معروف قنون دان ڈاکٹر محمد صلاح الدین مینگل

جنہاں دیاں اردو، براہوئی تے انگریزی زبان وی24توں ودھ کتاباں چھپ چُکیاں نیں

ڈاکٹر عبدالرشید آزادؔ

ڈاکٹر محمدصلاح الدین مینگل براہوئی اکیڈمی پاکستان دے چیئرمین دِی حیثیت نا ناصرف بلوچستان بلکہ پاکستان ہور بین الاقوامی سطح تے اپنی سیوا دے حوالے نال جانے جاندے نئیں اے پاکستان دے معروف قانون دان نئیں تے اینہاں دیاں چوویں 24تو بہوتیاں کتاباں اُردو، براہوئی ہور انگریزی زبان چہ چھپ چکیاں نیں ۔
26جون 1954 ؁ء نو ں مستونگ چہ پیدا ہون آلے محمد صلاح الدین مینگل نے ایف اے تِک مستونگ چُوں تعلیم حاصل کیتی ،بی اے بلوچستان یونیورسٹیکوئٹہ توں کیتا فیر ایل ایل بی کراچی یونیورسٹی توں کیتا تے بار ایٹ لاء کرن لندن ٹر گئے پر اُوتھے داخلہ نئیں مل سکیا واپس آ کے ایل ایل ایم کیتا ہور بلوچستان تو واحد بندے نئیں ایل ایل ایم کرکے 1991؁ء نوں سروس چہ آگئے تے وکالت شروع کیتی۔
اینہاں نُوں پرنسپل لاء کالج دا اعزازی چارچ وی دیتا گئیا ہور بغیر تنخواہ کم کر دے رہے ہور اُوسے دور چہ پی ایچ ڈی کیتی ’’بلوچستان دے پرانے نظام عدلیہ تے ‘‘ اے بڑا اُوکھا موضوع سِی ایدھے تے نہ کوئی کتاباں تے نا اِی کوئی گائیڈ مل سکدی سی پر اللہ پاک نے مہربانی کیتی کہ اے ایس چہ کامیاب ہوئوے ہور اللہ پاک دے فضل تے کرم نال اے ڈگری حاصل کیتی اے ڈگری ہُن تک کسی نے وِی حاصل نئیں کیتی ناں اینہاں تو پہلاں ہور نا اِی اینہاں توں بعد کوئی حاصل کر سکیااے۔
نور محمد پروانہ ؔ توںمتاثر ہوکے براہوئی زبان چہ لکھنا شروع کیتا اُونہاں دا اخبار ’’ایلم ‘‘ مستونگ توں چھپدا سی او مستونگ اسکول چہ ہمیش پڑھدے سن ،ویکھدے سن، فیر کوئٹہ آ گئے تے ڈاکٹر عبدالرحمن براہوئی توں تے اُونہاں دے کم تو بہوت متاثر ہوئے اُونہاں نوں نوں اپنا اُستاد مندے نیں ،اُونہاں دیاں ہُن تک 130کتاباں چھپ چکیاں نیں اُو وی قانون دان نیں تے پی ایچ ڈی دے اینہاں دے سپروائیزر وِی رہے نیں کیونکہ اُو اُوس ویلے رجسٹرار ہائی کورٹ سن ،ہور سیشن جج وہ رہے قانون توں مکمل آشنائی اے اُونہاں نوں ۔
ڈاکٹر محمد صلاح الدین مینگل کہندے نیں کہ براہوئی زبان دے ادب چہ کم کرن دی ہلے وِی بڑی لوڑ اے ہجے اینا کم نیں ہویا ،اے زبان بولن والیاں دِی تعداد بلوچستان چہ کھٹ نیں اے جئے صحیح معنیاں چہ ویکھیاء جائے تے کوئٹہ سریاب توں مستونگ ،منگوچر، قلات، سوراب، خضدار ،حب وغیرہ تک دوجیوں پاسے نوشکی، دالبندین ،تفتان ، خاران تک اے علاقے اینہاں چہ اکثریت براہوئیاں دِی اے اے خالصاً سینٹرل بلوچستان چہ حکومت براہوئیاں دِی رہی ہور براہوئیاں بولن والے نیں ۔
تحریری براہوئی ادب میر نصیر خان نوری دے دور توں شروع ہویا قلمی طور تے 1700؁ء توں شروع ہوئیی ایہوئے تے 1400؁ء توں کہیا جاندے اے پر ایدھا ثبوت نیں اے۔
ڈاکٹر صاحب کہندے نیں کہ علم وادب دے کم توں کدی وِی کوئی مطمین نیں ہوندا جینا وِی کم کرو ہمیشہ کمی دا احساس رہندا اے افسانیاں دا زمانہ اے، ناولاں دا زمانہ اے، اے ہن انقلابی خیالات دا زمانہ اے کیونکہ ادیب شاعر تے قلمکار ہور ساڈے اخبار نویس تے لکھکھ سماجدا دماغ ہوندے نیں ،سماج دِی سوچ ہوندے نیں ، سماج دِی فکر ہوندے نیں ،ہور جینہاں نوں چاہون جیتھے تِک پہنچا دیوین تے رستہ ایہی صاف کر دے نیں ۔
اُونہاں نوں جیدوں پوچھیا کہ زبان دِی ترقی لئی کِی کرن دِی لوڑ اے تے اُونہاں کہیا کہ اُردو ساڈی سرکاری تے قومی زبان اے اے پورے ملک دِی رابطے دِی زبان اے اینہوں وِی لوک اپنا رہے نیں پڑھن لئی پڑھ رہے نیں ،پڑھا رہے نیں ،براہوئی زبان دِی خوانین ِ قلات نے سرپرستی نیں کیتی 1401؁ء توں 1948؁ء تک اُونہاں دِی حکومت رہی اُونہاں نے براہوئی زبان نوں ترقی نیں دیتی شروع شروع تے میر نصیر خان نوری دے دور چہ سارے حکم نامے جیڑے جاری کیتے ا وفارسی چہ چلدے رہے ہور فارسی دے پڑھے لکھے لوکاں دِی بجائے اُونہاں نیں فارسی بولن آلے لوک جیناں نوں ’’دیہوار‘‘ کہیا جاندا اے ،اے تاجک نیں اینہاں نوں لیاندا گئیا ، ملازمتاں چہ اینہاں نوں جگہ دیتی گئی شاہی دربار چہ چنگی پلیاں سہولتاں حاصل کیتیاں کم وِی کردے رہے صرف احمد یار خان جد 1933؁ء چہ خان بنیا اُوھدے دور چہ اُردو رسم الخط نوں سرکاری زبان قرار دیتا گئیا ۔
ریاست قلات چہ فیر بعد چہ اُردو نافذ کرن لئی علی گڑھ توں دو ٹرین گڈیاں بھر کے لیندیاں گیاں تے اُستاد ( ماسٹر) اُردو بولن والے تے سرکاری دفتراں چہ اُردو شروع ہوئیی ہور کم چلدا رہیا ہور ہجے وِی چل رہیا اے ،پاکستان بنن توں پہلاں اے موجودہ بلوچستان دو حصیاں چہ تقسیم سی اک برٹش بلوچستان سی تے دوجہ ریاست بلوچستان قلات سی ، برٹش بلوچستان چہ کجھ لوکاں نے امیر یعقوب دے دور چہ غداری کیتی ہور بفرزون دے طور تے 5+5 ہور10 +10 زمیناں دین دِی بجائے 100+100میل انگریزاں نوں دیتی چمن توں کوئٹہ بلیلی تک، ژوب توں کوئٹہ تک تے یعقوب خان نے اُونہاں نوں سزا وِی دیتی ہور انگریزاں نوں بولان دے باقاعدہ معاہدے موجود نیں بولان بشمول کوئٹہ اے خان آف قلات توں انگریزاں نے بطور لیز تے لے سن ہور سالانہ اُونہاں نوں ادائیگی کر دے سن پہلا معاہدہ خان مہراب خان نال ہویا ، دوجہ معاہدہ خان خدائیدا خان نال ہویا فیر انگریزاں سازش کرکے سرداراں نوں نال ملایا ہور اُونہاں سرداراں نے خان خدائیداد خان دے خلاف بغاوت کیتی تے حملہ کیتا خان خدائیداد خان نوں گرفتار کیتا ،انگریزاں جد بولان لیافیر چھیتی چھیتی ریلوئے لائن مکمل کیتی کیونکہ اُونہاں نوں روسیاں دا خطرہ سی کہ او ایتھوں گذر کے گرم پانیاں تک نہ پہنچن ہور ساڈی حکومت نوں نقصان نہ ہوئوے جد ریلوئے لائن مکمل ہوئیی تے خان نے کہیا کہ تسی سرداراں نوں شکست دیتی اے ہن اسی تہانوں خان مندے آں اسی تہاڈے نال پورا تعائون کراں گے۔
اینہاں دا پہلے ہیڈ کوارٹر شکار پور فیر جیکب آباد (خان گڑھ) سی او سرمائی ہیڈ کوارٹر ہوندا سی اپنی فوج دے نال تے اپنے گھر والیاں دے نال آپ اُوتھے جاندے سن تے رستے دیاں ساریاں تکلیفاں برداشت کر دے سن انگریزاں نے اُونہاں نوں کہیا کہ تُسی ساڈے وسائل ورتو ساڈی ریلوئے دی اسپیشل گڈی تے اسی تہانوں آرام نال لے جاواں گے تے اُوتھے پہنچا دیوا گے۔
خان جیدوں ریل گڈی چہ بیھ گئے تے اینہاں نے چالاکی نال سبی دے مقام تے خان صاحب دِی بوگی نوں علحیدہ کرکے باقی اُونہاں دِی فوج ،گھوڑے ، ہتھیار ،گھر والیاں نوں خان گڑھ پیھج دیتا ہور خان صاحب نوں گرفتار کرکے کوئٹہ لے آئے ہور کوئٹہ چہ کیس چلایا ۔ظلم اللہ دا کہ اُونہے اپنی ریاست چہ جو کجھ کیتا او اُونہاں دا غلام نیں سِی معاہدے چہ دوستانہ تعلقات سن پر اُوتھے گولی چل رہی سی انگریزاں نوں مار رہے سن ،انگریز جرات نیں کر سکدے۔
اُوتھے جان دِی کئی لوکاں اپنی جاناں وِی دیتیاں شہیداں دا اک قبرستان اے وڈھ دے لاگے اُوتھوں آ کے انگریزاں نال گوریلا جنگ کر دے سن ہور انگریزاں نوں بڑا نقصان پہنچایا تے انگریزاں نے سب نوں بلایا اُونہاں دے پتراں نوں کہ خان صاحب نوں سزا دینی اے خان صاحب نوں اُونہاں نے عمر قید دِی سزا دیتی اَج کل تے عمر قید 25سال اے اُوس ویلے تادم مرگ قید ہوندی سی۔
اُونہاں نوں پہلا ں لورالائی چہ بند رکھیا جیدوں خان دے رشتے داراں نے کہیا کہ اُونہاں نوں قلات چہ رکھیا جائوے تے اینہاں نے پشین چہ شفٹ کر دیتا ، پشین چہ خان نے زمین خریدی اپنا گھر بنوایا اُوس چہ رہن لگے وصیت کیتی کہ مینوں ایسے گھر چہ دفن کیتا جائوے مرن توں بعد قلات نہ کھڑیا جائوے اُونہاں دِی قبر اَج وِی بازار چہ واقع قبرستان چہ موجود اے۔
تاریخ بڑی لنبمی اے ادب دے بارے چہ کہ ادب نال تاریخ جڑی ہوئی اے ادب نوں سب تو زیادہ نقصان ساڈے وڈے لوکاں دِی وجہ نال ملیا اے۔ ہن وِی سیاسی طور تے براہوئی زبان نون ایسے وجہ نال ترقی نیں دیتی جاندی کہ براہوئی جئے ترقی کرن لگے تے براہوئیہور بلوچ دوحصیاں چہ ونڈے جان گے ہور تیجی قوت اینہاں تے غالب آ جائوے گی اے اینہاں دِی خام خیالی اے حالانکہ براہوئی زبان دِی ترقی نال کسے دا کوئی نقصان نیں ہوئوے گا بلکہ مادری زبان چہ تعلیم تے ہر بندے دا بنیادی حق اے ہور اے حق ملنا چاہیدا اے۔