پاکستان میں سیاسی معیشت کی انتقامی صورت

پاکستان وچ Revenge Economy سر چک رہی اے اوہدے توں ہر پاسے انتقامی ثقافت دیاں زہریلیاں لگراں پھیلن لگیاں نیں۔ سیاست ثقافتی اقدار توں توانائی حاصل کردی اے ایس لئی عدالتاں’ تھانیاں تے میڈیا تے سیاسی انتقام نے رونقاں لا رکھیاں نیں۔ بینظیر بھٹو نے کہیا سی: جمہوریت بہترین انتقام اے۔ ساڈے سیاستداناں نے جمہوریت نوں انتقامی نظام بنا دتا۔ اسیں الفاظ’ سوچ تے نظریات نوں ایسے طرح توڑ تے مروڑ لینے آں۔ میرے سامنے کجھ مقولے نیں: بہترین بدلہ ایہہ وے کہ اوہ اوس بندے دے الٹ ہووے جنہے چوٹ لائی ہووے۔ (مارکس اوریلیس) بدلہ’ منہ دا سب توں مٹھا لقمہ جو کدی جہنم وچ پکایا گیا سی (والٹر سکاٹ)، غصہ’ رنجگی تے حسد دوجیاں دا دل نہیں بدلدے’ ایہہ صرف تہاڈا دل بدل دیندے نیں (شینن ایلڈر) جے تسیں ساڈے تے ظلم کردے او تے کیہ اسیں بدلہ نہیں لیندے؟ جے اسیں باقی معاملات وچ تہاڈے ورگے آں تے ایہدے وچ وی تہاڈے ورگے ہوواں گے (ولیم شیکسپیئر) سانوں اپنے دشمناں نوں معاف کرنا چاہیدا اے پر اوہناں نوں پھاہے لان توں پہلاں ہرگز نہیں (ہینرک ہین)
Capitalism Revenge ایہہ وے کہ ایس نظام دیاں جڑاں اوس خوفناک انتقامی تشدد وچ پائیاں جاندیاں نیں جو استعمار تے غلامی نوں لاگو کرن لئی استعمال کیتا گیا۔ ایہ وی اے کہ نظام دے کل پرزے تے ادارے آپ انتقامی کاروائی کرن والے سمجھے جا سکدے نیں۔ مثال دے طورتے وڈے پیمانے تے جیلاں وچ قیددے نظام دا عوامی تحفظ یاں ظالماں دی اصلاح توں واضح طور تے کوئی تعلق نہیں پر ایہ بدلہ لین دا اک بڑا منافع بخش نظام اے۔ ایہ اک اجیہا انتقام اے جو اپنے تضادات نال بھری ہوئی سرمایہ داری نوں مستحکم کرن لئی کم کردا اے جو جدوجہد نوں دبان لئی کم کردا اے تے ایہ پاکستان دے محنت کش طبقے دے لوکاں توں نہ صرف مخصوص خلاف ورزیاں دا سگوں اک لحاظ نال ویلے توں پہلاں انتقام لیندا اے۔ میکس ہائیون دے مطابق موسمیاتی تبدیلی دی دہشت انتقامی سرمایہ داری دی اک مثال اے بھاویں کوئی وی کارپوریشن یاں ارب پتی بندہ غریباں توں ماحولیاتی انتقام لین دا ارادہ نہیں رکھدا ایہدے باوجود وراثتی سرمایہ داری دا نتیجہ ممکنہ طور تے اپنے آپ نوں متاثر کرن والا انتقام اے۔ ایہ انتقام تقریباً یقینی طور تے لکھاں لوکا ںدی موت تے کروڑاں دی نقل مکانی دا کارن بنے گا۔ نقصان اٹھان والے اوہ ہون گے جہناں دے وڈیرے ایس عالمی نظام دے ابتدائی لمحیاں وچ نوآبادیاتی یاں غلام سن۔ کسے بندے نوں ایس انتقام دا ارادہ کرن دی لوڑ نہیں فیر وی انج ہوندا اے ایہ سازش نال نہیں سگوں سرمایہ اکٹھا کرن دے تضادات چوں نکلدا اے۔ بھلا دسو ساڈے دانشوراں دے کول ایہدے تے غور کرن دا وقت ہے؟۔
اسیں Late Capitalism دے دوروچ ساہ لے رہے آں۔ سرمایہ داری مغرب وچ جو گل کھلا چکی اے ہن اوہو فصل پاکستان دی سیاسی ایلیٹ دے ہتھوں بو رہی اے انتقام نے مقبول ثقافت دیاں بہت ساریاں قسماں نوں غیرمقبول کر دتا تے کجھ ڈس انفارمیشن زدہ معلومات بڑا منافع بخش ثابت کیتا اے۔ دنیا وچ اکثر انتقام نوں قدامت پسند طریقیاں نال وکھایا جاندا اے۔ مثال دے طور تے بلاک بسٹر فلم گیم آف تھرونز سیریز وچ جتھے انسانی انتقام نوں اٹھ سیزنز نوں ہوا دین لئی استعمال کیتا گیا اوہدے وچ ساریاں دے خلاف سب دی نہ ختم ہون والی جنگ نوں وکھایا گیا۔ بھاویں واضح طور تے اک خیالی فوٹو اے پر کیہ پاکستان وچ سب اک دوجے نال جنگ نہیں کر رہے۔ اجہیاں کنیاں ای فلماں تے کتاباں نیں جہناں دا مقصد سانوں ایہ وکھانا اے کہ جدید سرمایہ دارانہ ”جمہوریت” نے آخرکار انتقام دا حل کڈھیا اے۔ دسیا جاندا اے کہ جمہوریت ایس لئی پسندیدہ اے کہ اوہنے انتقال اقتدار دا عمل خون خرابے توں پاک کر دتا اے۔ پاکستان وچ ترقی دا پورا عمل جس جمہوریت نے یرغمال بنا کے مفلوج کیتا اے اوہدے تے کوئی گل نہیں کردا۔ سماج وچ انتقام نوں ترقی پسند یاں بنیاد پرست اسباب دے ناں تے متحرک کیتا جاندا اے۔ سیاسی انتقام نے مظلوماں ولوں بدلہ لین دے تماشے نوں متعارف کرایا اے ہیرو تے ولن دا کردار ایسے کسوٹی تے رکھیا جاندا اے۔ اوہ تماشا جنہے نوآبادیاتی تصورات نوں لمے عرصے توں رونق بزم بنا رکھیا اے۔
تنقیدی سوچ دے حوالے نال ویکھیا جاوے تے انتقام دے نال رہنا سیاسی حکمت عملی دا حصہ بن چکیا اے۔ فینن نے چتاونی دتی اے کہ ”بدلہ لین دی اک جائز خواہش آزادی دی جنگ نوں برقرارنہیں رکھ سکدی”۔ سانوں ایہ من لینا چاہیدا اے کہ انتقامی سیاست دا دور ساڈے تے مسلط اے۔ ضیا تے بھٹو وچ ونڈی سیاست جے انتقامی نہیں سی تے اوہدے اثرات ریاست دی ترقی دی صورت کیوں ظاہر نہ ہوئے۔ ہن سیاست عمران تے اینٹی عمران وچ کیوں ونڈی ہوئی اے ایہ معاشی پالیسی دے اختلاف تے قومی آزادی دی بحالی دے نکات تے کیوں نہیں ابھر سکی۔ کہاوت اے کہ ”تاریخ دے اختتام” تے ”سرمایہ دارانہ امن ہووے گا”۔ انتقامی نظام دا اپنا میکنزم تے شراکت داریاں نیں’ سیاسی اتحاد بن دے نیں فیر اوہناں نوں عالمی سرمایہ دارانہ چھتری ملدی اے۔ شراکتاں ایس گل دی نشاندہی کردیاں نیں کہ انتقام صرف پاکستان ورگے ملک دیاں سرحداں وچ تماشا نہیں وکھا رہیا سگوں وراثتی سرمایہ داری دی سلطنت سرحدی توں ماورا اے ایسے لئی تے گھاہ کھا کے ایٹمی طاقت بنن والیاں نوں ہنری کسنجر کچل دین دی دھمکی دے گیا۔ اج انتقامی سیاست دا عروج اے تصادم تے تیار قوتاں پاکستان دے کسے روشن مستقبل دا وعدہ نہیں کردیاں سگوں صرف زیادہ تے بہتر انتقام دا وعدہ کردیاں نیں۔ ایہ اک بنیادی انتقامی معیشت دا جدلیاتی اظہار ہو سکدا اے۔٭