میلہ رام دی لال کوٹھی تے لاشاں دا معمہ

اشرف شریف

لہور دی تریخ تے نواں کم شروع کر چکیا واں۔ شروع میلہ رام دی لال کوٹھی توں کیتا۔ کربلا گامے شاہ دی کندھ نال جڑی حزب الاحناف اے۔ دینی تعلیم دا ایہ ادارہ غازی علم الدین شہید دی نماز جنازہ پڑھان والے سید دیدار شاہ دے فرزند ابوالبرکات سید احمد قادری نے قائم کیتا۔ حزب الاحناف دے موجودہ مہتمم مصطفی رضوی نیں۔ ایہناں دے بھائی پیر مختار شاہ رضوی نال ملاقات طے پائی۔ مختار شاہ صاحب آپ لہور وچ سیاسی تے دینی سرگرمیاں دی تریخ نیں۔ اوہناں دے کول کئی طرح دی جانکاری اے جہناں نوں تریخ دا ریکارڈ ہونا چاہیدا اے۔ حزب الاحناف دی عمارت رائے بہادر میلہ رام دی لال کوٹھی وچ قائم ہوئی۔ ایہ کوٹھی لہور دی کاروباری‘ ثقافتی تے علمی تریخ دا مرکز رہی اے۔ ایتھے اپنے دور دے نامور گان والے‘ سیاستدان تے فاضل لوگ رائے بہادر دے مہمان ہوندے۔ علامہ اقبال بارے دسیا جاندا اے کہ اوہ ایہناں محفلاں دا حصہ رہے نیں۔ ایہ موضوع کئی حوالیاں نال بھرپور اے اک حوالے نے میرا سر چکرا دتا۔ پیر مختار شاہ صاحب نے دسیا کہ داتا دربار روڈ تے کربلا گامے شاہ دی گلی دے نال 2006ء وچ اوہناں نے پلازہ بنان لئی کھدائی کرائی۔ اٹھ فٹ تک نینہاں کھٹیاں گئیاں۔ تعمیراتی مزدور ایہ ویکھ کے ڈر گئے کہ کھدائی دوران نینہاں تے بیسمنٹ والی تھاں دے تھلیوں بہت سارے انسانی ڈھانچے نکل رہے سن۔
شاہ صاحب دے بقول ساریاں لاشاں بالغ بندیاں دیاں لگدیاں سن۔ لاشاں دے اُتے ملتانی مٹی ورگی اک تہہ جہی سی۔ ایہ لاشاں قبراں وچ نہیں سی سگوں انج لگدا سی کہ ایہناں نوں کسے تھاں لٹا کے اک ای واری ساریاں تے مٹی پا دتی گئی۔ میلہ رام دا خاندان تقسیم ویلے بھارت چلا گیا سی ایس خاندان نوں نقل مکانی دوران کوئی دقت نہیں ہوئی۔ ملے ثبوتاں دے مطابق میلہ رام دے خاندان دا کوئی بندہ یاں ملازم تقسیم دے فسادات وچ قتل نہیں سی ہویا۔ اوہناں دے خاندان دے جہڑے لوک بھارت منتقل ہوئے اوہ وی کسے طرح دے خون خرابے دا ذکر نہیں کردے۔ فیر سوال پیدا ہوندا اے کہ ایہ اینیاں ساریاں لاشاں کہڑے لوکاں دیاں سن۔ سب توں پہلاں میلہ رام توں پہلاں ایس تھاں دی شناخت دا معاملہ سی۔ میلہ رام دی شخصیت خاندان تے لہور وچ اوہناں دیاں یادگاراں بارے فیر گل ہووے گی۔ اجے میں صرف ایہناں لاشاں دا معمہ حل کرنا سی۔ جنے حوالے میرے کول موجود سن اوہناں دی چھان بین توں لہور دے ایس حصے وچ بہت وڈی قتل و غارت دا پتہ نہیں سی چل رہیا۔ ہاں بیرون بھاٹی تے لوہاری گیٹ کئی جنگاں ہوئیاں نیں پر جے ایہ لاشاں سپاہیاں دیاں ہوندیاں تے لاشاں دے نال کوئی ہتھیار یاں ایس قسم دی دھاتی چیزاں وی ملدیاں۔
پیر مختار شاہ صاحب توں میں اوس تعمیراتی ٹھیکیدار دا نمبر لیا جنہے ایتھے کھدائی کیتی سی۔ احمدبھٹی نے دسیا کہ اوہناں نے کریناں نال کھدائی کیتی۔ لاشاں اک تہہ دی صورت وچ پئیاں سن۔ تھلے دی مٹی دریائی گھسو سی۔ میں پچھیا کوئی کپڑا‘ زیور یاں ہور چیز ملی؟ ٹھیکیدار نے نفی وچ جواب دتا۔ اوہناں دا کہنا اے کہ جے ایس علاقے وچ اج وی مناسب انداز نال کھدائی کیتی جا سکے تے اجہے ڈھانچے مل سکدے نیں۔ ٹھیکیدار نے دسیا کہ ڈھانچیاں دی گنتی 50 توں 60 تک سی تے ایہناں وچ کوئی بچے دا نہیں سی۔ پنجاب وچ تن نسل پہلے تک مرد زیور پاندے سن‘ کن وچ نتیاں‘ ہتھ وچ کڑا تے انگوٹھی عام سی۔ صرف معمول دے تدفینی عمل وچ لاشاں دا زیور لاہ لیا جاندا اے۔ نقوش دے لہور نمبر وچ بیرون بھاٹی دروازہ محلہ شیخ اشرف دا ذکر اے۔ تفصیل دسی گئی اے کہ موجودہ ضلع کچہری ول آندے ہوئے ایتھے اک محلہ آباد سی۔ ایس محلے وچ اورنگزیب دے دور وچ اک مشہور عامل شیخ اشرف رہندے سن۔ اوہناں نے ایتھے اک بڑی سوہنی مسجد تے رہائشی مکانات بنوائے۔ ایس لئی ایس بستی دا ناں محلہ شیخ اشرف مشہور ہویا۔ وفات دے بعد اوہناں دی قبر ایسے تھاں بنائی گئی۔ دسیا جاندا اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایس تھاں خندق تعمیر کرن لئی ایس مسجد تے مکاناں نوں بارود نال اڑا دتا۔ شیخ اشرف دی لاش کڈھ کے میانی صاحب قبرستان وچ دفن کر دتی گئی۔
کنیہالال ہندی دی تریخ لہور وچ ایہدا ناں شاہ شرف دا محلہ لکھیا اے۔ ایس محلے دا مقام دسدے ہوئے کنیہالال کہندے نیں کہ بھاٹی دروازے توں لے کے ضلع لہور دی کچہری تے برف خانے تک ایہدی آبادی سی۔ غارت گراں نے ایس محلے تے بار بار حملہ کیتا۔ ہر واری لوکاں نوں ماردے تے دولت لٹ لیندے۔ رنجیت سنگھ نے اقتدار سنبھالیا تے اہل لہور نوں امن ملیا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دفاعی لوڑ دے تحت بھاٹی دروازے دے سامنے میدان کھلا کرن دا حکم دتا تے مسجد و مقبرہ دوویں ڈھا دتے گئے۔ شاہ شرف دی لاش فقیر عزیزالدین دی نگرانی وچ احاطہ مزار حاجی محمد سعید وچ بمقام رولا واڑی میانی صاحب دفنایا گیا۔ مہاراجہ نے مزار دی یادگار دے طور تے نابود کیتے گئے محلے وچ اک چھوٹا جیہا چبوترہ پکا بنا دتا۔ ایس مسجد و مقبرے دیاں پکیاں بنیاداں انگریز دور تک موجود سن۔ ٹھیکیدار احمد بھٹی نے کھدائی دوران کجھ مضبوط بنیاداں ملن دا دسیا۔ ممکن اے اوہ ایس مسجد تے مقبرے دیاں ہون۔ لہور وچ اجتماعی تدفین دیاں دو وڈیاں تھاواں نیں اک شاہی قلعہ دے مشرقی پاسے جتھے غزنوی حکمراناں دی آپسی چپقلش دے نتیجے وچ جنگ ہوئی تے دو ہزار لوک مارے گئے۔ اوہناں نوں ایتھے دفن کرکے اُتے اک قبر بنا دتی گئی۔ دوجا مقام لنڈا بازار وچ اے شاہ شرف دی مسجد و مقبرہ عالمگیری عمارتاں سن۔ مسجد و مقبرے دے گنبداں تے سنگ مر مر لگا سی۔ باہرلیاں کندھاں سنگ سرخ دیاں سن۔ اندرونی عمارت کاسنی کار سی۔ تحقیقات چشتی وچ کنیہالال دے لکھے ناں نوں غلط دسیا گیا اے۔ مفتی غلام سرور نے شیخ اشرف دا قطعہ تریخ ایس طرح لکھیا اے:
چواشرف برفت از جہاں فنا
نہاں شدیکے آفتاب شرف
چو جسم زدل سالِ ترحیلِ او
عیاں شد یکے آفتاب شرف
غارت گراں دے دور وچ محلہ اجڑیا تے ایتھے بھنگیاں نے ٹھکانہ بنا لیا۔ لاشاں دا معاملہ سلجھدے سلجھدے فیر الجھ گیا کہ درگاہی محلہ ہال روڈ دے نیڑے اے جتھوں دیاں سیدانیاں نے سکھ غارت گراں دے ڈر توں اجتماعی خودکشی کر لئی سی۔٭