ڈاکٹر عبدالقدیر خان،عزم تے ہمت دی داستان

عالم اسلام دے اوہ مایہ ناز مسلمان سائنسدان سن جنہاں نے 8ورھے دے مختصر عرصے وچ شاندار مثال قائم کیتی

لکھت:عبدالحفیظ ظفر

میری ڈاکٹر عبدالقدیر خان دے نال دو ملاقاتاں نیں۔ اک دن اوہناں دے کسے ٹیم ممبر نے میرے نال رابطہ کیتا تے آکھیا کہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان تہاڈے نال ملنا چاہندے نیں۔میری خوشی دی انتہا نہیں سی۔ ایہہ سن کے کہ میرے ملک دا ہیرو‘ میری پسندیدہ شخصیت تے محسن پاکستان میرے نال ملنا چاہندا اے۔ کجھ ای دن مگروں مینوں اطلاع دتی گئی کہ ایہہ ملاقات لہور وچ ہووے گی۔ وقت مقررہ تے جدوں میں پہنچیا تے مختلف ایجنسیاں دے احباب اوتھے موجود سن۔ اوہناں نے اوتھے بیٹھددے ای میرا ڈیٹا‘ میرا آئی ڈی کارڈ سب شیواں چیک کیتیاں تے مینوں ’’کلیئر‘‘ کیتا تے اگلے ای کجھ لمحیاں وچ ڈاکٹر عبدالقدیر خان صاحب میرے سامنے سن۔ میں انتہائی ادب نال سہمیا بیٹھیا سی لیکن میری ایس کیفیت نوں بھانپدے ہوئے ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے مینوں کول بیٹھن نوں آکھیا‘ چاہ منگوائی تے پرانے دوستاں والے انداز وچ گل بات شروع کر دتی۔
اوہ اپنی حیاتی دی جدوجہد دا تذکرہ کرن لگے‘ ملک لئی درد دل تے قوم دی اصلاح دا جذبہ اوہناں دی گل بات توں چھلک رہیا سی۔ لیکن تھوڑی دیر مگروں اوہناں دے چہرے تے اک مسکراہٹ آئی۔ اپنے زمانہ جوانی دے دو واقعے سناندے ہوئے اک قہقہہ لایا تے میرے ہتھ اتے ہتھ ماریا۔ میری خوشی دی انتہا نہیں سی۔ میں اک اصلی ہیرو‘ اک محب وطن پاکستانی تے ایس ملک دے محسن سائنسدان دے نال بیٹھیا گپاں لا رہیا سی۔ فیر اوہناں نے بلان دی غرض نال آگاہ کردیاں ہویاں فرمایا کہ ساڈا اک ہسپتال اے‘ جہڑا غریب مریضاں دی صحت دے حوالے نال کافی سارا کم کر رہیا اے۔ ایہدے لئی عطیات جمع کرن دا اک پروگرام اے۔ تسیں ایہدے وچ اک تقریر کر دیو۔ میں خوشی نال ہامی بھر ی۔ ڈاکٹر صاحب دے ہتھ چمے تے اوہناں کولوں جان دی اجازت چاہی۔
میری دوجی ملاقات اک فائیو سٹا ر ہوٹل وچ عطیات جمع کرن دی تقریب وچ ہوئی۔ جدوں میری تقریر دی واری آئی تے ڈاکٹر صاحب نے موہنڈھے اتے تھپکی دتی تے میں سٹیج وَل ودھیا۔ اوس تقریر وچ میں ایس خواہش دا اظہار کیتا کہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان دی حیاتی اتے اک فلم بننی چاہیدی اے تے خان صاحب دی کہانی نوں نصاب وچ وی شامل کرنا چاہیدا اے۔ ایس تجویز نوں سب نے بہت سراہیا۔ تقریر مگروں میں دوبارہ سٹیج توں تھلے اتریا۔ خان صاحب دے گوڈیاں نوں ہتھ لایا۔ اوہناں کولوں شاباشی لئی تے اوس محفل توں نکل آیا۔ میں اج دی ایس تحریر دے ذریعے ڈاکٹر عبدالقدیر خان دے حوالے نال تہانوں ہور کجھ دسنا چاہنا واں۔
ڈاکٹر عبدالقدیر خان 1936نوں بھوپال وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دا بچپن بھوپال وچ گزریا۔ ایتھے وڈے ہوئے تے فیر اعلیٰ تعلیم دے حصول لئی یورپ چلے گئے۔ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے یورپ وچ پندرہ ورھے گزارے تے مغربی برلن دی ٹیکنیکل یونیورسٹی‘ ہالینڈ دی یونیورسٹی آف ڈیلفٹ تے بلجیم دی یونیورسٹی آف لیوئون توں ڈگری حاصل کیتی۔ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے ہالینڈ توں ماسٹرز آف سائنس جد کہ بلجیم توں ڈاکٹریٹ آف انجینئر نگ دی سنداں حاصل کیتیاں۔
ڈاکٹر عبدالقدیر خان انتہائی ذہین تے محنتی سن۔ اپنے ویلے نوں ہمیشہ بہت سمجھ کے خرچ کردے۔ جرمنی وچ اپنی تعلیم مکمل کر لین مگروں نیدرلینڈ وچ وی کئی ڈگریاں حاصل کیتیاں۔ بلجیم وچ وی پڑھیا تے اوتھے بطور سائنسدان کم کیتا۔اوہناں دا پسندیدہ مضمون ’’میٹالرجیکل انجینئرنگ‘‘ سی۔ اوہدے وچ اوہناں نوں کمال حاصل سی‘ پورے یورپ وچ اوہناں دی مہارت نوں سراہیا گیا۔ اوہدے مگروں ہالینڈ وچ یورینیم افزودگی دے میدان وچ بہت کمال حاصل کیتا۔ ایتھے اوہناں دی زندگی بہت پرتعیش گزر رہی سی۔ ہر شے دی فراوانی سی تے اوہ بڑے مزے نال زندگی گزار رہے سن لیکن اوہدے نال وطن دی محبت وی اوہناں وچ چنگی طرح بھری ہوئی سی۔ ایسے دوران دو واقعے ایسے ہوئے جنہاں نے اوہناں نوں جھنجھوڑ کے رکھ دتا۔ اک پاکستان دا دولخت ہو کے بنگلہ دیش بننا تے دوجا بھارت دا ایٹمی دھماکے کرنا۔ ایس ویلے اوہناں دے دل وچ شدید تمنا پیدا ہوئی کہ کاش پاکستان وی بھارت دے مقابلے وچ ایٹمی قوت بن جاوے۔
ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے 31مئی 1976نوں ذوالفقار علی بھٹو دی دعوت تے ’’انجینئر ریسرچ لیبارٹریز‘‘ دے پاکستان ایٹمی پروگرام وچ حصہ لیا۔ بعدازاں اوس ادارے دا نام صدر پاکستان جنرل محمد ضیاء الحق نے یکم مئی 1981ء نوں تبدیل کر کے ’’ڈاکٹر اے کیو خان ریسرچ لیبارٹریز‘‘ رکھ دتا۔ ایہہ ادارہ پاکستان وچ یورینیم دی افزودگی وچ نمایاں مقام رکھدا اے۔ جدوں ڈاکٹر عبدالقدیر خان اپنی بیگم تے دونواں پتراں دے نال پاکستان آئے تے اوہناں نوں اک ریسٹ ہائوس وچ ٹھہرایا گیا۔ رات بھر میاں بیوی دا آپس وچ مکالمہ چلدا رہیا۔ بیوی بار بار ڈاکٹر صاحب نوں ایہہ دس رہی سی کہ تہاڈے کول بہترین نوکری اے‘ ہر شے دی فراوانی اے‘ ساڈی بچیاں وی نیں جنہاں دے مستقبل دی اسیں فکر کرنی اے تے فیر ایہ سب کجھ چھڈن دی کیہ لوڑ اے؟ لیکن ڈاکٹر عبدالقدیر خان حقیقی معنیاں وچ اک فیصلہ کر چکے سن تے اپنے ملک دی خدمت دی خاطر اپنی شاندار نوکری دی قربانی دین نوں وی تیار ہو چکے سن۔
ڈاکٹر صاحب نوں اوس ویلے تن ہزار روپے مہینہ تے اٹامک انرجی کمیشن وچ مشیر لا دتا گیا۔ کجھ دناں مگروں دفتر خارجہ وچ اک اعلیٰ سطح دی میٹنگ ہوئی جہدے وچ فیصلہ ہویا کہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان لئی ایٹمی پروگرام نوں بالکل وکھرا کر کے اوہناں نوں ایہدا سربراہ بنا دتا جاوے۔ ڈاکٹر صاحب ایٹمی پروگرام نوں شروع کرن لئی کسے مناسب جگہ دی تلاش وچ سن۔ اوہناں دی نظر انتخاب کہوٹہ اتے پئی۔ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے اوس ویلے کمیٹی نوں آکھیا کہ مینوں فوج دی انجینئرنگ کور دی اک ٹیم چاہیدی اے جہڑی ایس پلانٹ دی تعمیر کرے۔ اوہناں دا مطالبہ منظور کر لیتا گیا۔ کجھ دناں مگروں ڈاکٹر صاحب نے اختیارات دی اک فہرست بنائی جہڑی اوہناں نے بورڈ ممبران نوں پیش کیتی۔ ممبران نے جدوں تفصیل ویکھی تے بڑے حیران ہوئے کیوں جے ایہہ اوہ اختیارات سن جہڑے صرف وزیراعظم دے کول ہوندے نیں لیکن اوس ویلے وزیراعظم سنے سارے ممبرز پاکستان دے ایٹمی قوت بنن لئی جوش و جذبے نال لبریز سن۔چنانچہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نوں ہر طرحاں دے مطلوبہ اختیارات دتے گئے۔ اوہناں نے بڑی رازداری دے نال ایس پراجیکٹ اتے کم شروع کیتا۔ ایہدے وچ یقینی طور تے اللہ دی مدد شامل سی کہ کم تر وسائل تے مختصر ویلے وچ کہوٹہ وچ اک وڈی ریسرچ لیبارٹری دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ جتھے باقاعدہ سٹاف تعینات کیتا گیا۔ اوہناں لئی رہائش‘ بالاں دی تعلیم تے دوجی ضروریات زندگی نوں پورا کرن دا بندوبست وی کیتا گیا۔ڈاکٹر عبدالقدیر خان اپنا مقصد پان لئی بہت پرجوش سن۔ اوہناں نے دن رات اک کر کے کم شروع کیتا تے 10دسمبر 1984نوں جنرل ضیاء الحق نوں دفتر وچ جا کے دسیا کہ اسیں ٹارگٹ حاصل کر لیا اے۔ جنرل صاحب نے سنیا تے بہت خوش ہوئے تے ایسے سرشاری دے عالم وچ اوہناں نے ڈاکٹر قدیر خان دے متھے اتے بوسہ دتا۔ڈاکٹر عبدالقدیر خان عالم اسلام دے اوہ مایہ ناز مسلمان سائنسدان نیں جنہاں نے اٹھ سال دے مختصر عرصے وچ اپنے ایمانی جذبے تے محنت دے نال ایسی شاندار مثال قائم کیتی کہ جہدے تے دنیا اج وی حیران اے۔ ایہہ 1998 دا سال سی جدوں بھارت نے ایٹمی دھماکے کیتے۔ ڈاکٹر عبدالقدیر خان دی حب الوطنی اک واری فیر جوش مارن لگی تے اوہناں نے وزیراعظم نوں تجرباتی ایٹمی دھماکے کرن دی درخواست کیتی جہڑی خوش قسمتی نال منظور ہو گئی تے اوہناں نے چاغی دے مقام اتے 6 کامیاب تجرباتی ایٹمی دھماکے کیتے۔ ایہہ دراصل اوہ موقع سی جدوں ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے دنیا نوں پیغام دتا کہ ہن پاکستان اتے اللہ نے اپنا خاص کرم کر دتا اے تے اوہ اک ناقابل تسخیر ملک بن چکیا اے۔ ڈاکٹر صاحب دی ان تھک محنت تے خلوص پاروں ہن پاکستان پورے قد دے نال کھڑا سی۔ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے 31مئی 1976نوں ذوالفقار علی بھٹو دی دعوت تے ’’انجینئر ریسرچ لیبارٹریز‘‘ دے پاکستان ایٹمی پروگرام وچ حصہ لیا۔ بعدازاں اوس ادارے دا نام صدر پاکستان جنرل محمد ضیاء الحق نے یکم مئی 1981ء نوں تبدیل کر کے ’’ڈاکٹر اے کیو خان ریسرچ لیبارٹریز‘‘ رکھ دتا۔ ایہہ ادارہ پاکستان وچ یورینیم دی افزودگی وچ نمایاں مقام رکھدا اے۔ جدوں ڈاکٹر عبدالقدیر خان اپنی بیگم تے دونواں پتراں دے نال پاکستان آئے تے اوہناں نوں اک ریسٹ ہائوس وچ ٹھہرایا گیا۔ رات بھر میاں بیوی دا آپس وچ مکالمہ چلدا رہیا۔ بیوی بار بار ڈاکٹر صاحب نوں ایہہ دس رہی سی کہ تہاڈے کول بہترین نوکری اے‘ ہر شے دی فراوانی اے‘ ساڈی بچیاں وی نیں جنہاں دے مستقبل دی اسیں فکر کرنی اے تے فیر ایہ سب کجھ چھڈن دی کیہ لوڑ اے؟ لیکن ڈاکٹر عبدالقدیر خان حقیقی معنیاں وچ اک فیصلہ کر چکے سن تے اپنے ملک دی خدمت دی خاطر اپنی شاندار نوکری دی قربانی دین نوں وی تیار ہو چکے سن۔
پاکستان دا ایٹمی قوت بننا‘ ڈاکٹر عبدالقدیر خان دی پاکستان دی سلامتی لئی اک ایسی کاوش سی‘ جہنے پوری دنیا نوں ورطہ حیرت وچ پا دتا سی۔ دراصل ایہ اک ایسی کامیابی سی جہڑی کسے دے وہم و گمان وچ وی نہیں سی کیوں جے دنیا وچ ایسی کوئی مثال نہیں ملدی کہ اک ملک نے وسائل دی بے انتہا کمی دے باوجود اینی شاندار کامیابی حاصل کیتی ہووے۔ ہر لحاظ نال پاکستان اک غریب ملک سی۔ تعلیم دی شرح وی اوس ویلے انتہائی تھلڑی سطح تے سی۔ ایہدے کول ایران وانگون تیل دا ذخیرہ نہیں سی۔ نہ عرب ملکاں وانگوں درہم و دینار دے ڈھیر سن۔ ایہدی صنعت وی پڑوسی ملک ہندوستان وانگوں مضبوط نہیں سی‘ نہ ایہدے کول اسرائیل وانگوںسائنسداناں دی اک وڈی تعداد سی لیکن ایس سارے دے باوجود ایٹمی قوت بن گیا تے ایہ یقینی طور تے کسے دا جذبہ‘ کسے دا خلوص تے درد دل سی تے اللہ دا خاص کرم وی۔ڈاکٹر صاحب نوں اوس ویلے تن ہزار روپے مہینہ تے اٹامک انرجی کمیشن وچ مشیر لا دتا گیا۔ کجھ دناں مگروں دفتر خارجہ وچ اک اعلیٰ سطح دی میٹنگ ہوئی جہدے وچ فیصلہ ہویا کہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان لئی ایٹمی پروگرام نوں بالکل وکھرا کر کے اوہناں نوں ایہدا سربراہ بنا دتا جاوے۔ ڈاکٹر صاحب ایٹمی پروگرام نوں شروع کرن لئی کسے مناسب جگہ دی تلاش وچ سن۔ اوہناں دی نظر انتخاب کہوٹہ اتے پئی۔ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نے اوس ویلے کمیٹی نوں آکھیا کہ مینوں فوج دی انجینئرنگ کور دی اک ٹیم چاہیدی اے جہڑی ایس پلانٹ دی تعمیر کرے۔ اوہناں دا مطالبہ منظور کر لیتا گیا۔ کجھ دناں مگروں ڈاکٹر صاحب نے اختیارات دی اک فہرست بنائی جہڑی اوہناں نے بورڈ ممبران نوں پیش کیتی۔ ممبران نے جدوں تفصیل ویکھی تے بڑے حیران ہوئے کیوں جے ایہہ اوہ اختیارات سن جہڑے صرف وزیراعظم دے کول ہوندے نیں لیکن اوس ویلے وزیراعظم سنے سارے ممبرز پاکستان دے ایٹمی قوت بنن لئی جوش و جذبے نال لبریز سن۔چنانچہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان نوں ہر طرحاں دے مطلوبہ اختیارات دتے گئے۔ اوہناں نے بڑی رازداری دے نال ایس پراجیکٹ اتے کم شروع کیتا۔ ایہدے وچ یقینی طور تے اللہ دی مدد شامل سی کہ کم تر وسائل تے مختصر ویلے وچ کہوٹہ وچ اک وڈی ریسرچ لیبارٹری دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ جتھے باقاعدہ سٹاف تعینات کیتا گیا۔ اوہناں لئی رہائش‘ بالاں دی تعلیم تے دوجی ضروریات زندگی نوں پورا کرن دا بندوبست وی کیتا گیا۔
قدرت نے ہمیشہ ڈاکٹر عبدالقدیر خان اتے اپنا کرم کیتا‘ اوہ ایس عظیم کامیابی مگروں ہر دل وچ وسن لگے۔ ہر پاکستانی اج تک اوہناں لئی عزت و احترام دا جذبہ رکھدا اے۔ ایہدے علاوہ سرکاری طور تے مختلف اداریاں ولوں وی اوہناں نوں متعدد اعزازات نال نوازیا گیا۔ 1989 وچ اوہناں نوں ہلال امتیاز دا تمغہ عطا کیتا گیا۔ 1993ء وچ کراچی یونیورسٹی نے اوہناں نوں ڈاکٹر آف سائنس دی اعزازی سند نال نوازیا۔ 14اگست 1996 وچ صدر پاکستان فاروق لغاری نے اوہناں نوں پاکستان دا سب توں وڈا سول اعزاز نشان امتیاز دتا۔
دنیا دا ہر عظیم انسان اپنی زندگی وچ جتھے بہت ساری کامیابیاں سمیٹدا اے اوتھے اوہنوں آزمائشاں دا سامنا وی کرنا پیندا اے۔ ڈاکٹر صاحب دی زندگی وچ وی بڑے شدید قسم دے بحران آئے لیکن آفرین اے اوہناں دی جرات تے استقامت تے۔ اوہناں نے بڑی ہمت دے نال اوہناں دا مقابلہ کیتا۔ وطن لئی ہر طرحاں دی مشکلاں سہیاں‘ اوہناں نوں نظربندی دا اک لما زمانہ وی ویکھنا پیا۔ اپنے لوکاں نال ملن‘ میڈیا نال ملن‘ بیرون ملک نہ جان سنے کیہ کیہ پابندیاں نہیں ویکھنی پئیاں لیکن اوہناں نے خود نوں زندہ رکھیا۔ اوہناں دی مشکلاں تے مصائب نوں ویکھ کے پچھلے وزیراعظم ظفراللہ خان جمالی نے آکھیا سی کہ ڈاکٹر صاحب تسیں ساڈے ’’زندہ شہید‘‘ او لیکن ایس سب دے باوجود وی اوہناں نے زندہ دلی نال زندگی گزاری۔
ڈاکٹر صاحب اک شگفتہ مزاج تے علم وادب نال تعلق رکھن والے انسان سن۔ ملک دے منے پرمنے اخباراں وچ اوہناں دے کالم شائع ہوندے رہے جنہاں وچ اوہ اپنی زندگی دے تجربات تے مفید خیالات و افکار دا تذکرہ کردے۔ اپنی فکرو تحریر نال قوم دی ترقی‘ معاشرے دی اصلاح تے خدمت خلق دا فریضہ سرانجام دیندے رہے۔ اگرچہ اوہناں نوں سیاستداناں دے حکمراناں نال شکایت رہی لیکن عام پاکستانیاں نے اوہناں نوں جہڑی عزت‘ مان تے رتبہ دتا اوہدے اتے اوہ دل نال مسرور سن۔