نیں۔ عبد الغفور قریشی ہوراں وی ایس نوں اکو ای صنف متھیا اے۔
”پنجابی وچ جنگ نامے یاں جنگی نظم نوں وار آکھیا جاندا اے۔ اوہ اک پرانی صنف اے۔ جویں ہندی وچ راسو، یونانی اوڈر تے فارسی وچ جنگ نامہ اے۔”
اطہر طاہر ہوراں لکھدے نیں۔ ”جیکر گوہ کیتا جاوے ایس گل دا پتہ چلدا اے کہ وار نال ملدی جلدی اک ہور صنف وی پنجابی ادب وچ نظریں آئوندی اے۔ جنہوں جنگ نامہ آکھیا جاندا اے۔ کدی کدی وار نوں ایہدے بدل دے طور تے استعمال کیتا جاندا اے پر ہر جنگ نامہ وار نہیں ہو سکدا بھاویں اس وچ جنگ دا ذکر موجود ہووے۔ جیکر ایس وچ غم دکھ تے ظلم دا ذکر موجود ہووے تاں ایہ مرثیہ بن جاندا اے۔”
ڈاکٹر اختر حسین ہوریں اپنے تحقیقی مقالے پنجابی واراں وچ ایس گل دے نکھیڑے لئی پروفیسر پیارا سنگھ پدم دے حوالے نال انج گل کردے نیں۔
”جنگ نامہ وار دا چھوٹا بھرا اے۔ ایس شے دا مسلم پربھاو ہیٹھ جنم ہویا۔ وار نوں جنگ نامہ آکھیا جا سکدا اے پر ہر جنگ نامہ وار نہیں کہا سکدا۔”
محمد آصف خاں ہوراں اس بارے انج بیان کردے نیں۔
”جنگ نامہ اپنی بنتر پکھوں وار توں وکھری صنف اے۔ ایہ مثنوی وچ کھیا جاندا اے۔ جنگ نامیاں وچ عام طور تے بادشاہاں، سورمیاں، بزرگاں، اماماں وغیرہ دیاں لڑائیاں دے حال دسے جاندے نیں۔
(جاری اے)

جویں جنگ نامہ حامد، جنگ نامہ زیتون، جنگ نامہ امیر حمزہ وغیرہ۔”
اس وضاحت توں نتیجہ کڈھنا سوکھا ہو گیا اے کہ وار تے جنگ نامہ وکھریاں صنفاں نیں۔ ایہناں دوہاں وچ سانجھ صرف موضوع دی اے۔ وار دی بحر مخصوص اے جد کہ جنگ نامہ مثنوی انگ وچ لکھیا جاندا اے۔
اسیں ایہ آکھ سکنے ہاں قصہ انسانی حیاتی دیاں قدراں نوں پیش کردا اے۔ اس راہیں کسے وی دور دی ثقافت، تاریخ، تہذیب، سماج، ریتاں، رسماں، ورتارے، رہت بہت، سوہجھ سہپن، کوہجھ قوماں دے عروج تے زوال دے واقعات نوں پیش کیتا جاندا اے۔
پنجابی وچ جنگ نامے
پنجابی وچ جنگ نامے دی روایت بڑی پرانی تے لمی اے۔ پیر محمد کاسی دا سب توں پرانا لکھیا جنگ نامہ اے۔ ایہ 1092ھ لکھیا گیا تے ڈاکٹر شہباز ملک ہوراں دی کھوج پاروں 1982ء چھپیا اے۔ ایہ پہلا پنجابی وچ جنگ نامہ لکھیا گیا اے۔ ایس جنگ نامہ ”پیر محمد کاسی” نے امیر معاویہ دے تخت اتے بہن توں پہلاں دے حالات تے ہک تراندی جھات ماری اے۔ مڑ اگوں دے حالات ھن۔ یزید دا حضرت زینب دا نکاح تڑوانا، امام حسن نوں زہر دیونا، چال نال حضرت امام حسین نوں مکے توں کوفے سدیا تے راہ وچ کربلا دے مقام تے گھیرا گھت لیا۔ یزید دا غلام حُر جا امام حسین نال رلیا تے شہادت پائی۔ امیر مسلم نوں کوفے وچ شہید کر دتا گیا۔ دس دیہاں دے حالات پیر محمد کاسی نے بیان کیتے نیں۔ امام حسین دی شہادت پچھوں سر مبارک لشکر یزید دے دربار لائے جاندے ویلے راہ وچ راہب کولوں رات گزاری۔ نبی پاک دے دوہترے دے سر مبارک دی زیارت کرن لئی ست پتر وار چھوڑے۔ راہب دے نکے پتر دعا منگی تے اس دی ہوبہو شکل حسین ورگی ہو گئی۔ کوفی اوہدا سر لئے اگاں لگے گئے۔ راہب امام دا سر لئے کے کربلا گیا تے دھڑ نال جوڑ کے دفنا دتا۔ یزید نے شمر تے یمر نوں قتل چا کروایا۔ امام حنیف دا غلام میسرہ کول اپڑایا تے سارا حال دسیا۔ امام حنیف نے لشکر لیا تے یزید تے چڑھائی کیتی۔ (جاری اے)

امام حنیف قید ہو گئے۔ وت امام حنیف دے بھراواں دھاوا بول کے چھڑا لیا۔ ہک واری مڑ یزید دے نال لڑن کان جڑ گئے۔ یزید دے محل نوں بھاہ لا چھوڑی تے اوہ اس وچ سڑ گیا۔
بنتر مثنوی دی اے۔ تن باب ھن۔ سرنانویں فارسی وچ لکھے گئے نیں۔ جنگ نامہ” مقبل ” 1159ھ وچ لکھیا ملدا اے۔ ایس جنگ نامے وچ حضرت علی دی شہادت پچھوں دے حالات، حضرت امام حسن دے تخت تے بہن توں پہلاں دے حالات تے ہک جھات امام حسن دی شہادت مگروں امام حسین دے کوفے ول کربلا دے راہ دے واقعات، امام حنیف دی جنگ دی جت دے واقعات کوں بیان کیتا گیا اے۔ سرنانویں پنجابی وچ دتے گئے نیں۔ بنتر مثنوی دی اے۔
صدیقی لالی (1766ء – 1673ئ) جنگ خیبر نوں بیان کیتا اے۔ اس دا سرنانواں ”صدق نامہ” اے۔ ایہ واقعہ مثنوی وچ لکھیا اے۔
حامد شاہ عباسی دا جنگ نامہ امام حنیف بہوں مشہور ہویا۔ ایس جنگ نامے دے سرنانویں فارسی وچ دتے گئے نیں۔ بنتر منثوی وچ اے۔
جنگ نامہ سید اکبر شاہ جی 1257ھ دا لکھیا اے۔
شہادت نامہ فرزندانِ امیر مسلم دا ذکر امام حسین دے جمن توں لئے کے حضرت امام حنیف دی جنگ دے سارے حالات بیان کیتے گئے نیں۔ کئی کئی شعراں وچ ہک ای قافیہ چلدا اے۔
امیر بخش نے 1274ھ وچ ”جنگ زیتون” لکھیا۔ ایس جنگ نامے وچ جنگ خیبر دا واقعہ بیان کیتا گیا اے۔ جنگ نامے دی بنتر مثنوی سرنانویں فارسی وچ لکھے گئے نیں۔ جنگ نامہ حبیب اللہ وچ حضرت علی دے ویاہ توں لئے کے حضرت امام حسن تے امام حسین دی شہادت دے کجھ مگروں دے حالات بیان کیتے گئے ھن۔ بنتر مثنوی دی اے۔ سرنانویں فارسی وچ لکھے گئے نیں۔
عبدالعزیز نے جنگ نامہ حضرت امام حسین وچ سند نال واقعات بیان کیتے نیں۔ بنتر پکھوں مثنوی اے۔ سرنانویں فارسی وچ دتے گئے نیں۔
جنگ نامہ منشی خواہش علی وچ شہادت حضرت عباس دے واقعات بیان کیتے گئے ھن۔ بنتر مثنوی دی اے۔ جنگ نامے دے آخر وچ بارہ ماہ ”پانی ظہیر لاہوری” وی دتے گئے نیں۔
عمر دین دا جنگ نامہ رقوم 1287ھ وچ لکھیا گیا اے۔ بنتر مثنوی تے سرنانویں فارسی وچ نیں۔
اسلم دا ”جنگ نامہ زین العرب” مثنوی وچ اے۔ سر نانویں پنجابی وچ دتے گئے نیں۔ ایہناں توں اڈ جہناں شاعراں جنگ نامے لکھے ایہناں وچ احمد یار، محمد بوٹا گجراتی، مولوی محمد حسین احمد آبادی، حافظ برخوردار تے دائم دے جنگ نامے جگت مشہور ہوئے تے چوکھا نامنا کھٹیا۔
کربلا دے جنگ نامے توں وکھ ہور وی جنگ نامے لکھے گئے جہناں وچ جنگ نامہ بدر، احد (احمد یار مرالوی)، جنگ نامہ امام علی الحق (حاتم علی ڈسکوی)، جنگ نامہ امام علی الحق (غلام مصطفی)، جنگ نامہ امیر حمزہ (امام بخش، سعید علی شاہ)، داستان امیر حمزہ (مولوی غلام رسول عالمپور)، جنگ نامہ حضرت علی (کریم بخش بدر، محمد اعظم، عظیم، محمد حسین)، جنگ نامہ رسول کریم (امام دین)، غزوات اسلامیہ (ولی محمد)، جنگ نامہ خندق (احمد یار)، شاہ نامہ (نظر محمد) ایس روایت دا حصہ ھن۔
پنجابی زبان وچ لکھے گئے اہم تے نمایاں جنگ نامے کجھ انج نیں۔
-1حافظ شاہ جہان مقبل جنگ نامہ مقبل (مثنوی دی ہیئت وچ)
-2 حامد شاہ عباسی
جنگ نامہ امام حسین و امام حنیف
(مثنوی دی ہیئت وچ)
-3 مولوی احمد یار مرالوی
جنگ نامہ احد، جنگ نامہ بدر
-4 حافظ برخوردار
جنگ نامہ امام حسین
-5 پیر محمد کاسی جنگ نامہ
-6 شاہ چراغ جنگ نامہ امام حسین
(مثنوی دی ہیئت وچ)
-7رکن الدین روضة الشہدائ
(جاری اے)

-8میاں غلام مصطفی جنگ نامہ امام
جنگ نامیاں دی روایت بہوں لمیری اے جہڑیاں صدیاں تے کھلری ہوئی اے۔ اسے روایت نوں اگاں ٹوردے ہوئے فقیر میاں رحمت نے جنگ نامہ حضرت امام حسین لکھیا اے۔ جس دی پرکھ تے پوچول دی لوڑ اے۔ اسے گل نوں مکھ رکھدیاں ہوئیاں سٹا کڈھن کان ایہناں دے جنگ نامے تے گل بات انج کر کے ٹوری جاندی اے۔
جنگ نامے دی روایت نوں جوڑن لئی لکھے گئے جنگ نامیاں وچوں کجھ کلام چون کرے کے ونکی لئی پیش کیتا جاندا اے۔
پیر محمد کاسی دے جنگ نامے وچوں کجھ شعر ویکھو:
سجدے پائے امام نوں کافر کارد رکھ
وڈھے امام حسین نوں سر دھڑ ہویا وکھ
بیٹا حضرت علی دا ہویا پاک شہید
روون لگی پر تھمی سکھ نہ سونگ یزید
پون تجلی نور دی عرشوں برسن پھل
ماتم کیتا کربلا جنگل سارے ہُل
ایس جنگ نامے دی بنتر مثنوی دی اے۔
حافظ شاہ جہاں ”مقبل” دے جنگ نامے دے ایہ شعر پیش نیں:
کہیا بی بی فاطمہ سن توں میری دھی
عمر امام حسین ساری پج رہی
بھلکے میرا لاڈلا شاہ حسین امام
تازی گھوڑے اپروں ڈگے ات مقام
کرنی ہاں اس جگہ تھیں کنکر روڑے دور
مت کوئی چبھے اس نوں تن ہووے رنجور
اس دی ہیئت وی مثنوی آلی اے۔
حبیب اللہ دے جنگ نامے دے کجھ شعر ویکھو:
کہیا جنگ پیا وچ رن دے آکھ عظیم سناہیں
تھر تھر کنبن محل قلعدے لے دُہواں انبر تائیں
انھے وہن لہو دے وگے جیوں ساون دریاواں
شاہ علی دے ڈر تھیں کافر چھڈن شہر گرواں
فتح ہوئی پھر مومن بندے خرقہ بھریا نوری
بت خانہ ڈھاہ سجدہ کردا کامل مرد حضوری
ایہ وی مثنوی دی بنتر اے۔
حامد شاہ عباسی دے جنگ نامے دی ونکی:
ساتھی میرے کٹ گئے نالے شاہ عباس
قاسم اکبر ٹر گئے میں بھی کھڑا اداس
اصغر نے بھی مرگ دا پیتا متھا شیر
حلق اُہدے وچ ماریا کھچ یزیدی تیر
ں
کل حقیقت حال دی میتھوں لکھی جائ
جگر قلم دا پھٹ گیا کاغذ مارے آہ
اس دی ہیئتی بنتر وی مثنوی اے۔
جنگ نامہ حافظ برخوردار رانجھا وچوں لئے گئے ونکی لئی شعر:
شاہ کہے اوہ بدعتی، میں فرزند رسول
بیعت کراں اوس دی، اس دا مندا سول
دوجی واری چوب دار، آیا پھیر شتاب
نال شتابی تساں نوں، حاکم سدے باب
حضرت آکھیا چل توں، سانوں پہنچیا مان
نوکر اس دا آکھدا، آوے شاہ عیاں
ایس جنگ نامے دی ہیئت وی مثنوی آلی اے۔
سید اکبر شاہ دے جنگ نامے وچوں کجھ شعر پیش نیں۔
گم ہویا سجھ ترائے دیہاڑے ذرا نظر نہ آیا
گئی روشنی چن تاریاں دی رنگ سیاہ کرایا
(جاری اے)

رت امام حسین ولی دی دھرتی مول نہ آئی
قادر قدرت نال فلک تے ملکاں تئیں اپڑائی
اکبر اجڑ ڈھہیسی تینوں دعوی رکھ غلامی
والی حسن حسین اساڈے گھنسن بخش تمامی
ایہ وی مثنوی بنتر وچ اے۔
دائم اقبال دائم دے شاہ نامہ کربلا وچوں ونکی لئی کلام:
حضرت امام حسین دی تیاری
چرخ رہن دے گل کوئی گل تے بھی ناہیں ضرب ضرب ارمان دی دیہہ
بے غسل کفن شہید میرا مینوں مہلت تے لاش دفنان دی دیہہ
کرنا ایں ظالماں ظلم ضرور مولا ہمت مینوں بھی صبر کمان دی دیہہ
اے زینب ہمشیر شمشیر مینوں ابا جان شیر یزدان دی دیہہ
اوہ عمامہ پرنور حضور والا چا امان مینوں نانے جان دی دیہہ
مینوں رج کے ویکھ لے پل دی پل کر کے صبر بھیناں رخصت جان دی دیہہ
دشمن کھلے میرے انتظار اندر خاک جا کے بنن میدان دی دیہہ
مینوں ایہو حسرت وڈی ماں جائی راکھی سراں تھیں کرن کران دی دیہہ
بھائی حسن دی دیہہ کمان مینوں نالے ترکش بھی ایس کمان دی دیہہ
دائم دعا کر کے کرو وداع مینوں نالے نانے دا دین بچان دی دیہہ
دنیا جہان تے جتنیاں وی جنگاں ہوئیاں ایہناں دے پچھے کجھ نہ کجھ نظریے پائے ویندے ہائن۔ جداں کوئی جنگ کسی نظریے دی بنیاد تے لڑی ویندی اے اوس لئی لوکاں نوں لڑائی کان اکٹھا کرنا بہوں سوکھا ہوندا اے۔ جیویں کہ عقیدے اتے لڑیاں جاون آلیاں لڑائیاں دے اثرات چوکھے ملدے نیں۔
کجھ لڑائیاں طاقت دے بل بوتے لڑیاں گئیاں اپنے آپ توں نیویں وکھاون لئی تے اپنا رعب طاقت منواون لئی لڑیاں گئیاں جہناں وچ لکھاں دی گنتری وچ بندیاں دی قتلامی ہوئی۔ ووہٹیاں دے سہاگ اجڑے کئی بھیناں دے ویر تے ماواں دے پتر مارے گئے۔ ہک شاہی نے ودجھی نوں لتاڑن کان لشکر کشی کیتی مار دھاڑ ہوئی۔ دھرتی نے لہو نال اپنی تس مکائی۔ انساناں دی کھوپڑیاں دے مینار بنا کے اپنی عظمت دے جشن منائے گئے۔ شراب کباب تے شباب دیاں محفلاں سجا کے موئے بندیاں تے کیتے جاون آلے ویناں نوں دبایا گیا تے انسانی قدراں دی پامالی کیتی گئی۔ کئی جنگاں ویر اگاڑن لئی لڑیاں گئیاں۔ کئی مذہب تے عقیدے دے پرچار تے بچا لئی لڑیاں گئیاں تے ایہناں دے اثرات صدیاں توں انسانی حیاتی تے موجود ھن۔ جدوں توں ایہ دنیا بنی ادوں توں لئے کے ھن تائیں وِن گانجیاں لڑائیاں ہوئیاں جہناں دے نظریے وکھو وکھ رہے۔ عقائد دی بنیاد تے وی لڑیاں جاون آلیاں لڑائیاں دی گنتری وی چوکھی ساری اے۔ (جاری)

آپو آپ نظریاں تے طاقتاں دیاں لڑائیاں نوں اس ویلے دے شاعراں نے اس نوں نظم دے رنگ وچ بیان کر کے لوکاں دے دلاں تے نقش کر چھوڑیا اے۔ مذہبی لکھے گئے جنگ نامے سب توں ڈھیر مقام کربلا وچ ہوون آلی جنگ وچ امام حسین دی شہادت تے لکھے گئے جنگ نامے چوکھے مشہور ہوئے۔
کربلا دے حوالے نال جتنے وی جنگ نامے لکھے گئے دوجھے لکھے جنگ نامیاں نالوں چوکھی نامناں کھٹ چکے نیں۔ کربلا وچ لڑی جان والی لڑائی حق تے باطل دی جنگ ہائی تے دوجھا ایہ عقیدے دی بنیاد تے لڑی گئی اے۔ اس جنگ وچ ہک پاسیوں 72 سن تے دوجھے پاسیوں ہزاراں تے لکھاں دی تعداد اچ لشکر سی۔
ایہ جنگ کربلا دے میدان اچ لڑی گئی۔ اس وچ امام حسین دے نال 72 جانثاراں وچ بُڈھڑے، جوان، مس لاہندے گبھرو، کھارے چڑھدے گھوٹ تے چھیہاں مہینیاں دا ہک نینگر وی ھا۔ جہڑا اس جنگ وچ ماریا گیا۔ اس چھیہاں مہینیاں دے نینگر نوں ظالماں تیر مار کے ماریا۔ تیر وی اوہ ماریا جہڑا جنگاں وچ گھوڑیاں تے ہاتھیاں نوں مارن واسطے بنیا سی۔
ایہ جنگ دیہیں دے کجھ حصے وچ مک گئی خیمیاں نوں بھاہ لادتی گئی۔ امام حسین شہید ہو گئے۔ ایہناں دیاں زنانیاں قیدی کر کے شام لئے گئے تے فتح دا جشن منیدے رہے۔ اس جنگ وچ نواسہ رسول نوں بے دردی نال قتل کیتا گیا۔ اس سارے منظر نوں ساڈے دھرتی دے شاعراں نے سوہنے تے سچجے ڈھنگ نال تریخی واقعات تے روایت نال جوڑ کے لکھیا اے ایہناں وچ رثائی عنصر چوکھا ملدا اے۔
اج وی جدوں کربلا دا واقعہ بیان کیتا جاندا اے تاں اس دے سنن نال بے وس ڈاکراں نکلدیاں ھن۔ اس واقعہ نوں شاعراں نے مرثیے، چو مصرعے، نوحہ، ذوالجناح دی صورت وچ لکھیا اے۔ اس واقعے نوں بیان کرن والے جدوں بیان کردے ھن چاہے اوہ نثر دی صورت ہووے یا بند دی صورت یا نوحے دا رنگ ہووے سنن آلیاں تے ایہناں دا ڈھیر سارا اثر ہوندا اے تے اوہدیاں ہنجوں وس لڑپوندیاں نیں۔ نوحے نوں ماتمی حلقے وچ پڑھیا جاندا اے۔ اس وچ جذبیاں دا بیان ظلماں دا ذکر، رشتیاں دی فطری محبت تے دکھاں نوں بیان کیتا جاندا اے۔
واقعہ کربلا دے مگروں جدوں مدینہ ایہ خبر اپڑی کہ نواسہ رسول نوں کربلا دے میدان اچ بے دردی تے ظلم نال مار دتا گیا اے تے ایہناں دے پردے داراں نوں قیدی بنا لیا اے۔ (جاری اے)

ایہ خبر جدوں امام حنیف دے کنی پئی تاں آپ نے پگڑی لاہ کے بھوئیں تے دے ماری، گلمہ لیرو لیر چا کیتا اچیاں اچیاں ڈھاہیں مار کے روون لگ پئے۔ آپ اپنے بابے حضرت علی وانگوں بہادر تے دلیر ھن۔ آپ نے فوراً امام حسین دا بدلی لین دی خاطر جنگ دا ہوکا دتا جس وچ امام حسین نال عقیدت رکھن آلے لوگ ٹولیاں دی صورت امام حنیف کول آون لگ پئے تے امام حسین دی خاطر اپنی جان وارن واسطے تیار ہو گئے۔ اس لڑی گئی لڑائی نوں وکھو وکھ شاعراں نے جنگ نامہ دی صورت اچ بیانیہ اے۔ اس توں پہلاں حامد شاہ عباسی دا لکھیا جنگ نامہ امام حنیف تے کجھ ڈھولیاں دی صورت وچ اس جنگ دا ذکر ملدا اے۔ اسے روایت نال جڑیا فقیر میاں رحمت دا لکھیا جنگ نامہ امام حنیف ملدا اے۔ ھن اسیں فقیر میاں رحمت دے لکھے جنگ نامہ امام حنیف دا فنی تے فکری ویروا کرنے ہاں۔
جنگ نامہ امام حنیف دا فنی تے فکری ویروا
جنگ نامیاں دا فنی تے فکری ویروا کرن لئی ایہ گل چیتے رکھن ضروری اے جوں جنگ نامیاں دی ہک اپنی تکنیک ہوندی اے۔ پہلاں جتنیاں جنگاں تے لڑائیاں دا ذکر ملدا اے ایہناں دے لڑائیاں دے حالات تے واقعات وار دے انگ وچ بیان کیتے جاندے رہے جس وچ ایہناں قوماں دی وڈی تے بہادراں دی بہادری دے قصے تے ایہناں دا خاندانی پس منظر دسیا جاندا اے۔ ایہناں جنگاں تے لڑائیاں وچ رثائی عنصر دا وجود کوئی نہیں پایا ویندا پر مذہبی حوالے نال لکھے گئے جنگ نامے چوکھی شہرت حاصل کردن۔ ایہناں وچ جذبات نگاری، رثائی عنصر چوکھا ملدا اے۔ اس نوں بیان کرن والا جدوں واقعہ نوں بیان کردا اے تاں ایس نوں سنن والا بے وس ہو کے روون لگ پوندا اے۔
ہن تک جتنے وی جنگ نامے لکھے گئے ایہناں وچ چوکھی گنتری وچ لکھے جان والے جنگ نامے کربلا تے شہادت امام حسین دے حوالے نال ملدے ھن۔ امام حنیف دا جنگ نامہ ہکا دکا بندیاں نے لکھیا اے تے کجھ امام حنیف دے ڈھولے وی ملدے ھن تے ایہناں وچ ہک جنگ نامہ امام حنیف حامد شاہ عباسی ہوراں دا لکھیا ملدا اے تے دوجھا ساڈے ساہمنے فقیر میاں رحمت دا لکھیا جنگ نامہ امام حنیف اے۔ (جاری اے)

ہن اسیں میاں رحمت دا لکھیا جنگ نامہ امام حنیف دا فنی تے فکری ویروا کرینے آں۔
زبان تے بیان
زبان تے بیان دے ورتارے توں ای شاعر دے فنی اسلوب دا نتارا ہوندا اے۔ شاعر نے کہڑی زبان ورتی اے۔ اوہ زبان مشکل اے یا سادہ تے آسان اے۔ اوس دی شاعری وچ ورتی گئی زبان تکنیکی زبان ہے یا عام فہم سادہ تے لوکائی تے عام بول چال تے ورتارے دی بولی اے۔
ایہ گل تاں منی پرمنی اے جہڑی گل عام لوکائی دی سادہ تے گھروگی زبان اچ گل کیتی ونجے اوہا تاں چر تائیں یاد رہ ویندی اے۔ اوہے قصے کہانیاں یا واقعات یاد رہ ویندے ھن جہڑی گل ایہناں اپنی ماں بولی وچ کیتی گئی ہووے۔ دوجھیاں زباناں دیاں گلاں چراں تائیں کدی وی یاد نہیں رہندیاں۔ فقیر میاں رحمت دے لکھے جنگ نامے امام حنیف دی زبان دی لوکائی دی زبان اے تے اس دے بیان کرن دا انداز وی سادہ تے سوکھا اے۔ ایہناں دی ورتی زبان ایہناں دا اپنی وسوں نال پیار تے جڑت ویکھن نوں ملدا اے۔ ایہناں سادہ صاف تے ٹھیٹھ لوکائی دی زبان نوں ورت کے اپنی گل نوں سمجھان لئی سوکھیائی پیدا کیتی اے۔ ایہناں دی شاعری وچ ورتی گئی زبان گھروگی تے دیہاتی وسوں دی اے۔
اس گل دی پکیائی تے ایہناں دے بیان کرن دی سچیائی لئی ایہناں دے کلام دی ونکی ویکھنے آں جے ایہناں دی شاعری وچ ورتی گئی زبان کیو جئی اے۔ ایہناں دے بیان کرن دا انداز کیویں دا اے۔ زبان تے بیان دے حوالے نال فقیر میاں رحمت دے لکھے جنگ نامے وچوں نمونہ کلام پیش اے۔
اوہ بیان کردے نیں:
کہے محمد حنفیہ بھائیاں ہُن رو رو
مینوں ہے جے درد حسین دا دل وچ ڈاہڈا سو
کجھ کرائیو میتھوں بھی تسیں کہو اگیرے ہو
فوجاں ھن دمشقوں دتیاں نیڑے ڈھو
ں
چڑھیا محمد حنفیہ دھرگاں نوں دھروان
خبراں ہوئیاں دمشق وچ نیڑے لتھے آن
ڈیرے کیتے غازیاں دتے لا نشان
دھرتی تھر تھر کنبدی کنبن پئے جوان
ہوش نہ رہی یزید نوں کنبیا بے ایمان
فقیر میاں رحمت دے ایہناں شعراں وچ زبان دی ورتوں سوہنی تے سوادلی اے۔
(جاری اے)

ایہناں وچ ورتے گئے اکھر جیویں کہ سُو، کرائیو، اگیرے، دتیاں، نیڑے، ڈھو، چڑھیا، دھروان، لتھے، ڈیرے، کنبن، ایہ ساڈی اپنی بولی دے لفظ ھن جنھاں دے ورتارے نال ایہناں دی کیتی گل دا مفہوم تے مطلب نوں سمجھن وچ سوکھیائی ہوندی اے۔ اوہا شاعری آفاقی شاعری اے جس نوں لوکائی قبول کرے تے جس دے اثرات چراں تائیں لوکاں دے دلاں تے راج کرن۔ زبان تے بیان دے ورتارے نال ای شاعری دے سونپ وچ وادھا ہوندا اے۔ فنی تے فکری حوالے نال ای ایہناں شعراں وچ فنی مہارت وی ملدی اے جیویں کہ تکرار لفظی، بدلہ لین دی تیاری اتے غم دی کیفیت ایہناں وچ موجود اے۔ ایہو تاں شاعر دا فنی تے فکری کمال اے۔ فنی مہارت دے نال موضوع نوں بیان کرن دا اسلوب ای اس دی فنی پکیائی دا ثبوت ہوندا اے۔ اس جنگ نامے نوں مثنوی رنگ وچ لکھیا گیا اے۔ جتھے شعراں وچ موضوعات دا کھلار موجود اے اس دے نال نال فنی مہارت نوں وی سچجے انگ ڈھنگ نال ورتیا گیا اے۔
بدلہ لین دا بیان
دنیا تے کئی جنگاں ویر اگاڑن لئی لڑیاں گئیاں۔ کئی مذہب تے عقیدے دے پرچار تے بچا لئی لڑیاں گئیاں تے ایہناں دے اثرات صدیاں توں انسانی حیاتی تے موجود ھن۔ جدوں توں ایہ دنیا بنی ادوں توں لئے کے ھن تائیں وِن گانجیاں لڑائیاں ہوئیاں جہناں دے نظریے وکھو وکھ رہے۔ عقائد دی بنیاد تے وی لڑیاں جاون آلیاں لڑائیاں دی گنتری وی چوکھی ساری اے۔ آپو آپ نظریاں تے طاقتاں دیاں لڑائیاں نوں اس ویلے دے شاعراں نے اس نوں نظم دے رنگ وچ بیان کر کے لوکاں دے دلاں نقش کر چھوڑیا اے۔ مذہبی لکھے گئے جنگ نامہ سب توں ڈھیر مقام کربلا وچ ہوون آلی جنگ وچ امام حسین دی شہادت تے لکھے گئے جنگ نامے چوکھے مشہور ہوئے۔ جنگ امام حنیف وی بدلہ لین دی ہک کڑی اے۔
اس کیفیت نوں فقیر میاں رحمت ہوریں انج بیان کردے نیں۔
ہن بدلہ لین حسین دا آئے چڑھ بھرا
شہید امام حسین دا اندر اونہاں دے کھاہ
دوہیں ولیں مقابلہ آ دھونسے لگی سٹ
نیزے لین بھنوالیاں جیویں سولی چڑھدے نٹ
مارن تیغاں سورمے فوجاں پیئیاں دھائ
طالب محمد حنفیہ رل گئے دوویں بھرا
مارن تیغاں سورمے کر دیون دو تک
بھڑدے آہموں ساہمنے کوئی نہ کردا گھٹ
ہاتھی اُتے ہاتھی مار کے اوہ دیون کر فنائ
نعرہ کر کے حیدری دتی فوج بھنوائ
ں
کہے محمد حنفیہ بھائیاں ہُن رو رو
مینوں ہے جے درد حسین دا دل وچ ڈاہڈا سو
کجھ کرائیو میتھوں بھی تسیں کہو اگیرے ہو
فوجاں ھن دمشقوں دتیاں نیڑے ڈھو
ں
چڑھیا محمد حنفیہ دھرگاں نوں دھروان
خبراں ہوئیاں دمشق وچ نیڑے لتھے آن
ڈیرے کیتے غازیاں دتے لا نشان
دھرتی تھر تھر کنبدی کنبن پئے جوان
ہوش نہ رہی یزید نوں کنبیا بے ایمان
بھرا بھرانواں دا مان ہوندن۔ بھرا مرن تاں بانہیں بھج پوندیاں ھن۔ بھرانواں باجھ کنڈ خالی ہوندی اے۔ اوکھے ویلے بھرا یاد آندن۔ بھرانواں دا ویر بھرا لیندن۔
تیاری
جنگ نامیاں وچ تیاری نوں خاص اہمیت حاصل اے جدوں کسی تے حملہ کرن یا لڑائی لڑن لئی فوجاں اکٹھیاں کیتیاں جاندیاں نیں۔ جنگی ہتھیاراں تے دوروں دوروں خط لکھ کے یا ایلچی گھل کے جنگ جو بلائے جاندے نیں تے ہک وڈا سارا لشکر تیار کر کے دھاوا بولن لئی نقارے تے چوٹ ماری جاندی اے۔
اس منظر توں شاعر اپنے جنگ نامے دا مڈھ لاندا اے۔ جس توں اس بادشاہ دی طاقت تے اس دی عسکری قوت دا اندازہ لایا ویندا اے۔ اس منظر نوں شاعر اپنے شعراں وچ کیویں پیش کریندا اے ویکھو۔
ونکی لئی شعر ویکھو:
رہندے بیٹے علی دے سولاں اوہ سردار
اوہ بادشاہ ہین ملک دے وڈے منصب دار
ن ہوئی خبر حنیف نوں کوک پئی دربار
امام حسین شہزادہ خارجیاں گھتیا مار
پگڑی ماری دھرت تے جامے سٹے پاڑ
چڑہتل کیتی غازیاں ہویا شاہ تیار
(جاری اے)

ہن طرف بھرا نوں لکھدا شاہ حنفیہ رو
لٹیا گھر رسول دا ہر کوئی کرئیو سو
بدلہ لیئو حسین دا لشکر دیئو ڈھو
راہو راہی آوندے اللہ کرے سو ہو
حضرت علی دے سولہ پتر ھن اوہ سارے دے سارے سردار اتے کائنات دے بادشاہ ھن۔ ایہناں دا رتبہ اللہ سوہنے نے اچا بنایا اے۔ جس ویلے جناب حنیف نوں ایہ اطلاع ملی جوں خارجیاں خاتون جنت دے پتر امام حسین نوں مار گھتیا اے اوس ویلے انج غصے وچ آئے کہ پگڑی لاہ کے بھوئیں تے دے ماری۔ اپنا گلمہ پاڑ چھوڑیا تے روون لگ پئے۔ تے اپنے بھرا نوں رو کے خط لکھدے ھن۔ رسول پاک دا گھر لٹیا گیا اے۔ سارے غم کریئو تے امام حسین دا بدلہ لون کان لشکر اکٹھے کرو آندیاں جاندیاں راہیاں نوں دسو اگاں اللہ پاک چنگی کریسی۔ شاعر ایہناں شعراں وچ ہک تاں کربلا وچ امام حسین دا یزید دے ہتھوں قتل ہون دی گل کردا اے تے دوجھا ایہ آکھدا اے حضرت علی دے سولہ پتر سارے دے سارے بادشاہ تے عالی مرتبت ھن۔ حضرت حنیف حضرت علی دے پتر ھن۔ جدوں امام حسین نے اپنا وطن مدینہ چھوڑیا تاں آپ نوں مدینے وچ ای رہن دا حکم دتا۔ امام حسین دی موت دی اطلاع جدوں مدینہ اپڑی تاں آپ دے اندر غصے دی لہر دوڑ گئی۔ پگڑی لاہ کے زمین تے سٹ چھوڑی، گریبان چاک کر دتا تے اعلان کیتا کہ امام حسین دے قتل دا بدلہ لون کان لشکر تیار کرو تے حملہ دی تیاری کرو۔ فوجاں دے اکٹھے ہون تے امام حسین نال عقیدت رکھن آلے لوگ آون لگ پئے زارو قطار روون تے ڈھائیں مارن دیاں آوازاں بلند ہوئیاں مدینہ وچ ہلچل مچ گئی۔ امام حنیف نے فوجاں نوں اکٹھا کر کے جنگ کرن کان تیار ہو گئے۔ اس منظر نوں فقیر میاں رحمت ہوریں اپنے جنگ نامہ وچ انج کر کے بیان کردے نیں۔
اوہ لکھدے نیں:
وچ ھن عرب عراق دے ڈیرے لتھے آ
ایہ بیٹا حضرت علی دا حنفیہ شیر خدا
جہناں نوں درد حسین دا اوہ مومن ملدے آ
زارو زاری رووندے جیندے مرن بھرا
وچ مدینے ہل چل پئے گیا وڈا شور
آیا شاہ حنیف ہے کر کے وڈا زور
بھراوں دی پیڑ بھرانوں نوں ای ہوندی اے۔ بھرا بھرانواں دا بدلہ لیندے ھن۔ حضرت حنیف حضرت علی دا پتر تے امام حسین دا بھرا ہوون پاروں اپنے بھرا دے قتل دا بدلہ لین کان فوجاں تیار کیتیاں تے اپنے نال امام حسین دے عقیدت منداں نوں رلا کے رسول دے پتر دا بدلہ لین کان چڑھ دوڑیا۔
گھوڑیاں دی تعریف
جنگ نامیاں وچ گھوڑیاں دیاں صفتاں تے ایہناں دیاں قسماں نوں بیان کیتا جاندا اے۔ جنگ نامے دا ایہ ہک اپنا انگ اے جس وچ گھوڑیاں دی تعریف کر کے جنگ نامیاں دی خوبصورتی وچ وادھا کیتا ویندا اے۔ فقیر میاں رحمت نے وی اس انگ نوں اپنے جنگ نامے وچ خوبصورت رنگ وچ ورتیا اے۔ ایہناں دے لکھے جنگ نامے وچ گھوڑیاں دی تعریف تے ایہناں دیاں قسماں انج کر کے بیان کیتیاں نیں۔
اوہ بیان کردے نیں:
کُلے، کُمید تے کاہلرے ہور نُقرے کئی ہزار
مُشکی اتے سمند بھی اوہ سوہنے کرن ہنکار
ایہناں شعراں وچ گھوڑیاں دیاں اوہ قسماں دسیاں گئیاں ھن جہڑیاں کہ اعلی قسماں منیاں جاندیاں ھن۔ ایہ نسل دے گھوڑے سواری اتے لڑائیاں لڑن لئی استعمال کیتے جاندے نیں۔ پہلے وقتاں وچ گھوڑے آمد و رفت اتے بار برداری لئی وی ورتے جاندے۔ اس لئی جنگاں وچ گھوڑیاں نوں ہک خاص مقام حاصل ہوندا اے۔ چنگی نسل دے گھوڑے ای جنگ لڑن لئی تیار کیتے اتے پالے ویندے ھن۔ کیوں جے پرانے ویلے گھوڑے جنگ دا اہم حصہ ہوندے ھن اتے فوجی گھوڑیاں تے چڑھ کے اپنے ویری تے حملہ کریندے ھن اس لئی شاعراں نے جنگ نامیاں وچ وی ایہناں گھوڑیاں دا ذکر سوہنے رنگ نال کر کے فنی لحاظ نال سوہنا وادھا کیتا اے۔
رشتیاں دا بیان
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ رشتیاں، انگاں ساکاں دا بیان موجود اے۔
(جاری اے)

جہڑے بندے دی حیاتی دا اوہ حصہ ہوندن جہناں باجھوں اکلیاں جھٹ پل وی گزارنا اوکھا ہوندا اے۔ ایہناں نال فطری جذبے موجود ہوندن۔ ایہناں رشتیاں دی گل کر کے شاعر نے اس فنی مہارت نوں اپنی شاعری وچ ورت کے اس دے سونپ وچ وادھا کیتا اے۔
اوہ بیان کردے نیں:
طالب محمد حنفیہ رل گئے دوہیں بھرا
ں
وارو واری رووندے جیندے مرن بھرا
رو رو ڈھائیں ماردے بھج بھج ملن بھرا
رثائی عناصر
لفظ مرثیہ دا مادہ ”رثا” اے۔ فیروز اللغات جدید اردو وچ اس دے معنی ”مرنے والے کا ذکر خیر” دتے گئے ھن۔ ادبی اصطلاح وچ مرثیے توں مراد اوہ نظم اے جس وچ کسے مرن آلے دی موت دا ذکر، اس دی تعریف درد انگیز تے دلگیر انداز وچ کیتی جاندی اے۔ اتے اس دی موت تے رنج و الم دا اظہار کیتا ویندا اے۔ فارسی تے اردو شاعری وچ مرثیہ صرف واقعہ کربلا نال مخصوص کیتا گیا اے۔ جس وچ اہلِ بیت تے ایہناں دے ساتھیاں دے مصائب و آلام دا ذکر کیتا ویندا اے۔ مرثیہ دی اس قسم نوں مذہبی مرثیہ آکھیا ویندا اے۔ اوہ مرثیہ جہڑا کسے قومی رہنما دے مرن تے رنج و الم دے اظہار لئی لکھیا ونجے اوہ رسمی مرثیہ اکھواندا اے۔ کسے شہر، حکومت، سلطنت یا گہوارہ علم و ادب دے زوال تے لکھے جاون آلے مرثیے نوں تشریفاتی مرثیہ آکھیا ویندا اے۔ اردو مرثیے دے آغاز ویلے اس واسطے کوئی خاص ہیئت مخصوص ناہیں۔ مثلث، مربع، مخمص تے مسدس اتے ہر شکل وچ مرثیے لکھے گئے۔ کربلا دے حوالے نال لکھے گئے جنگ نامیاں وچ وی چوکھا سارا رثائی عنصر موجود اے۔
مرثیہ دے اجزائے ترکیبی دی ترتیب کجھ انج بیان کیتی گئی اے:
١:چہرہ٢:سراپا٣:رخصت٤:آمد ٥:رجز٦:جنگ٧:شہادت ٨:وین٩:دعا
فقیر میاں رحمت دے لکھے جنگ نامے وچ رثائی عناصر پائے ویندے ھن۔ ایہناں دے کلام وچ رثائی عناصر دی ونکی ملاحظہ کرو:
مومن سارے پٹدے کڈھ جگر دی ہاہ
ہین منع کریندے خارجی روون نہیں روا
ں
امام حسین شہزادہ خارجیاں گھتیا مار
پگڑی ماری دھرت تے جامے سٹے پاڑ
جدوں کسے خونی رشتے دار دی مرن دی خبر ملدی اے جس نال کجھ فطری تے جذباتی کیفیات ہوندیاں نیں تاں موت دی خبر سن کے بے وس ہو کے دھاڑاں مار مار روون تے پٹن لگ پوندن۔ جذبات اس دے وس اچ نہیں رہندے۔ اس وچ فکری موضوع رثائی عناصر ،دکھ تے غم دا اظہار پایا ویندا اے۔ مڑ جداں کوئی کسے نوں بے دردی نال مار چھوڑے وت تاں جذبات اُکا ای قابو وچ نہیں ہوندے۔ بھرا بھرانواں دے گل لگ کے روندے ھن، سجن بیلی آکے گل لگدے ھن۔ بھرا بھرانواں دا ویر اگڑیندے نیں۔
معجزے دا بیان
جنگاں تے لڑائیاں وچ فوجی پھٹڑ ہوندن۔ ایہناں دے جسمانی اعضاء جثے توں اَنج ہو ویندے ھن۔ جے کسے دا ہتھ لڑائی وچ کپی ونجے تاں مڑ معجزے نال جڑ ونجے ایہ ہک عجوبے توں گل گھٹ نہیں ہوندی۔
(جاری اے)

جنگ لڑدیاں لڑدیاں حضرت حنیف دا ہتھ کپیا گیا اوہ روندے روندے سئیں گے تے خواب وچ ایہناں نوں رسول پاک ملے تے ایہناں اگے عرض کیتی میرا ہتھ نال کوئی نہیں میں ہن کیویں بدلہ لیساں۔ تاں رسول پاک نے شاہ علی نوں آکھیا ونجو تے میدان وچوں حنیف دا ہتھ لبھ کے لئے آئو۔ آپ ہتھ ڈھوڈھ کے لئے آئے۔ پاک رسول نے ہتھ نوں نال جوڑیا تے ہتھ صحیح سلامت ہو گیا۔ جدوں فوج اچ ایہ گل کھلری کیہہ حضرت حنیف دا ہتھ ٹھیک ہو گیا اے تاں سارے دشمن ہکے بکے رہ گئے۔ اس معجزے نوں فقیر میاں رحمت ہوریں اپنے جنگ نامے وچ انج بیان کیتا اے۔
اوہ آکھدے نیں:
اگے پاک رسول دے کرے حنیف سوال
ہتھ ناں میرا نال ہے جنگ کراں کس نال
آکھے شاہ حنیف نوں علی شیر خدا
جا کے وچ میدان دے توں پنجہ ڈھونڈ لیا
آکھے شاہ علی نوں شاہ حنیفہ فیر
مینوں نہیں اوہ لبھدا اوتھے مُردے ڈھیر
تاں پنجہ آندا ڈھونڈ کے شاہ علی شیر خدا
نال ھن بانہہ دے جوڑ کے منگی اس دعا
برکت پاک رسول دی ہو گئی بانہہ شفائ
شاہ حنیف ھن اُٹھیا خوابوں ہو بیدار
صحیح سلامت ڈٹھو سو پنجہ ہتھ دے نال
راضی ہویا رب تے کردا شکر ہزار
تاں ماری فوج یزید دی چُھٹ حنیف جوان
پنجہ ثابت ہو گیا سنیاں کل جہان
کنبن سارے خارجی خوش ہوون مسلمان
معجزے تے ایمان لئے آونا ساڈے عقیدے دا حصہ اے کیوں جے اسلام معجزے دا قائل اے جیویں کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے سارے انبیاواں نوں معجزات عطا کیتے۔ ایہناں معجزات دی وجہ توں ڈھیر سارے لوگ ایمان لئے آئے۔ جیویں کہ رسول پاک دے معجزات ھن، پتھراں نوں کلمہ پڑھاوناں، چن دے دو ٹوٹے کرنا، رکھاں دا آپ نوں جھک جھک کے سلام کرنا، جانوراں دا آپۖ نال گلاں کرنا۔ ایہ سارے آپ دے معجزے نیں۔
منظر نگاری
منظر نگاری کیہ اے۔ جنگ نامے نوں سوہنا بناون کان تے حقیقت دے رنگ بھرن کان جنگ نامے وچ منظر نوں لفظاں دے راہیں انج کر کے بیان کیتا جاندا اے تاں جے جنگ دی اصل روح نوں سمجھن وچ سوکھیائی ہووے۔ فقیر میاں رحمت نے جنگ نامے وچ منظر نگاری نوں سوہنے رنگ ڈھنگ نال بیان کر کے اوہدے سوہنپ وچ وادھا کیتا اے۔ (جاری اے)

ایہناں نے اپنے لکھے جنگ نامے وچ میدانِ جنگ وچ لڑائی دی سوہنی منظر نگاری کیتی اے۔ اوہ اپنے شعراں وچ میدانِ جنگ دا منظر انج کر کے پیش کردے نیں۔
ہن بدلہ لین حسین دا آئے چڑھ بھرا
شہید امام حسین دا اندر اونہاں دے کھاہ
دوہیں ولیں مقابلہ آ دھونسے لگی سٹ
نیزے لین بھنوالیاں جیویں سولی چڑھدے نٹ
مارن تیغاں سورمے فوجاں پیئیاں دھائ
طالب محمد حنفیہ رل گئے دوویں بھرا
مارن تیغاں سورمے کر دیون دو تک
بھڑدے آہموں ساہمنے کوئی نہ کردا گھٹ
ہاتھی اُتے ہاتھی مار کے اوہ دیون کر فنائ
نعرہ کر کے حیدری دتی فوج بھنوائ
ایہناں شعراں وچ لڑائی دا منظر بیان کیتا گیا اے۔ جدوں فوجاں چڑھیاں ھن دوہاں پاسے لڑائی دا زور ہائی۔ نیزے بھنوالیاں انج پئے لیندے ھن جیویں چوڑی تے نٹ کسیندا ہووے۔ تلواراں دے کڑکاڑ ھن تے تلواراں دی انج چمک ہائی جیویں آسمانی بجلی پئی کڑکدی ہووے۔ جوان جہنوں وی تلوار مارن ہا دو ٹوٹے کر چھوڑیندے نیں آہموں ساہمنے لڑائی پئی لڑیندی ھا۔ گھٹی کسے پاسوں وی کوئی ناہی دسدی۔ ہاتھی اتے ہاتھی چڑھیا ہووا ھا، گھوڑے نال گھوڑا، فوجی نال فوجی انج لگدا ھا جیویں ایہ ھن ہر شئے فناء فی اللہ کر چھڈسن۔ نعرہ حیدری مار کے لاشاں دے ڈھیر لا دتے فوجاں بھجن لگ پئیاں۔
منظر نگاری دے حوالے نال اس جنگ نامے وچ ہک ہور منظر کشی ویکھو۔
آیا محمد حنفیہ چڑھیا نغارے مار
رنگ برنگے آدمی کراں میں کیہ شمار
کلے کمید تے کاہلرے ہور نقرے کئی ہزار
مشکی اتے سمند بھی اوہ سوہنے کرن ہنکار
فوجاں رنگ برنگیاں چڑھ آئے اسوار
چڑھیا محمد حنفیہ ہوئی سی مارو مار
مدینے تے دمشق دے آن لتھے وچکار
ڈیرے کیتے غازیاں لہے پئے اسوار
جد نعرہ کردے حیدری دیندے دھرتی پاڑ
اوہ چڑھے دمشقوں خارجی ہوئی اکٹھی شام
اوہ دشمن آل رسول دے منکر بے ایمان
دھرت کنبائی گھوڑیاں ہاتھی ہونڈ ہلان
اوہ اگا لین حنیف دا آن بدھو نے لام
دوہیں ولیں مقابلہ لگے آن نشان
بیٹے حضرت علی دے لتھے آن پہلوان
لشکر اہموں ساہمنے بن کھلا میدان
وجن نقارے شتریاں گھوکر گھتن بان
سانگاں لین بھنوالیاں جھٹن تیر کمان
تیغاں ہوون او تاولیاں نہ اٹکن وچ میان
جوش کریندے سورمے کنبن پئے جوان
دھرت ہلائی گھوڑیاں اڈ گرد چڑے آسمان
تاں محمد حنفیہ آکھے نال زبان
چن چن مارو خارجی اک نہ دیہو جان
لشکر دے وچ دھا پئے طالب تے خاقان
بیٹے حضرت علی اوہ وڈے پہلوان
مارن تیغاں غازیئے ہوئی وڈی قتلام
چڑھ نارد کل کھلاریا آیا وڈا طوفان
اوہ لشکر اونہاں ماریا رہی نہ جان پچھان
نالے وگے رت دے ستھر پئے جوان
کیتا جنگ ھن غازیاں لائیا وڈا تران
مردے آہموں ساہمنے پئے ھن وچ میدان
جیویں اونہاں مارے آہے کربل وچ امام
فقیر میاں رحمت دے لکھے جنگ نامے دے ایہناں شعراں وچ وی منظر نگاری نوں اُگھڑیواں کر کے بیان کیتا گیا اے۔ جیویں کہ میدانِ جنگ وچ دوہاں لشکر آہمنے ساہمنے آ ویندن۔ لڑائی لڑن کان خون پنڈے وچ جوش مریندا اے۔ محمد حنفیہ جدوں نغارے مار کے چڑھیا اس نال ونوں ون دے لوگ ھن جہناں دی گین وی کوئی ناہ۔ کُلے،کُمید، کاہلرے، نُقرے، مشکی اتے سمند نسل دے ون گانجے گھوڑے، رنگوں رنگ دا لشکر، گھوڑیاں تے چڑھے سوار، ہر پاسے مارو مار دی آوازاں، جدوں غازیاں آ کے مدینے تے دمشق دے وچکار ڈیرے لائے تاں تھڑتھلی مچ گئی۔ (جاری)

فوجی جوان نعرہ حیدری لاندے تاں انج لگدا نعرے دی گونج نال دھرتی دا سینہ پاٹدا پیا ہووے۔ دوجھے پاسے شام دیاں ساریاں فوجاں اکٹھیاں ہوئیاں جہڑے آل رسول دے مخالف ھن اوہ ہک واری کنب گئے۔ گھوڑیاں دیاں ٹاپاں نال دھرتی نوں ہلاوہ آیا۔ ہاتھی غرا غرا کے سونڈاں ہلاندے لڑائی لڑن کان فوجاں دوویں پاسے تیار ہو کھلیاں۔ جنگ کان نغارے تے چوٹ لگی شتریاں بولیاں سانگاں نے آ بھنوالیاں لئیاں، تیراں دی واچھڑ شروع ہو گئی، تلواراں نیاماں وچوں باہر آ کے آسمانی بجلی وانگوں کڑکن تے چمکن لگ پئیاں۔ سورمیاں دے جثے جوش نال کنبدے پئے ھن۔ گھوڑیاں دی بھاجڑ توں ایہناں دی ٹاپاں نال اُڈدی دھوڑ آسمان نال لگدی دسدی ہر پاسیوں مارو مار دی صداواں بلند ھن۔ ویریاں نوں چن چن کے ماریا۔ انج تلواراں چلیاں تے انج قتلامی ہوئی جیویں کوئی طوفان آیا ہووے۔ لشکر نوں انج ماریا کہ اُکا سنجان اچ ای کائی شئے ناہی اَمدی۔ ہر پاسے لاشاں دے ڈھیر لگ گئے۔ لہو دے نالے وگ پئے۔ جواناں دیاں لاشاں تھاہرے تھاہرے کھلریاں پئیاں ھن۔ دلیراں نے سارا تران لا کے آہموں ساہمنے جنگ لڑی جیویں کربلا اچ ظالماں نے امام پاک نوں ماریا ایتھے وی اوہو منظر دسدا پیا اے۔
لڑائیاں کیویں ہوندیاں ھن، تلواراں کیویں چلدیاں، گھوڑے کیویں بھجدے ھن، قتلامی کیویں ہوندی اے۔ ہر پاسے افرا تفری دی کیفیت، مار دھاڑ، تلواراں دے کھڑکار، تیراں دی واچھڑ، نیزیاں دے وار، لہو تے لاشاں، مارو مارو دیاں صداواں میدانِ جنگ دا ایہ ہک اپنا انداز ہوندا اے۔ جداں ایہ منظر ہک واری اکھیں ویہدھیاں ھن تاں روح کنب ویندی اے۔ ایہ ریت ازل توں چلدی پئی اے۔
شاعر نے میدان جنگ وچ لڑائی دے منظر نوںمنظر نگاری دے طور تے بیان کر کے ایہدے سوہنپ وچ نکھار پیدا کیتا اے اتے رزمیہ عناصردے نال نال ایہناں شعراں وچ زبان تے بیان، تلمیحات، بدلہ لین دی گل پائی جاندی اے۔ جتھے فکری موضوعات پائے ویندن اس دے نال نال فنی مہارت وی اس وچ ویکھن نوں ملدی اے۔
تلمیحات دا ورتارا
”تلمیح، کسے مشہور تاریخی روایتی بات دے اشارے نال گل کرنی تلمیح آکھیا ویندا اے۔ ”
فقیر میاں رحمت دے کلام وچ تلمیحات دی ورتوں چوکھی ساری موجود اے۔ ایہناں دے کلام وچ مذہبی، تاریخی تے داستانی واقعات نوں تلمیح دے طور تے ورتیا گیا اے۔ تلمیح وچ کسے تاریخی واقعہ نوں شعراں راہیں بیان کیتا ونجے یا اس واقعے نوں اس واقعے نال جوڑ کے تلمیح دا ورتارا کیتا ویندا اے۔ فقیر میاں رحمت دے جنگ نامے وچ ورتیاں گئیاں تلمیحات نمونے لئی پیش نیں۔ جد کہ جنگ نامے وچ سارے شعر بطور تلمیح ہوندے نیں۔ فنی حوالے نال تلمیحات دی ورتوں انج کر کے کردے ھن۔
اوہ لکھدن:
پہلاں منکر دین دا ہویا ہا سفیان
ں
جیویں ایہناں مارے آہے کربل وچ امام
ں
پیو یزید دا معاویہ دادا ھا سفیان
نال اس پاک رسول دے کیتا جنگ تمام
دند شہید رسول دا کیتا سی سفیان
اوہ دشمن آل رسول دے کون آکھے مسلمان
ہک ہور تلمیح ویکھو:
اوہ بیٹے حضرت علی دے خاتون جنہاندی مائ
وچ ھن کربلا دے اونہاں کیتے مار فنائ
بدلہ لین حسین دا آئے چڑھ بھرا
شہید امام حسین دا اندر اونہاں دا کھاہ
تلمیح دے حوالے نال کجھ ہور ونکی لئی شعر:
جد ھن خیبر ماریا شاہ علی نے گاہ
کافر سبھے مار کے کیتے اس فنائ
بیٹی اس بادشاہ دی آندی وچ نکاح
اوہدے وچوں جمیاں حنفیہ شیر خدا
ملک خیبر شہزادہ اوہ بنے بادشاہ
چٹھی، رومال، انگشتری دے گیا شیر خدا
فرزند ہوسی تدھ گھر دے گل کہے سمجھا
ں
وچ مدینے راہندا ھن شاہ علی امیر
ایہ بیٹا خیبر جمیاں سوہناں بدر منیر
(جاری اے)

ایہناں شعراں وچ تکرارِ لفظی دی فنی مہارت موجود اے۔ اس دے نال نال عقیدت مندی، میدان جنگ دا منظر، رثائی عناصرتے بدلہ لین دی گل وی پائی ویندی اے۔ جتھے ایہناں شعراں وچ فکری موضوعات ھن ایتھے ایہناں وچ فنی مہارتاں تلمیحات، رشتیاں دے جذباتی مناظر وی ویکھے جا سکدے ھن۔ فکری پکیائی، زبان تے بیان دا اسلوب وی خوبصورت انداز نال ورتیا گیا اے۔ ایہو تاں ہک وڈے شاعر دی خوبی ہوندی اے۔
صنعت اعداد دا ورتارا
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ صنعت اعداد دا ورتارا چوکھا تے سچے تے اچے انگ ڈھنگ نال ویکھیا جا سگدا اے۔ ایہناں دے کلام وچ صنعت اعداد دے اوہ مصرعے ویکھو جہناں وچ مثال دے طور تے اک، دو، ترائے، چار عدد دا ورتارا اے۔
اوہ لکھدے نیں:
رہندے بیٹے علی دے سولاں اوہ سردار
ں
دو بیٹے شاہ علی دے کربل ہوئے شہید
ترئیوں کوہاں تے باہر جا کے اِس نوں ساڑ
ں
نور ہُن پنجتن پاک دا سنیا ساری شام
ں
ست روز اُس شاہ نال کُشتی کیتی جان
فقیر میاں رحمت دی ورتی اس فنی مہارت وچ جتھے صنعت اعداد نوں خوبصورت انداز نال نبھایا اے اس دے نال نال اس دے وچ فکری موضوع وی پائے جاندے نیں۔ شاعر دی ایہو خوبی ہوندی اے جوں اوہ ہک شعر وچ فکری حوالے دے نال نال فنی مہارتاں وی ورتدا اے۔
فقیر میاں رحمت دے جنگ نامے دے فنی فکری ویروے توں سٹا ایہ کڈھیا جا سگدا اے جوں اس وچ موضوع دے نال نال فنی مہارتاں وی شاعر نے سوہنے تے سچجے انگ ڈھنگ نال ورتیاں ھن۔ جس توں شاعر دی شاعرانہ خوبیاں دا بخوبی اندازہ لایا ونج سگدا اے۔ ایہناں دے لکھن دا اسلوب تے اندازِ بیان سادہ تے عام فہم اے جہڑی کہ ہک چنگے شاعر دی پچھان اے۔ ٭