خلیفہ چہارم سیدنا علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ

21رمضان المبارک آپ دے یوم شہادت دے موقعے اُتے اُچیچی لِکھت

مولانا محمد الیاس گھمن

اللہ تعالیٰ دے آخری نبی حضرت محمدؐ دا اعلان نبوت تے جناب علی المرتضیٰؓ دا اعلان ایمان ہم عمر نیں۔ انج آکھو کہ مذہب اسلام نال حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دا تعلق صدیاں اتے محیط اے۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ دی سیرت مبارکہ نوں افراط و تفریط دے ترازو وچ ونڈن دے بجائے جے اعتدال نال لکھیا تے بیان کیتا جاوے تے دور حاضر وچ پروان چڑھدی فرقہ واریت تے تشدد کافی حد تک کنٹرول ہو سکدی اے۔ ایس نیک جذبے دے پیش نظر آنجناب رضی اللہ عنہ دی سیرت دے چند پُھل چنے نیں۔
نام و نسب اور القاب
نام:علی بن ابی طالب۔ کنیت:ابوالحسن‘ ابو تراب۔ القاب: اسداللہ‘ حیدر تے المرتضیٰ
خاندانی پس منظر
مشہور مورخ امام ابن کثیر نے اپنی مشہور زمانہ کتاب البدایہ والنہایہ وچ لکھیا اے کہ آپؓ بنو ہاشم دے چشم و چراغ نیں تے بنو ہاشم سردار ان مکہ وچ ممتاز حیثیت رکھدے سن۔ حرم کعبہ دی جملہ خدمات‘ چاہ زمزم دے انتظامی معاملات‘ حجاج کرام دی مہمان نوازی‘ اوہناں دا اعزازو اکرام تے معاونت کرنا بنو ہاشم دا طرہ امتیاز سی۔
خاندان
والد:عبد مناف کنیت ابو طالب‘ والدہ: فاطمہ بنت اسد‘ برادران: طالب‘ عقیل تے جعفر طیار‘ ہمشیرگان:ام ہانی‘ جمانہ
ازدواجی زندگی
(1) حضرت فاطمہ بنت رسول اللہﷺ: اوہناں توں حضرت حسن‘ حضرت حسین‘ حضرت زینب الکبریٰ تے ام کلثوم رضی اللہ عنہم پیدا ہوئیاں۔
فیدہ: حضرت ام کلثوم دا نکاح حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ نال ہویا۔نوٹ:بعض روایتاں وچ تیجے صاحبزادے حضرت محسن رضی اللہ عنہ دا نام وی ملدا اے۔
قبول اسلام
اسلام لیان وچ سبقت کرن دے مسئلہ اتے سب توں راجح ترین تحقیق اوہ اے جہنوں امامابن کثیرؒ نے البدایہ والنہایہ وچ امام اعظم ابو حنیفہؒ دے حوالے نال نقل کیتا اے۔ آزاد مرداں وچ سیدنا ابوبکر صدیق‘ زنانیاں وچ ام المومنین زوجہ رسول سیدہ خدیجہ الکبریٰ‘ غلاماں وچ زید بن حارثہ تے نوجواناں وچ علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہم سب توں پہلاں ایمان لیائے۔ مکہ وچ رسول اللہﷺ دی گھریلو تربیت وچ آپؓ پروان چڑھدے رہے۔ گلستان نبوت وچ کھلے ایس پھل دی ہر پتی توں بوئے نبوت مہک رہی اے۔ ایہو وجہ اے کہ آپؓ دی عادتاں‘اخلاق‘ اقوال تے افعال وی نبوی تربیت وچ ڈھلے ہوئے سن۔
مکی زندگی
ایہدے وچ اہل اسلام دے حالات ایس قدر ناموافق‘ خطرناک تے دشوارگزار سن کہ اج ایہ لفظ ابتلاء‘ آزمائش تے امتحان دا استعارہ بن چکیا اے۔ مشرکین مکہ دعوت اسلام دے پھیلائو توں بری طرح خائف تے پریشان سن۔ ایہناں حالات دی منظرکشی تے اسباب ہجرت بیان کردے ہوئے امام ابن کثیر البدایہ والنہایہ وچ لکھدے نیں: قریش اپنی مخالفانہ کوششاں دے سلسلے وچ آپس وچ مشورہ رک رہے سن۔ بعض دی رائے ایہہ سی کہ آپﷺ تے آپ دے اصحاب نوں قید کردتا جاوے جد کہ بعض ایہہ آکھدے سن کہ آپﷺ تے آپ دے اصحاب نوں دیس توں کڈیا جاوے تے بعض دا مشورہ ایہہ وی سی کہ سارے قبائل رل کے یکبارگی حملہ کر کے آپ نوں قتل کر دئیے۔سیرت حلبیہ وچ اے کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے حبیبﷺ نوں سازشاں دی اطلاع فرما دتی تے آپﷺ نے سیدنا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نوں سفر دے انتظامات کرن دا حکم دتا تے جناب علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ نوں حکم فرمایا: آپ میرے بستر اتے لیٹ جانا تے کجھ ویلے لئی مکہ وچ ای ٹھہرنا تے لوکاں دی امانتاں اوہناں تک پہنچا دینا۔ ایہدے مگروں مدینہ طیبہ پہنچ جانا۔امام ابن سعدؒؒ نے طبقات وچ لکھیا اے کہ سیدنا علی المرتضیٰؓ نبی کریمﷺ دے حکم دے مطابق لوکاں دی امانتاں حوالے کر کے13بعثت نبوی ربیع الاول دے وسط وچ مدینہ طیبہ تشریف لے گئے تے مقام قباء اتے نبی کریمﷺ دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔
مدینہ طیبہ وچ
مکہ مکرمہ توں ہجرت کر کے حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ مدینہ طیبہ تشریف لیائے تے ایتھے ہر لمحہ رسول اللہﷺ دی صحبت نال فیض یاب ہوندے رہے۔ صحابہ کرام جدوں ہجرت کر کے مدینہ آئے تے اوہناں دے کول رہن لئی مکان‘ پان لئی نویں کپڑے تے کھان لئی خوراک دا کوئی انتظام نہیں سی۔ ایس وجہ نال اللہ دے آخری نبیﷺ نے مہاجرین تے انصار دے درمیان مواخات دا تعلق قائم کرایا تاں جے انصار مدینہ اپنے مہاجر بھراواں دی ہر ممکن مدد کر سکن۔ ایس موقعے تے سیرت نگاراں نے بہت تفصیل نال لکھیا اے کہ کہڑے مہاجر دی کہڑے انصاری نال مواخات قائم ہوئی؟ امام ترمذیؒ نے اپنی جامع وچ مناقب علی بن ابی طالب دے تحت لکھیا اے کہ حضورﷺ نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ نوں فرمایا: آپ دنیا تے آخرت وچ میرے بھرا او۔
غزوہ بدروچ
2ہجری 17رمضان المبارک نوں بدر دے مقام اتے کفر تے اسلام دا پہلا معرکہ لڑیا گیا۔ جہدے وچ اللہ تعالیٰ ولوں غلبے دے وعدے شامل حال رہے۔ امام ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ وچ لکھیا اے کہ کفار قریش ولوں عتبہ بن ربیعہ‘ شیبہ بن ربیعہ‘ ولید بن عتبہ میدان وچ آئے۔ اوہناں دے مقابلے وچ پہلے کجھ انصاری نوجوان آئے۔ کفار نے آکھیا کہ اسیں اپنے مدمقابل قریشیاں نال لڑاں گے۔ چناںچہ آپﷺ نے اپنے چچا حضرت حمزہ‘ چچازاد حضرت عبیدہ بن حارث تے اپنے چچازاد حضرت علی بن ابی طالب نوں رزمگاہ وچ چھلانگ لان نوں آکھیا۔ حضرت حمزہؓ نے شیبہ نوں تے حضرت علیؓ نے عتبہ نوں موت دے گھاٹ اتاریا۔ ایہدے مگروں آپ نے نضیر بن حارث نوں وی تہ تیغ کیتا جد کہ حضرت عبیدہؓ جانبازی نال لڑدے ہوئے شہادت دا جام پی گئے۔ اسلام دے ایس عظیم معرکہ وچ مہاجرین دا جھنڈا جناب علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ دے ہتھاں وچ سی۔ جنگ بدر دی غنیمت جدوں تقسیم ہون لگی تے حضرت علی المرتضیٰؓ نوں اک اونٹنی‘ اک اعلیٰ تلوار جہنوں ذوالفقار آکھیا جاندا اے (ایہہ تلوار پہلے نبی کریمﷺ نے اپنے لئی پسند فرمائی سی لیکن مگروں آپ ؐنے حضرت علیؓ نوں عنایت فرمادتی)
حضرت فاطمہ الزہرا نال ویاہ
2ہجری غزوہ بدر مگروں رسول اللہﷺ نے حضرت فاطمۃا لزہراؓ دا نکاح حضرت علیؓ نال فرمایا۔ مسند احمد وچ اے کہ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ فرماندے نیں: جدوں میں حضور اکرمﷺ دی صاحبزادی حضرت فاطمہؓ دے بارے وچ اپنے نکاح دا پیغام دین دا ارادہ کیتا تے میں (دل وچ) آکھیا کہ میرے کول کجھ وی نہیں اے‘ فیر ایہہ کم کیویں ہووے گا؟ لیکن اوہدے مگروں ای دل وچ رسول اللہﷺ دی سخاوت دا خیال آ گیا۔ لہٰذا میں حاضر خدمت ہو کے پیغام نکاح دے دتا۔ آپﷺ نے سوال فرمایا: تہاڈے کول (مہر وچ دین لئی )کجھ ہے؟ میں عرض کیتا:نہیں۔ آپﷺ نے فرمایا: تہاڈی زرہ کتھے گئی؟ میں عرض کیتی:اوہ تے موجود اے۔ آپﷺنے فرمایا: اوہنوں (فروخت کر کے مہر وچ) دے دیو۔
غزوہ احزاب وچ
5ہجری شوال وچ غزوہ احزاب جہنوں غزوہ خندق وی آکھیا جاندا اے‘ پیش آیا۔ دشمن دی دس ہزار دی فوج خندق دے کول آ کے رُک گئی‘ تے تعجب نال آکھن لگی: ایہہ نویں جنگی تدبیر اے عرب ایس توں واقف نہیں۔ایہدے مگروں اوہ خندق دے اک تریک تے تنگ رستے توں مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے۔ امام ابن کثیرؒ نے البدایہ والنہایہ وچ لکھیا اے:دشمن دی فوج وچ عمرو بن عبدودنامی اک بہادر سپاہی وی سی جہدے بارے مشہور سی کہ اوہ کلا اک ہزار شہسواراں نال لڑ سکدا اے۔ اوہنے اہل اسلام نوں لڑن دی دعوت دیندے ہوئے آکھیا:من یبارز؟ کوئی ہے تہاڈے وچ جہڑا میرے نال لڑن دی ہمت رکھدا ہووے؟ اوہدے مقابلے وچ سیدنا علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ کھڑے ہوئے تے فرمایا:اے عمرو!کیہ توں اللہ تعالیٰ نال وعدہ کیتا سی کہ جے کسے قریشی نے مینوں دو چیزاں دی دعوت دتی تے میں اک نوں ضرور قبول کراں گا؟ اوہنے آکھیا کہ انج ای اے۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے فرمایا:میں تینوں اللہ‘ اوہدے رسولؐ تے اسلام ولوں دعوت دینا واں۔ عمرونے حقارت آمیز لہجے نال جواب دیندے ہوئے آکھیا کہ مینوں ایہدی لوڑ نہیں۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے فرمایا: فیر میں تینوں مقابلہ آرائی دی دعوت دینا واں۔ عمرو نے متکبرانہ لہجے وچ آکھیا: بچے! میں تینوں قتل نہیں کرنا چاہندا۔ ایہدے تے آپؓ نے دشمن دین دی رعونت نوں خاک تھلے رونددے ہوئے فرمایا: اللہ دی قسم! میں تینوں قتل کرنا چاہنا واں۔ عمرو غصے نال لال ہویا‘ گھوڑے توں تھلے اتریا‘ اوہدی کونچاں وڈ دتیاں تے تلوار پھڑ لیتی۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ مقابلے وچ سینہ تان کر کھڑے ہوئے تے تلوار نوں پھڑلیتا۔ تلواراں دی جھنکار نال رزم گاہ گونج اٹھی۔
دشمنان اسلام دے دلاں وچ اسلام دی ہیبت اترنا شروع ہوئی تے اہل اسلام دے قلوب وچ نصرت خداوندی دی امید‘ یقین دا روپ دھارن لگی۔ کجھ ای لمحیاں وج حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے عمرو جئے دیوہیکل انسان نوں خاک تے لہو وچ ڈھیر کردتا۔
صلح حدیبیہ وچ
6ہجری ذوالقعدہ وچ صلح حدیبیہ دا اہم واقعہ پیش آیا (صحیح مسلم وچ باب صلح الحدیبیہ دے تحت ایہدی تفصیل موجود اے) کفار دا معاندانہ رویہ اپنے عروج تے پہنچ چکیا سی۔ مسلماناں دا حرم دی حدود وچ داخلہ بند کر دتا گیا۔ قریش نے سہیل بن عمرو نوں گھلیا۔ رسول اللہﷺ نے فرمایا: ایہناں لوکاں دا ارادہ صلح کرن دا اے ایس لئی ’’سہیل‘‘ نوں بھیجیا اے۔ سہیل نے آکھیا کہ ساڈے درمیان معاہدہ تحریری طور تے آ جاوے۔ایہدے لئی آپﷺ نے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نوں بلایا تے فرمایا کہ لکھو: بسم اللہ الرحمن الرحیم‘ سہیل نے آکھیا کہ رحمن کیہ اے؟ میں نہیں جاندا۔ اوہنے آکھیا کہ (عرباں دے دستور دے مطابق) باسمک اللھم لکھیا جاوے۔ آپ نے فرمایا:کوئی حرج نہیں۔ علی! ایہو لکھ دیو۔ آپﷺ نے لکھوایا: ایہہ اوہ معاہدہ اے جہڑا محمد رسول اللہؐ ولوں اے۔ ایہدے تے سہیل نے آکھیا ایہو تے جھگڑا اے جے اسیں آپ نوں اللہ دا رسول مندے تے بیت اللہ آن توں کیوں روکدے؟ تے جنگ کیوں کردے؟ آپﷺ نے فرمایا: اگرچہ تسیں جھٹلاندے رہو لیکن صحیح گل ایہو اے کہ میں اللہ دا رسولؐ آں۔ سہیل نے آکھیا کہ محمد بن عبداللہ لکھیا جاوے‘ آپﷺ نے فرمایا: علی! پہلا لکھیا ہویا مٹا دیو۔حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ محبت دی دونواں رمزاں نال آشنا سن کہ کدی محبت دا تقاضا الامر فوق الادب اے کہ حکم دا درجہ ادب توں ودھ ہوندا اے تے کدی محبت دا تقاضا الادب فوق الامر ہوندا اے یعنی حکم دے باوجود ادب دی انتہا نوں فوقیت دتی جاوے۔
ایس لئی نہایت مودبانہ لہجے وچ عرض کیتی: بھلا میں کیویں مٹا سکنا واں؟ ایہدے تے آپﷺ نے فرمایا: مینوں اوہ جگہ دسو جتھے رسول اللہؐ لکھیا اے میں آپ مٹا دینا واں۔
غزوہ خیبر وچ
7ہجری محرم دے اخیر وچ ایہہ معرکہ شروع ہویا‘ مدینہ دے شمال مغرب وچ خیبر نامی اک یہودیاں دی اک کالونی آباد سی۔ ایہہ نہایت زرخیز مقام سی۔ ایتھے یہودیاں نے کجھ قلعے بنا رکھے سن۔ یہود دوجے قبیلیاں نوں اپنے نال رلا کے مدینہ اتے قبضہ کرنا چاہندے سن۔ اوہناں نے ایس مقصد لئی اک عرصے توں جنگی اسلحہ جمع کر رکھیا سی۔ قبیلہ بنو غطفان تے قبیلہ بنو اسد نوں ادھی کھجوراں دے باغات دا لالچ دے کے اپنے نال رلا چکے سن۔
آپﷺ نوں اوہناں دی تیاریاں تے اسلحہ جمع کرن دا علم ہویا تے آپﷺ نے حضرت سباع بن عرفطہ غفاریؓ نوں حاکم مدینہ مقرر فرمایا تے آپ1400بندیاں اتے مشتمل صحابہ کرام دے قافلے دے نال خیبر ول روانہ ہوئے۔ ایدھر رئیس المنافقین عبداللہ بن ابی نے کسے طریقے نال یہودیاں نوں خفیہ طور تے مسلماناں دی روانگی دی اطلاع دے دتی۔ پہلاں تے یہود نے کھلے میدان وچ لڑن دا فیصلہ کیتا تے اک میدان وچ نکل آئے۔ اوہناں دا خیال سی کہ مسلماناں نوں خیبر پہنچن وچ کجھ دن لگ جان گے۔ کجھ دن مگروں آپﷺ نے مقام رجیع وچ فوجاں اتاریاں۔ خیمے‘ مستورات تے بار برداری دا سامان ایتھے اتار دتا گیا جد کہ اصل لشکر نے خیبر دا رخ کیتا۔ مقام صہبا اتے پہنچ کے نماز عصر ادا کیتی گئی تے اوہدے مگروں آپﷺ نے باقی صحابہ کرامؓ دے نال ستونوش کیتے۔ رات ہوندے ہوندے لشکر خیبر دے کول پہنچ گیا سی تے عمارتاں نظر آن لگیاں۔ آپﷺنے رکن دا حکم دتا تے ایتھے رک کے دعا فرمائی۔ دوجے دن خیبر پہنچے۔ یہود ایسی بزدل قوم سی۔ جدوں اوہناں نے اہل اسلام دی جنگی تیاریاں ویکھیاں تے کھلے میدان دے بجائے قلعہ بند ہو کے لڑن لگے۔ خیبر دی آبادی دو حصیاں وچ بٹی ہوئی سی۔ اک حصے وچ پنج قلعے سن۔ (1) قلعہ ناعم (2) قلعہ صعب بن معاذ (3) قلعہ زبیر (4) قلعہ ابی (5) قلعہ نزار۔ ایہناں وچوں مشہور تن قلعیاں اتے مشتمل علاقہ نطاۃ کہلاندا سی تے بقیہ دو قلعیاں اتے مشتمل علاقہ شق دے نام نال مشہور سی۔ خیبر دی آبادی دا دوجا حصہ ’’کتیبہ‘‘ کہلاندا سی۔ اوہدے وچ صرف تن قلعے سن: (1) قلعہ قموص (ایہہ بنو نضیر دے خاندان ابوالحقیق دا قلعہ سی) (2) قلعہ وطیح(3) قلعہ سلالم۔ یہودیاں نے اپنی زنانیاں تے بچے قلعہ قموص تے نطاۃ وچ جد کہ دوجے سامان تے اسلحہ وغیرہ قلعہ ناعم وچ محفوظ کر لیتا تے ہر قلعے اتے تیر انداز تعینات کر دتے۔ مسلماناں نے پنج قلعیاں نوں اک اک کر کے فتح کیتا جہدے وچ 50مجاہدین زخمی تے اک شہید ہوئے۔ قلعہ قموص سب توں بنیادی تے وڈا قلعہ سی جہڑا اک پہاڑی اتے بنیا ہویا سی۔ آپﷺ نے ایس قلعے نوں فتح کرن لئی کجھ صحابہ کرام نوں بھیجیا لیکن ایہہ فتح نہیں ہویا۔ ایہدے مگروں آپﷺ نے ارشاد فرمایا: ’’کل میں اوہنوں جھنڈا دیاں گا جہڑا اللہ تے اوہدے رسولؐ نال محبت کردا اے تے اللہ تے اوہدا رسولؐ وی اوہدے نال محبت کردے نیں۔
اوہ شکست کھان والا تے نسن والا نہیں اے۔ خدا اوہدے ہتھاں نال فتح عطا کرے گا‘‘۔ ایہہ سن کے صحابہ کرامؓ خواہش کرن لگے کہ کاش ایہہ سعادت اوہناںنوں نصیب ہووے۔ دوجے دن آپﷺ نے حضرت علی رضی اللہ عنہ نوں طلب کیتا۔ آپﷺ نوں دسیا گیا کہ اوہناں نوں اکھ دی تکلیف اے اوہدے باوجود حضرت علیؓ تشریف لیائے تے آپ ؐ نے اپنا لعاب مبارک اوہناں دی اکھ اتے لایا ۔ آپؓ دی اکھ دی تکلیف بالکل ختم ہو گئی۔ دوجے دن حضرت علیؓ میدان وچ اترے تے یہودیاں دے مشہور پہلوان مرحب دا بھراحارث مسلماناں اتے حملہ آور ہویا مگر حضرت علیؓ نے اوہنوں اک ای وار وچ قتل کردتا تے اوہدے ساتھی نس گئے۔ ایہدے مگروں مرحب رجز (جنگی اشعار) پڑھدا ہویا میدان وچ اتریا۔ اوہنے زرہ تے خود پایا ہویا سی۔
آپؓ نے وی جواب وچ رجز پڑھیا تے مرحب دے سر اتے اینے زور نال تلوار دا وار کیتا جہدے نال خو دو ٹکڑے ہو گئے تے مرحب دو دھڑیاں وچ کٹ گیا۔اوہدی ہلاکت مگروں باقی یہودی خوفزدہ ہو کے قلعہ وچ جاوڑے۔ حضرت علی ؓ نے قلعہ دے بوہے نوں دونواں ہتھاں نال پور ے زور نال اکھاڑ لیتا۔ اوہدے مگروں آپ نے اوس بوہے نوں قلعہ قموص دے اگے والے گڈھے اتے رکھیا تاں جے اسلامی فوج گھوڑیاں سنے قلعہ وچ داخل ہو سکے۔ اسلامی فوج داخل ہوئی‘ یہودی سہم گئے۔ اوہناں نے اپنے ہتھیار سٹ دتے تے قلعہ قموص وی فتح ہو گیا۔
خلفاء ثلاثہ نال محبت تے معاونت
رسول اللہﷺ دے عہد مبارک وچ تے بالخصوص آپﷺ دی وفات مبارکہ مگروں حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے اپنے توں پیشرو خلفا ثلاثہ (سیدناابوبکر صدیقؓ‘ سیدنا عمر فاروقؓ تے سیدنا عثمان غنیؓ) دے نال برادرانہ برتائو تے مذہبی تے سیاسی امور وچ محبت و معاونت دے ایسے نقوش چھڈے نیں جہڑے اہل اسلام لئی مشعل راہ نیں۔
نوٹ:ایہہ باب اپنے اندر بے پناہ وسعت رکھدا اے۔ مصنف مزاج مورخین تے محققین اسلام نے ایہدے اتے بہت کجھ لکھ دتا اے۔
بطور خلیفہ پہلا خطبہ
35ہجری 24ذوالحجہ جمعہ دے دن حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ بطور خلیفہ جہڑا سب توں پہلاں خطبہ دتا‘ اوہ ایہہ سی: بعد حمدو صلوٰۃ! اللہ تعالیٰ نے اپنی کتاب نوں ہدایت دین والا بنا کے گھلیا اے جہڑی خیر تے شر نوں وضاحت دے نال بیان کردی اے۔ ایس لئی خیر نوں لے لوو تے شر نوں چھڈ دیو‘ اللہ تعالیٰ نے بہت ساری چیزاں نوں حرمت دا درجہ د تا اے۔ اوہناں وچوں سب توں ودھ حرمت مسلمان دی اے۔ اللہ تعالیٰ نے توحیداخلاص دے ذریعہ مسلماناں دے حقوق نوں مضبوطی نال باہمی ربط دتا اے۔ مسلمان اوہ اے جہدے ہتھ تے زبان توں سارے مسلمان محفوظ نیں مگر ایہہ کہ دین تے احکام شریعت ای دا ایہہ تقاضا ہووے کہ مسلمان دا احتساب کیتا جاوے تے اوہدے اتے قنون شریعت جاری کیتا جاوے۔ کسے مسلمان لئی دوجے مسلمان نوں تکلیف دینا جائز نہیں مگر ایہہ کہ ایسا کرنا واجب ہوچکیا ہووے‘ عوام و خواص دونواں دے حقوق ادا کرن وچ چھیتی کرو۔
لوک تہاڈے سامنے نیں تے قیامت پچھے اے جہڑی اگے ودھ رہی اے۔ اپنے آپ نوں ہلکا پھلکا رکھو کہ منزل تک پہنچ سکیے۔ آخرت دی زندگی لوکاں دے انتظار وچ اے۔ خدا دے بندیاں تے اوہناں دے حقوق دی ادائیگی دے سلسلے وچ اللہ کولوں ڈردے رہو۔ جانوراں تے زمین دے بارے وچ وی قیامت دے دن تہاڈے کولوں سوال ہووے گا۔
اللہ دی اطاعت کرو‘ اوہدی نافرمانی توں بچو۔ جے خیر دا کم ویکھو تے اوہنوں شروع کر دیو تے شر نوں ویکھو تے اوہنوں چھڈ دیو۔ (اوہدے مگروں سورۃ انفال دی آیت نمبر26 تلاوت فرمائی) جہدے وچ مسلماناں نوں اپنی پچھلی حالت تے موجودہ حالات دا موازنہ تے اوہدے اتے اللہ دا شکر ادا کرن دی تعلیم دتی گئی اے۔
مدینہ طیبہ دے اندرونی حالات
تریخ اتے نظر رکھن والے بخوبی جاندے نیں کہ ا وس ویلے مدینہ طیبہ دے حالات کس قدر نازک موڑ اتے سن۔ لہو مسلم تے اوہدے وجود دی بے وقعتی انتہا نوں پہنچ چکی سی۔ خلیفۃ الرسول حضرت عثمان ذوالنورینؓ نبوی دے پہلو وچ مظلوماً شہید کردتے گئے۔ قاتلین عثمان دی بے رحمی‘ وحشیانہ پن تے یلغار پورے زوراں اتے سی۔ مسلماناں دے خلاف نفرت دی اگ ماحول نوں جھلسا رہی سی۔ حالات انتہائی ناسازگار‘ پیچیدہ تے بہت دشوار سن۔ ایسے حالات وچ حرمت مسلم اتے نازک تے حساس عنوان اتے بطور خلیفہ خطبہ دینا حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ جئے جری تے شجاع انسان دا ای کم اے۔
مرکز خلافت دی کوفہ منتقلی
حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ حکمت و تدبر تے شجاعت و عزیمت دے حسین امتزاج دے نال چلاندے رہے۔ جدوں مدینہ طیبہ وچ سیاسی تے عسکری‘ انتظامی تے تربیتی نظام دا چلانا بہت اوکھا ہو گیا تے آپؓ نے مرکز خلافت کوفہ منتقل کر دتا تاں جے مدینہ طیبہ دی حرمت تے تقدس نوں پامال کرن والیاں نوں اوہدا موقع ای نہ ملے۔ مزید ایہہ کہ جغرافیائی طور تے انتظامی تے ثقافتی مصلحت دا تقاضا وی ایہو سی کہ مرکز خلافت کوفہ نوں بنایا جاوے کیوں جے کوفہ ایسی جگہ اتے سی جہڑا عرب‘ فارس‘ یمن‘ ہند‘ عراق تے شام دے لوکاں دی باہمی تجارتی گزرگاہ سی۔ مزید ایہہ جگہ علم و ادب‘ زبان و بیان‘ داستان و تریخ نویسی‘ شعروسخن تے علم انساب دے حوالے نال وی مرکزیت رکھدی سی۔
اسوہ مرتضوی مشعل راہ اے
دشمن اسلام خواہ کسے وی روپ وچ ہووے (کافر‘ مشرک ‘ بت پرست‘ یہودی‘ عیسائی‘ خوارج‘ سبائی) حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے اوہناں دا مردانہ وار مقابلہ کیتا۔ صرف ایہو نہیں بلکہ آپ کرم اللہ وجہہ اپنی حکمت و بصیرت تے معاملہ فہمی تے دانائی دی ایسی مثالاں چھڈ گئے کہ جے امت مرحومہ نوں کدی باہمی انتشار دا سامنا کرنا پے جاوے تے اوہ کیہ کرے؟ جمل و صفین دے حالات وچ آپ کرم اللہ وجہہ دے بصیرت افروز فیصلے‘ اہل اسلام دے آپسی معاملات دے حل تے باہمی اعزاز و تکریم وچ امت دی رہنمائی لئی کافی وافی نیں۔ چنانچہ مناقب ابی حنیفہ وچ امام موفق مکیؒ نے امام اعظم ابو حنیفہؒ دے حوالے نال ایہہ گل لکھی اے: جہنے وی حضرت علیؓ نال جنگ کیتی اوہدے وچ حق اتے حضرت علیؓ ای سن (غیر مسلماں دے بارے وچ حق بمقابلہ باطل اے تے اہل اسلام دے بارے وچ حق بمقابلہا جتہادی خطا اے) جے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دا طرز عمل موجود نہ ہوندا تے کسے نوں وی پتہ نہ ہوندا کہ جدوں مسلماناں دا آپس وچ اختلاف ہو جاوے تے اوس ویلے کیہ کیتا جاوے؟
احادیث دے چانن وچ
(1) امام احمد نے اپنی مسند وچ حضرت حبہ عرنیؓ کولوں روایت کیتی اے کہ میں حضرت علیؓ نوں ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: میں اوہ پہلا شخص آں جہنے نبی اکرمﷺ دے نال نماز پڑھی۔ (2) امام طبرانی نے معجم کبیر وچ حضرت عبداللہ بن مسعودؓ روایت کردے نیں کہ نبی کریمﷺ نے فرمایا: اللہ تعالیٰ نے مینوں حکم دتا اے کہ میں فاطمہ دا نکاح علی نال کراں۔(3) امام مسلمؒ نے صحیح مسلم وچ ایہہ حدیث نقل فرمائی اے: حضرت سعد بنا بی وقاصؓ بیان کردے نیں کہ جدوں آیت مباہلہ ’’آپ فرما دیوآئو اسیں اپنے پتراں نوں بلانے آں تے تسیں اپنی دھیاں نوں بلائو‘‘ نازل ہوئی تے نبی کریمﷺ نے حضرت علی‘ حضرت فاطمہ‘ حضرت حسن تے حضرت حسینؓ نوں بلایا‘ فیر فرمایا: یااللہ! ایہہ میرے اہل بیت نیں۔(4) امام ابن ماجہؒ نے اپنی سنن وچ ایہہ حدیث نقل کیتی اے:حضرت سعد بن ابی وقاصؓ کولوں روایت اے کہ میں نبی کریمﷺ نوں ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: جہدا میں دوست آں اوہدا علی وی دوست اے تے میں آپﷺ نوں (حضرت علیؓ نوں ) ایہہ فرماندے ہوئے سنیا: تسیں میرے لئی اینج ای او جیویں حضرت موسیٰ علیہ السلام لئی حضرت ہارون علیہ السلام سن ہاں مگر میرے مگروں کوئی نبی نہیں۔(5) امام ترمذیؒ نے اپنی جامع ترمذی وچ ایہہ حدیث نقل فرمائی اے۔ حضرت انس بن مالکؓ کولوں روایت اے کہ اک واری رسول اللہﷺ دے کول اک پرندے دا گوشت سی۔ آپﷺ نے دعا کیتی یااللہ! اپنی مخلوق وچوں محبوب ترین شخص میرے کول بھیجو تاں جے اوہ میرے نال اوس پرندے دا گوشت کھاوے۔ چنانچہ حضرت علیؓ آئے تے آپؐ دے نال اوہ گوشت تناول کیتا۔
شہادت باسعادت
امام ابن کثیر نے البدایہ وچ لکھیا اے کہ تن خارجی عبدالرحمان ابن ملجم الکندی‘ برک بن عبداللہ تمیمی تے عمرو بن بکر تمیمی نے حرم کعبہ وچ بالترتیب حضرت علی‘ امیر معاویہ تے عمرو بن عاص دے قتل دا منصوبہ بنایا تے 17رمضان 40ہجری دی تریخ متعین کیتی۔ مقرکردہ تریخ دے مطابق ابن ملجم کوفہ آیا تے حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ دے رستے وچ بیٹھ گیا۔ آپ صبح دی نماز لئی گھروں نکلے تے لوک وی نماز لئی نکل کے آ رہے سن۔ ایسے دوران اوس بدبخت نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے سر مبارک دے اگلے حصے اتے وار کیتا۔ لہو دی اک دھار دھاڑی مبارک تک آ پہنچی۔ اوس بدبخت انسان نے وار کردے ویلے ایہہ نعرہ وی لایا:لاحکم الا اللہ لیس لک ولاصحابک یاعلی۔ اے علی! حکومت صرف اللہ دی اے تہاڈی یا تہاڈے ساتھیاں دی نہیں۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے آواز دتی کہ ایہنوں پھڑو‘ ابن ملجم نوں دھر لیتا گیا۔ جعدہ بن ہبیرہ بن ابی وہب نے اگے ودھ کے نماز پڑھائی۔ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نوں گھر لیایا گیا۔ آپؓ نے فرمایا: جے میں ایسے وار دی وجہ نال قتل ہو جاواں تے بدلے وچ اوہنوں وی قتل کر دینا تے جے میں زندہ بچ گیا تے مینوں پتہ اے کہ اوہدے نال کیہ کرنا اے تے اوہدا مثلہ (نک‘ کن‘ ہونٹ وغیرہ اعضا نوں وڈنا) نہ کرنا۔ بالآخر حملے دے کاری وار توں آپ جاں بر نہ ہو سکے تے 21رمضان نوں شہادت دا جام نوش کر گئے۔
بوقت شہادت تلاوت قرآن
آپ نے کل چار سال نو مہینے تک خلافت دے امور سرانجام دتے۔ 21رمضان المبارک نوں جان جان آفریں دے سپرد کیتی۔ امام ابن کثیر نے البدایہ والنہایہ وچ لکھیا اے کہ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ نے آخری ویلے اپنے صاحبزادیاں حضرات حسنین کریمین رضی اللہ عنہما نوں خوف خدا تے حسن عمل دی وصیت کیتی تے ایہہ سورۃ الزلزال دی آخری دو آیتاں کریمہ تلاوت فرمائیاں۔ فَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّۃٍ خیرً یَرہ 0 وَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّۃٍ شَرًّایَرہ
نماز جنازہ
آپ کرم اللہ وجہہ دی نماز جنازہ حضرت حسن رضی اللہ عنہ نے پڑھائی‘ کوفہ ای وچ دارالامارۃ وچ دفن کیتے گئے۔ رضی اللہ عنہ