نادر جاجوی…نادر الخیال، نادر الکلام شاعر

فیصل آبادتوں متعلق جدید اردو شاعری وچ نادر جاجوی اک مضبوط’ پختہ فکر تے جانی پہچانی آواز سی۔ اوہناں دے ہاں استادانہ شکوہ تے کلاسک جئی رفعت خیال پائی جاندی سی۔ بندش الفاظ و تراکیب دے ماہر منے جاندے سن۔ اوہناں نے اپنی غزل دا خمیر میر درد’ میر تقی میر’ سودا’ مصحفی’ داغ’ ذوق تے مرزا غالب دی روایت توں چکیا اے۔ جانشین مرزا’ داغ دہلوی تے علامہ نوح ناروی دے لائق ترین تلامذہ وچوں نیں۔ ہر صنف سخن اتے مہارت نامہ رکھدے سن۔ اوہناں دے ہاں مضامین آفرینی دے بہت نادر نمونے ملدے نیں۔ دلکش تے دل موہ لین والے انداز وچ بلند پایہ مضمون بیان کردے سن۔ زبان دی نزاکتاں نال مکمل واقف تے آشنا تے لفظاں دی نشست تے برخاست توں مکمل آگاہ سن۔ قدرت نے اوہناں نوں زبان دی مہارتاں دا خاص ملکہ عطا کیتا ہویا سی۔
نادر جاجوی 6ستمبر 1934 پنجاب دے اک قدیم ضلع ٹوبہ ٹیک سنگھ (پاکستان) وچ چودھری غلام محمد دے گھر پیدا ہوئے۔ میٹرک دا امتحان گورنمنٹ ہائی سکول آدھی وال جھنگ توں پاس کیتا۔ مگروں 1963 نوں لالہ موسیٰ توں او ٹی دا کورس پاس کیتا۔ اوہدے مگروں پنجابی فاضل دا امتحان لہور بورڈ توں پاس کیتا۔ بطور استاد اپنی سروس دا آغاز 1953 وچ ریلوے ورک شاپ تعلیم بالغاں توں کیتا۔ 1954 نوں ایم سی ہائی سکول تاندلیانوالا وچ ٹرانسفرکروا لیتی۔ 1956 نوں صابریہ سراجیہ ہائی سکول جھنگ’ 1958 نوں فاروق ہائی سکول لائل پور 1970 نوں اسلامیہ زمیندار ہائی سکول دسوھہ تے 1970 تا ریٹائرمنٹ تک 7ستمبر 1994 تک پڑھاندے رہے۔
اوہناں نے فن نوں اپنا لہو جگر پلایااے۔ ایسے وجہ نال اوہناں نے اردو تے پنجابی وچ منفرد تے ممتاز مقام حاصل کیتا اے۔ اوہناں نے اوس ویلے پنجابی لکھی جدوں سارے لوک اردو لکھ رہے سن تے پنجابی لکھن وچ عار محسوس کردے سن۔ اوہناں نے ریڈیو پاکستان لہور تے پی ٹی وی لہور لئی ڈرامے لکھے تے خود اپنی تخلیقات پیش کیتیاں ۔
اوہناں نے اپنے اظہار دے وسیلے توں وقت تے واردات قلبی وچ اک آہنگ نوں دریافت کیتا اے جو اپنے کوائف وچ ننگی اکھ دا پہلا شعور اے… نادر جاجوی کرب انگیز تے برہم آفرین واقعات نوں ویکھنا اے لیکن خود برہم نہیں ہوندا۔ تے شدت احساسات دے باوجود متانت اظہار دا رویہ اختیار کردا اے۔ اوہ جاندا اے کہ برائی اتے نکتہ چینی کرنا کوئی متوازن تے نتیجہ خیز عمل نہیں بلکہ مناسب ایہہ ہے ایس برائی نوں احتساب کرن دے نال نال اک مثبت تے تعمیری رویے دے نال نیکی دی مثال قائم کیتی جاوے۔ ایہہ عمل گھپ انھیریاں وچ اک چھوٹا جیا دیوا بالن دے مترادف اے۔ کیویں سورج دی پہلی نرم جئی’ ہلکی جئی کرن فاتح ظلمت شب بن جاندی اے۔ ایسے طرحاں نیکی…خواہ اوہ کنی ای گھٹ مقدار وچ ہووے’ بدی دے پہاڑاں نال ٹکران تے اوہناں نوں ریزہ ریزہ کرن دی استعداد رکھدی اے۔
نادر جاجوی دی مطبوعات وچ چشم نم (اردو شاعری 1965)’ ہتھ نوں ہتھ نہیں دسدا (پنجابی شاعری 1975)’ اضطراب (اردو شاعری)’ رکڑرڑے تندور (پنجابی شاعری 1986)’ تحریم رسول (سیرت النبیۖ 1987) ‘ نذرانے اردو شاعری (1988)’ ہدیے (1989) شامل نیں۔
نادر جاجوی دا مطالعہ بہت وسیع سی۔ا وہناں نے سارے کلاسک استاداں نوں پڑھیا ہویا سی۔ نوح ناروی اوہناں دے استاد سن۔بے خود دہلوی تے سائل دہلوی دے علاوہ نوح ناروی وی داغ دہلوی دے جانشیناں وچوں سن۔ نادر جاجوی صاحب جدوں کدی کسے نوں اپنی زبان توں ناآشنا ویکھدے تے بہت کرب نال آکھدے کہ… ”ایس عہد دے الفاظ ہن تاریکی وچ جا چکے نیں۔ ہن قدراں ٹٹ پھٹ تے شکست و ریخت دا شکار ہو چکیاں نیں۔ نویں نسل الفاظ آور حرمت الفاظ توں کوسوں دور جا چکی اے۔ ہن نہ پڑھن دا زمانہ رہیا اے تے نہ ای کسے کولوں سکھن دا”
صائم چشتی دا اپنے دوست بارے ایہہ خیال سی کہ ”نادر جاجوی اردو دہلی والی لکھدے نیں تے پنجابی سنٹرل پنجاب والی ماجھے دی پنجابی”…
اظہار دی سچائی نے نادر جاجوی نوں اپنے ہم عصر شعر اکرام تو ں ایس اعتبار نال ممتاز کیتا اے کہ اوہ سوچ سمندر وچ اٹھدی ہوئی بے اختیار لہراں نوں مصلحت یا کسے سیاسی نظریے دے ساحل اتے اترن نہیں دیندے تے مسلسل ہیجان وچ بڑے سلیقے نال گہری ساہ لیندے ہون۔ پانیاں دی سمت ودھ جاندے نیں جہناں دی رمزیت ایسی گہرائی اے تے ایس گہرائی وچ اک سکون اے جہدے سینے وچ ہزارہا لہراں دے ہیجان دفن نیں…
حکیم رمضان اطہر’ نادر جاجوی نوں نادر الخیال’ نادر الکلام دے تحت منظوم نذرانہ پیش کرتے نیں… اوہناں دے چند شعر
سخن وروں کی صف میں اُس کا معتبر مقام ہے
وہ نادر الخیال ہے، وہ نادر الکلام ہے
محاسن ادب سے مالامال شعر و فکر ہے
کہ رنگ جہت شاعری نگاہ میں تمام ہے
ریاض فن ہے مشکبار تازگی لیے ہو
کہ نرم مثل برگ گل بہار کا پیام ہے
جتھوں تک نادر جاجوی دی نظماں دا تعلق اے اوہ زیادہ تر ترقی پسندی دی ر وایت وچ نیں تے اوہدے وچ احتجاج تے مدافعت دے رویے خاصے نمایاں نیں مگر ایہناں وچ ہجرت جئی نظماں وی نظر آندیاں نیں جو موجودہ دائرہ گفتگو وچ باطن دا اظہار نیں۔
عہد گزراں دی زبوں کاری تے حالات دے ہتھوں مصلوب ہون دا کرب نادر جاجوی نوں قدیم روایت توں منحرف تے جدید طرز احساس تے نویں تجربے دے عمل توں آشنا کردا اے تے اوہ کسے فرد جمیل دی سراپا نگاری دے بجائے معاشرے دی زبوں کاری اتے قلم چکدا اے… قدم قدم اتے صلیبی گڑی نیں لیکن اوہ حق گوئی تے بے باکی دے نال معاشرے دے جسم دے اک اک زخم دی نشاندہی کردا اے تے اک اک داغ اتے انگلی رکھدا اے۔ ایہدے سامنے سماج دی بدہیت تصویر دا اک اک زاویہ نمایاں اے تے اوہ کدھرے وی وقتی مصلحتاں دی زد اتے نہیں آندا۔ کدھرے وی ”اخفا” تے پردہ داری نہیں کردا بلکہ واضح تے واشگاف لفظاں وچ ہر برائی تے بدنمائی نوں پوست کندہ کردا چلا جاندا اے۔
اوہناں دی شاعرانہ خوبیاں دے متعلق مرتضیٰ برلاس لکھدے نیں۔
‘فیصل آباد دی سرزمین نال تعلق رکھن والے نادر جاجوی نے تے سچائیاں نوں اپنی شاعری وچ ڈھال کے پیش کیتا اے تے کم وی اوہ کر وکھایا اے جہدے لئی ہمت دی لوڑ ہویا کردی اے ورنہ بے مقصد تے بے سمت شاعری دے دریا تے ہر پاسے ٹھاٹھاں ماردے نظر آندے نیں لیکن زندگی دا کوئی نصب العین سامنے رکھ کے جی داری نال شعر کہنا نادرجاجوی جئے شاعراں دا ای کم اے”۔
مری زبان پہ بہت مصلحت کے تالے ہیں
ترے ادب کا تقاضا ہے تیرا نام نہ لوں
ممتاز محقق ڈاکٹر عاصی کرنالی اوہناں دے مجموعہ کلام ”اضطراب” دے دیباچے نادر جاجوی دی شاعری دے متعلق لکھدے نیں۔
”نادر جاجوی دی شاعری ایسے عہد گزاران دی شاعری اے۔ ایس لئی اوہناں دے شعراں وچ عصری فضا موجود اے۔ ماضی توں اوہناں نے فنی تلازمات لیتے نیں تے اوہناں نوں پوری جمالیاتی حس دے نال ودھدا اے لیکن مسائل تے افکار تے موضوعات تے مضمون اپنے زمانے توں لیتے نیں۔ زندہ رہن والی شاعری دی اک علامت ایہہ ہے کہ اوہدا پیش منظر تے اوہدا پس منظر یعنی سارا تناظر لمحہ موجود توں ابھردا اے۔ میں نادر جاجوی دے تخلیقی عمل نوں عہد موجود نال وابستہ کیتا اے”۔
تے اوہ خود فرماندے نیں
نادر ہیں فقط میرے قبیلے کے وہی لوگ
ہر عہد میں جو سوچ کا انداز نیا دیں
نادر جاجوی نے اپنی شاعری وچ حقیقت نگاری دا اعلیٰ ترین معیار پیش کیتا اے۔ اوہناں دی شاعری تریخ تے اوہدے مسلسل عمل دی مظہر اے ایس لئی اوہدا مطالعہ کردے ویلے تریخی تناظر اتے وی نظر رکھنی چاہیدی اے۔ ایہہ گل درست اے کہ اوہناں نے بالعموم زندگی دے تضادات نوں موضوع بنا کے حریت فکر دا علم بلند رکھن دی سعی کیتی اے۔ اوہ افراد تے معاشرے دی خوبیاں تے خامیاں اتے بیک وقت نظر پاندے نیں۔ ایس عمل وچ اوہ تعمیری تے اصلاحی پہلو نوں ہمیشہ پیش نظر رکھدے نیں۔ حرف صداقت لکھنا ہمیشہ اوہناں دا نصب العین رہیا۔ اوہناں دی شاعری دے موضوعات آفاقی نوعیت دے نیں جہناں دا جغرافیائی حدود نال کوئی تعلق نہیں۔ سارے جہاں دا درد اوہناں دے جگر وچ سمٹ آیا اے۔ اوہناں دی شاعری وچ قلبی’ روحانی تے وجدانی کیفیات دا جادو سر چڑھ کے بولدا اے۔ اک حساس تخلیق کار دی حیثیت نال اوہناں نوں زندگی دی اوہ ساری درخشاں اقدا تے روایات دل وجاں توں عزیز نیں جو حق گوئی تے بے باکی’ عدل و انصاف’ خلوص و مروت’ ایثار تے دردمندی’حسن فطرت تے حسن وجمال دی اساس اتے استوار نیں۔ زندگی دے جملہ ارتعاشات تے نشیب و فراز اتے اوہ ایس سلیقے نال اظہار خیال کردے نیں کہ قاری چشم تصور توں اوہ سارے منظر ویکھ لیندا اے جہناں دی لفظی مرقع نگاری کیتی گئی اے۔ ایس طرحاں ایہہ شاعری اک ایسے جام جہاں نما دی شکل اختیار کرلیندی اے جہدے وچ سارے واقعات دی پرچھائیاں قلب و نظر نوں مسخر کر دلیندیاں نیں۔ لکھدے نیں۔
یہ جسم جنگل کا اک محل ہے ہمیشہ سنسان پڑا رہے گا
جو اس میں پتھر کا شاہزادہ ہے دیر تک بے صدا رہے گا
۔۔۔۔۔۔
ترے مزاج غرور سے میں نباہ کا فیصلہ تو کر لوں
مگر مجھے اپنی لغزشوں کا عجیب سا غم سدا رہے گا
۔۔۔۔۔۔
گرا شجر تو نہیں اس کا کچھ الم نادر
ہوا کا زور بھی کچھ دیر کو تو ٹوٹے گا
۔۔۔۔۔۔
جان نادر کھینچے کھینچے نہ رہو
آؤ تجدید دوستی کر لیں
۔۔۔۔۔۔
ڈاکٹر عاصی کرنالی ”اضطراب” دے دیباچے وچ رقمطراز نیں کہ
”مینوں نادر دی اک خوبصورت گل ایہہ پتہ چلی کہ اوہ بدی دے ماحول نوں اک طلسم دے سیاق وچ ویکھدا اے۔ اوہدے خیال وچ بدی دے سارے مظاہر آسی صاحب و طلسم نال ابھرے نیں تے اوہناں اتے جادوگر ارواح خبیثہ دی گرفت اے۔ اوہنوں یقین اے کہ خدا دی رحمت تے انسان دے عمل خیر دے طفیل اک دن ایہہ جادو برباد ہو جاوے گا تے ایہہ طلسم پاش پاش ہو جاوے گا تے پتھر دی مسحور مورتیاں
دوبارہ زندہ ہو کے اپنی اصلی ہیئت تے سیرت نوں پا لین گئیاں”۔
میں کب سے کوہ ندا پر تجھے پکارتا ہوں
فریب جاں کے لیے تیری اک صدا بھی نہیں
تمہارا اسم ہے جس وقت سے بھی درد زباں
کوئی الم بھی مجھے منتشر نہیں کرتا
نادر جاجوی توں جدوں ایہہ سوال کیتا جاندا کہ تہاڈی شاعری وچ اک مخصوص طبقے تے اک مخصوص رہتل دی نمائندگی ہوندی اے اوہدی خاص وجہ کیہ اے؟ ایس سوال دے جواب وچ اوہناں نے اکھیا ”میں اپنی سوچوں نوں کسی خاص مشن یا تحریک لئی Channelizeکرن دے حق وچ بالکل نہیں آں البتہ دیہات دی تہذیب و تمدن تے رہتل وچ دھرتی دی خشبو تے فطرت دا نور ہسدا مسکراندا ملدا اے۔ ایس لئی ممکن اے ایہدے اظہار نے میرے لہجے نوں کوئی مخصوص نمائندگی دے دتی ہووے ورنہ میرا موضوع تے صرف انسانیت اے’ کوئی خاص طبقہ نہیں۔ کیوں جے میں محدود جئی گل دی نسبت پورے گلوب دی گل کرنا بوہتا پسند کرنا واں”۔
اوہناں دی شاعری دے متعلق ممتاز شاعر محمد شیر افضل جعفری لکھدے نیں۔
”نادر جاجوی نے اپنی جتن نال جیون جگنی نوں چندر کونس تے جے جے ونتی دی سنگت سونپ رکھے اے۔ اوہدی نرل غزل ادب دی جھیل ڈل دا جھلمل کنول ہوندی اے۔ مٹھے مصرعے تے شیریں شعراں دے سر سنگھار وچ کاٹھ کوئیں دا جھنکار پڑھن سنن والیاں نوں اکھ ماردا اے۔ اوہدی برہ دا بادل ڈل دے تھل پرجل تھل وسن دا رسیا نہیں’ ایہہ اپنے پیار نوں پھوار پھوار پین دی رفتار عطا کردا اے… بابائے ملت دا ایہہ بی بی بالا علامہ اقبال دا متوالا بانکا وی اے۔ اوہدی نزہتاں نظماں سوجھ تے سرت دی سدا سہاگ سہیلیاں نیں جہناں نے دیس پریت سوز سنگیت تے پیت پریت دے چیت چیت پھلاں نال اپنے چمن چمن جوبن نوں اردو دا شالامار بنا دیندا اے”۔
نادر جاجوی ”اضطراب” وچ انج اظہار کردے نیں۔
پناہ دے کے بھی بیکس پناہ سوچتے ہیں
کہیں گناہ نہ ہو، کجکلاہ سوچتے ہیں
۔۔۔۔۔۔
قرار جاں کی بشارت جہاں سے مل جائو
وہ کون سی ہے کوئی بارگاہ سوچتے ہیں
۔۔۔۔۔۔
میرے خیال کے دھارے بدل گئے نادر
مرے کریم، مرے خیر خواہ سوچتے ہیں
۔۔۔۔۔۔
عاصی کرنالی اضطراب دے دیباچے وچ لکھدے نیں
”نادر جاجوی نے برائی دا احتساب کرن دے نال نال اک مثبت تے تعمیری رویہ دے نال نیکی دی مثال قائم کیتی ۔ ایہہ عمل گھپ انھیریاں وچ اک چھوٹا جیا دیوا بالن دے مترادف اے”۔
لوگوں کے لئے سائے کے اسباب بنا دیں
آ جلتے ہوئے شہر میں کچھ پیڑ لگا دیں
۔۔۔۔۔۔
مدت سے خنک سانولے بادل نہیں آئے
جو خشک زمینوں کو گلابوں کی ردا دیں
۔۔۔۔۔۔
تم جو چاہو تو بصیرت کے ہیولے لاؤں
شہر تاریک میں سورج نہ اگاتا جاؤں
۔۔۔۔۔۔
نادر جاجوی دے شعری محاسن وچ اک حسن اوہدی دل آویز تے معنویت لفظی ترکیباں توں ابھردا اے۔ ایہہ ترکیباں اوہدی اپنی ایجاد نیں۔ دوست دی نویں طرز احساس دا ثبوت وی نیں تے نویں معانی دے افق در افق تلاش کرن دی شعوری کوشش وی۔ مثال دے طور تے خشک سانولے بادل’ منطقہ اوج فلک’ بصیرت دے ہیولے’ کریم تعلق’ خوشبو کا اہتمام سفر’ کف ہوا’ شہید اذن کرم’ فراز شب وغیرہ
کبھی وہ یاد بھی آئے تو گنگناؤں اسے
یہ ربط ہے تو میں کس طرح بھول جاؤں اسے
وہ فاصلہ مرے مابین ہے کہ سوچتا ہوں
بچھڑ گیا ہے جو مجھ سے کہاں سے لاؤں اسے
کسی ورق پہ لکھا اس کا نام مل جائے
میں طاق دل میں رکھوں شوق سے سجاؤں اسے
مرے خلوص کا معیار جانچنے والا
فریب ذات سے نکلے تو آزماؤں اسے
پیام لے کے بھی نادر چلی نہ باد شماں
میں اپنے درد کا احوال کیا بتاؤں اسے
۔۔۔۔۔۔
نادر جاجوی نے 15مارچ 2013 نوں انتقال فرمایا تے گلستان کالونی فیصل آباد دے قبرستان وچ مدفون ہوئے۔ موت توں کسے نوں رستگاری نہیں۔ رخش حیات مسلسل رو وچ اے۔ ہر شخص بے بسی دے عالم وچ زندگی دے کٹھن تے صبر آزما سفر وچ کیویں اپنی واری بھر رہیا اے ایہہ راز کسے نوں پتہ نہیں۔ کیویں کیویں نابغہ روزگار لوک ایس راہ جہاں توں لنگھے’ جی چاہندا اے کہ اوہناں دے نقش قدم ویکھ کے اپنی حقیقی منزل دی جستجو کیتی جاوے۔ زندگی دے اسرارورموز دی گرہ کشائی ممکن ای نہیں۔ تقدیر دے چاک نوں سوزن تدبیر توں کسے طور وی رفو نہیں کیتا جا سکدا۔۔۔ اوہناں دی عظیم الشان علمی’ ادبی تے قومی خدمات نوں ہمیشہ یاد رکھیا جاوے گا۔ تریخ ہر دور وچ اوہناں دی فقید المثال ادبی کامرانیاں’ اشہب قلم دی جولانیاں تے مستحکم شخصیت دی اعجاز بیانیاں دی بنا تے اوہناں دے نام دی تعظیم کرے گی۔ اوہناں مگروں وی ہر بزم وفا وچ اوہناں دی عظمت خیال ای نوں موضوع گفتگو دی حیثیت حاصل رہوے گی۔ا وہناں دے زندہ الفاظ اوہناں دے منفرد اسلوب تے ابد آشنا تخلیقی وجود دا اثبات کرن گے۔ ایہہ سچ اے کہ زندگی اک فریب نظر دے سوا کجھ وی نہیں لیکن اردو زبان و ادب دے قارئین اپنے دلاں نوں اوہناں دی یاد نال آباد رکھنا اپنا مطمع نظر بناون گے تے انج اپنی انجمن خیال سجان گے۔
کہکشاں کا سماں بنا دوں گا
میں ترا راستہ سجا دوں گا
کاسہ درد ہو گیا خالی
میں ترے نام کی صدا دوں گا
قربت یار تیری چاہت میں
وقت کے فاصلے بڑھا دوں گا
نغمہ جاں سے روشنی ہو گی
ظلمت روح کو ضیا دوں گا
اک ترا غم قبول کر نادر
ہر غم زندگی بھلا دوں گا
انسانی کردار تے عظمت دا پیکر یہ مخلص’ درد آشنا تے وضع دار انسان ہن ساڈے وچ موجود نہیں اے۔ ایسے نایاب تے وضع دار لوک ملکوں ملکوں لبھن نال وی نہیں مل سکن گے۔