استغنا و بے نیازی ۔۔اِنسانیت دے مَتھے دا جھومر

اسلام وچ استغنا تے بے نیازی دا سب توں وڈا تے اہم اصول قناعت پسندی اے۔ ایہدا مفہوم ایہہ اے کہ اللہ تعالیٰ ولوں انسان نوں جو کجھ ملیا اے اوہدے اتے صبر و شکر کرے تے بوہتے دی حرص تے طمع نہ کرے۔ چنانچہ خود اللہ تعالیٰ نے ایس توں منع فرمایا اے۔ ارشاد خداوندی اے:ترجمہ: تے جہناں چیزاں وچ اسیں تہانوں اک دوجے اتے فوقیت دتی اے اوہدی تمنا نہ کرو (سورہ نسا:32)
ایہدا تعلق مال تے دولت دی کمی یا زیادتی نال نہیں بلکہ دل تے روح دی پاکیزگی نال اے۔ حضور سرور کونینۖ نے ارشاد فرمایا کہ غنی تے بے نیاز ہونا کجھ مال اتے موقوف نہیں بلکہ اصل کم تے دل دا بے نیاز ہونا اے۔ (صحیح بخاری:6446)
انسان دی بے نیازی توں مراد ایہہ اے کہ اوہ اللہ تعالیٰ دی ذات دے سوا دوجے سارے لوکاں توں بے نیاز تے مستغنی ہو کے زندگی گزارے۔ نہ کسی دے مال تے دولت اتے نظر ہووے نہ عہدہ تے اقتدار اتے’ نہ جاہ و منزلت اتے نظر ہووے نہ شان و شوکت اتے۔ ایس لئی کہ جہڑے لوک دنیا وچ خوشحالی تے فراوانی دی زندگی گزار رہے نیں اوہ خود ایس ذات توں بے نیاز نہیں ہو سکدے جہڑا سب توں ودھ کے بے نیاز اے تے دنیا بھر دے سارے امیر تے غریب تے شاہ تے فقیر ایہدے در دے سوالی تے حاجت مند نیں۔چنانچہ خود اللہ تعالیٰ قرآن مجید وچ فرماندے نیں: ترجمہ: اے لوکو!تسیں سارے اللہ دے محتاج او تے اللہ بے نیاز اے’ ہر تعریف دا بذات خود مستحق (سورہ فاطر:15)
یعنی سارے لوک اوسے اللہ دے محتاج نیں جہنوں کسے دی احتیاج نہیں کیوں جے ساری خوبیاں تے کمالات اوہدی ذات وچ جمع نیں’ پس اوہو مستحق عبادت تے استعانت دا ہویا (تفسیر عثمانی:ص748)
دوجی جگہ فرماندے نیں: تے اللہ بے نیاز اے تے تسیں او جہڑے محتاج او(سورہ محمد:38)
حضرت شاہ صاحب لکھدے نیں: یعنی مال خرچ کرن دی جہڑی تاکید سندے ہون ایہہ نہ سمجھو کہ اللہ یا اوہدا رسولۖ منگدا اے۔ نہیں! ایہہ تہاڈے بھلے نوں فرماندا اے۔ فیر اک دے ہزار ہزار پائو گے ورنہ اللہ نوں تے اوہدے رسولۖ نوںکیہ پروا؟(تفسیر عثمانی:ص873)
اک جگہ فرماندے نیں: ترجمہ: اللہ ای دا اے جو کجھ اسماناں تے زمین وچ اے’ بے شک اللہ تعالیٰ ای اے جہڑا سب توں بے نیاز اے’ بذات خود قابل تعریف اے (سورہ لقمان:26) اک جگہ فرماندے نیں: تے جے کوئی ناشکری کرے تے اللہ بڑا بے نیاز اے’ بذات خود قابل تعریف (سورہ لقمان:12)
یعنی ایس احسان عظیم تے دوجے احساناں اتے منعم حقیقی دا شکر ادا کرنا تے حق مننا ضروری اے لیکن واضح رہوے کہ ایس حق شناسی تے شکر گزاری توں خدا نوں کوئی فیدہ نہیں پہنچدا’ جو کجھ فیدہ اے خود شاکر دا اے کہ دنیا وچ ہور انعام تے آخرت وچ اجر تے ثواب دا مستحق ٹھہردا اے۔ جے ناشکری کیتی تے اپنا نقصان کرے گا’ اللہ تعالیٰ نوں اوہدے شکریے دی کیہ پروا ہو سکدی اے؟ اوہدی حمد وثنا تے ساری مخلوق زبان حال توں کر رہی اے تے بالفرض محال کوئی تعریف کرن والا نہ ہووے فیر وی جامع الصفات تے منبع الکمالات ہون دی بنا تے اوہ بذات خود محمود اے’ کسی دے حمدو شکر کرن یا نہ کرن نال اوہدے کمالات وچ ذرہ بھر کمی بیشی نہیں ہو سکدی۔ (تفسیر عثمانی:ص707)
خالق کائنات اک جگہ فرماندے نیں: ترجمہ: تے جے کوئی انکار کرے تے اللہ دنیا جہاں دے سارے لوکاں توں بے نیاز اے (سورہ آل عمران:97) اک دوجی جگہ فرماندے نیں: یقینا اللہ دنیا جہان دے لوکاںتوں بے نیاز اے (سورہ عنکبوت6)یعنی اللہ تعالیٰ نوں کسی دی اطاعت نال کیہ نفع تے معصیت نال کیہ نقصان؟ اوہ تے کلی طور تے بے نیاز اے۔ ہاں! بندہ اپنے پروردگار دی اطاعت وچ جس قدر مشغول ہووے گا اوہدا پھل دنیا تے آخرت وچ اوہنوں ملے گا۔ پس مجاہدے کرن والے ایہہ خیال کدی نہ آن دین کہ اسیں خدا دے رستے وچ اینی محنت کر کے کجھ اوہدے اتے احسان کر رہے آں(العاذ باللہ) اوہدا احسان اے کہ خود تہاڈے فیدہ لئی ا طاعت تے ریاضت دی توفیق بخشے:
من نہ کردم خلق تا سودے کنم
بلکہ تابر بندہ گان جودے کنم
(تفسیر عثمانی:ص683)
اسلام وچ استغنا تے بے نیازی دا سب توں وڈا تے اہم اصول قناعت پسندی اے جہدا مفہوم ایہہ اے کہ اللہ تعالیٰ ولوں انسان نوں جو کجھ ملیا اے اوہدے اتے صبر تے شکر کرے تے بوہتے دی حرص تے طمع نہ کرے چنانچہ خود اللہ تعالیٰ نے ایہدے توں منع فرمایا اے۔ ارشاد خداوندی اے: ترجمہ: تے جہناں چیزاں وچ اسیں تہانوں اک دوجے اتے فوقیت دتی اے اوہدی تمنا نہ کرو! (سورہ نسا:32)
یعنی حق تعالیٰ جو کسی نوں کسی اتے کسی امر وچ شرافت تے فضیلت تے اختصاص تے امتیاز عنایت فرماوے تے تسیں اوہدی حوس تے حرص نہ کرو! کیوں جے ایہہ وی گویا انج اے کہ کسی دے خالص مال تے جان وچ بلاوجہ دست اندازی کیتی جاوے جہدی حرمت اجے لنگھ چکی تے نیز ایس توں باہم تحاسد تے تباغض پیدا ہوندا اے تے حکمت الٰہی دی مخالفت وی لازم آندی اے (تفسیر عثمانی :ص143,144)
اک دوجی جگہ ارشاد اے:ترجمہ: تے دینوی زندگی دی ایس باہر ول اکھاں چک کے وی نہ ویکھو جہڑی اسیں ایہناں (کافراں) وچوں مختلف لوکاں نوں مزے اڈان لئی دے رکھی اے(سورہ طٰہٰ:131)یعنی دنیا وچ قسم قسم دے کافراں مثلاً یہود’ نصاریٰ’ مشرکین’ مجوس وغیرہ نوں اسیں عیش و تنعم دے جہڑے سامان دتے نیں اوہناں ول تسیں کدی اکھ چک کے وی نہ ویکھو(جیویں ہن تک نہیں ویکھیا) ایہہ محض کجھ دناں دی بہار اے جہدے ذریعے اسیں ایہناں دا امتحان لینے آں کہ کہڑا احسان مند اے تے کہڑا سرکشی کردا اے۔ جہڑی عظیم الشان دولت حق تعالیٰ نے (اے پیغمبرۖ)آپۖ لئی مقدر کیتی اے’ مثلاً قرآن کریم’ منصب رسالت’ فتوحات عظیمہ’ رفع ذکر تے آخرت دے اعلیٰ ترین مراتب اوہدے سامنے ان فانی تے حقیر ساماناں دی کیہ حقیقت اے؟ آپۖ دے حصہ وچ جہڑی دولت آئی اوہ اوہناں دی د ولتاں توں بہت بہتر اے تے بذات خود یا اپنے اثر دے اعتبار نال ہمیشہ باقی رہن والی اے (تفسیر عثمانی’ ص:556)
بعض لوک انتہائی مالدار تے دولت مند ہوندے نیں۔ ایہدے باوجود اوہ مال و دولت دی حرص تے طمع وچ مبتلا رہندے نیں ایس لئی اوہ مال دار تے دولت مند ہون دے باوجود محتاج تے حاجت مند رہندے نیں۔ ایہدے برعکس بعض لوک انتہائی غریب تے مفلس ہوندے نیں لیکن ایہدے باوجود بوہتے مال و دولت دی حرص تے لالچ وچ نہیں پیندے بلکہ جو کجھ میسر آ جاوے اوہدے اتے قناعت کر لیندے نیں چنانچہ اوہ باوجود مفلس تے غریب ہون دے مستغنی تے بے نیاز ہوندے نیں ایس لئی کہ استغنا تے بے نیازی دا تعلق مال و دولت دی کمی زیادتی نال نہیں بلکہ ایہدا تعلق دل تے روح دی پاکیزگی نال اے۔
چنانچہ حدیث شریف وچ آندا اے حضور اقدسۖ نے ارشاد فرمایا کہ غنی تے بے نیاز ہونا کجھ مال اتے موقوف نہیںبلکہ اصل تونگری تے دل دا بے نیاز ہونا اے (صحیح بخاری 6446)
اسلام دی شان دار لہلہاندی تریخ انج دے بے تاج بادشاہواں دے واقعات نال بھری پئی اے جہناں نے اپنی پوری زندگی وچ ایس فانی دنیا دی زیب تے زینت ول اکھ چک کے کدی غلطی نال وی نہیں ویکھیا۔ قاضی بکار بن قتیبہ مصر دے مشہور محدث تے فقیہہ گزرے نیں۔ امام ابو جعفر طحاوی دے استاد نیں۔ امام طحاوی نے شرح معانی الآثار وچ متعدد حدیثاں تہاڈی سند توں روایت کیتیاں نیں۔ اوہناں دے زمانہ وچ احمد بن طولون مصر دے حکمران سن۔ اوہ قاضی بکار دے درس حدیث لین لئی خود اوہناں دی مجلس وچ پہنچ جاندے سن۔ اوہناں دا دربان پہلے مجلس دے کول پہنچ کے لوکاں نوں آکھ دیندا کہ: کوئی شخص اپنی جگہ توں نہ اٹھے !ایہدے مگروں ابن طولون چپکے نال آ کے بیٹھ جاندے تے عام طلبا دی صف وچ بیٹھ کے حدیث دا درس لیندے۔ اک زمانہ تک ابن طولون تے قاضی بکار دے تعلقات بہت خوشگوار رہے تے ایس عرصہ وچ احمد بن طولون قاضی صاحب دی تنخواہ دے علاوہ اوہناں دی خدمت وچ سالانہ اک ہزار دینار بطور ہدیہ پیش کیتا کردے سن۔ اتفاق نال اک سیاسی مسئلہ وچ قاضی صاحب تے احمد بن طولون دا اختلاف ہو گیا۔
احمد بن طولون چاہندے سن کہ اوہ اپنے ولی عہد نوں معزول کر کے کسی ہور نوں ولی عہد بناوے تے قاضی صاحب کولوں اوہدی تصدیق کروان۔ قاضی صاحب اوہنوں درست نہیں سمجھدے سن۔ نوبت ایتھوں تک پہنچی کہ ابن طولون نے قاضی صاحب نوں قید کر دتا تے ایہہ پیغام اوہناں دے کول بھیجیا کہ :جہنے دینار تہانوں بطور ہدیہ دتے گئے اوہ سارے واپس کرو! سالانہ اک ہزار دینار دین دا سلسلہ 18سال توں جاری سی ایس لئی مطالبہ ایہہ سی کہ 18 ہزار دینار فوراً واپس کیتے جان! ابن طولون سمجھدے سن کہ ایہہ مطالبہ قاضی صاحب نوں زچ کر دیوے گا لیکن جدوں پیغام اوہناں دے کول پہنچیا تے قاضی صاحب کسی تردد دے بغیر اندر تشریف لے گئے تے گھروں اٹھارہ تھیلیاں کڈ لیائے جہناں وچوں ہر اک تھیلی وچ ہزار دینار سن۔ ایہہ تھیلیاں جدوں ابن طولون دے کول پہنچیاں تے اوہنے ویکھیا کہ ایہہ تے بعینہ اوہو تھیلیاں نیں جہڑیاں قاضی صاحب دے کول بھیجی گئیاںسن تے اوہناں دی مہراں تک نہیں ٹٹیاں سن۔ ابن طولون ایہہ ویکھ کے حیران رہ گئے کہ قاضی بکار نے اوہناں وچوں اک تھیلی وی نہیں کھولی بلکہ اوہنوں ویسے دا ویسے محفوظ رکھ لیتا۔ مگروں پتہ چلیا کہ قاضی بکار نے ایسے خیال توں اوہناں نوں استعمال نہیں کیتا کہ امیر نال بلاشبہ ایس ویلے تعلقات چنگے نیں لیکن کدی اختلاف پیدا ہویا تے اوہناں نوں ویسے دا ویسے واپس لوٹا دیاں گا۔ ابن طولون قاضی بکار دی بلندی کردار’ ذہانت تے حکمت تے استغنا تے بے نیازی دی ایہہ نرالی شان ویکھ کے شرم نال عرق عرق ہو گئے۔ (النجوم الزاہرہ فی اخبار ملوک مصر و القاہرہ :(ج3’ص19)