اسلام وچ حسن معاملات دی اہمیت

ایہہ حقیقت اے کہ اسلام وچ بنی نوع انسان دی بہتری لئی جیہڑا رستہ وکھایا گیا اے
اوہدی تاکید کسے ہور مذہب وچ گھٹ ای ملدی اے

مولانا مفتی محمد تقی عثمانی

ایہہ حقیقت اے کہ اسلام وچ بنی نوع انسان دی بہتری لئی جہڑا رستہ وکھایا گیا اے اوہدی تاکید کسے ہور مذہب وچ گھٹ ای ملدی اے۔ ایہناں تعلیمات دا بنیادی مقصد باہمی محبت تے مودت وچ وادھا کرنا مقصود اے تاں جے ایسا معاشرہ تشکیل پا سکے جہدے وچ ہر پاسے احساس تے ہمدردی دے پھل کھلن۔چھوٹی چھوٹی گلاں اتے دھیان دین نال ای معاشرہ امن و سلامتی دا گہوارا بندا اے۔ نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جہڑا بندا غصے نوں پی جاندا اے تے غصہ کرن اتے قادر وی ہوندا اے خدا اوہدے دل نوں ایمان نال بھر دیندا اے (سنن ابی دائود)
ایہدے وچ جتھے زندگی دے وڈے پہلو شامل نیں اوتھے ای چھوٹے چھوٹے معاملات نوں وی مدنظر رکھیا گیا اے۔ درحقیقت ایہناں چھوٹی چھوٹی گلاں اتے دھیان دین نال ای معاشرہ امن و سلامتی دا گہوارا بندا اے۔ آئو ایہناں معاملات اتے گل کرنے آں۔
سفارش کرنا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: عمدہ ترین صدقہ سفارش کرنا اے جہدے توں کوئی قیدی قید توں چھٹ جاوے یا کسے بندے دا لہو معاف ہو جاوے یا کسی دے نال بھلائی کیتی جاوے یا کسی دی تکلیف رفع کیتی جاوے (روادالطبرانی فی الکبیر)
ہر تکلیف اتے اجر ملدا اے: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جدوں تہاڈے وچوں کسے نوں کوئی تکلیف پہنچے تے اوہنوں چاہید اے کہ اوہ ایہہ کہے اناللہ وانا الیہ راجعون۔ یااللہ میں ایس تکلیف اتے ثواب دا طلبگار آں۔ مینوں ایہدے اتے اجر عطا فرمائو تے ایہدی جگہ مینوں کوئی ایس توں بہتر چیز عطا فرمائو (ابو دائود باب الاستر جاع)
نیز حدیث وچ اے کہ اک واری آنحضرتؐ دے سامنے چراغ گل ہو گیا تے آپؐ نے ایہدے تے وی اناللہ وانا الیہ راجعون پڑھیا۔
نماز جنازہ دا ثواب: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جہڑا بندا کسے جنازے اتے نماز پڑھے اوہنوں اک قیراط ملے گا تے جہڑا اوہدے پچھے جاوے ایتھوں تک کہ اوہدی تدفین مکمل ہو جاوے تے اوہنوں دو قیراط ملن گے جہناں وچوں اک احد دے پہاڑ دے برابر ہووے گا۔
تعزیت تے نسلی: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا جہڑا بندا کسے مصیبت زدہ دی تعزیتی (تسلی) کرے اوہنوں اینا ای ثواب ملے گا جہناں ایس مصیبت زدہ نوں ایس مصیبت اتے ملدا اے (جامع ترمذی کتاب الجنائز حدیث 1073)
سایہ ملنا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: اللہ تعالیٰ قیامت دے دن ارشاد فرمان گے کہ میری عظمت لئی آپس وچ محبت کرن والے کتھے نیں؟ اج جد کہ میرے سائے دے سوا کسے دا سایہ نہیں اے۔ میں ایسے لوکاں نوں اپنے سائے وچ رکھاں گا(صحیح مسلم کتاب البروالصلہ)
نور دے منبراں دا ملنا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: اللہ دی عظمت لئی آپس وچ محبت کرن والے قیامت دے دن نور دے منبراں اتے ہون گے تے لوک اوہناں اتے رشک کرن گے (جامع ترمذی) کتاب الزہد)
قابل رشک مرتبہ والے لوک : نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: دنیا وچ ایسے لوک وی نیں جہڑے نہ تے پیغمبر نیں نہ شہید نیں مگر قیامت دے دن پیغمبر تے شہیداں دے مرتبے ویکھ کے رشک کرن گے تے دو نورانی منبراں اتے ممتاز حالت وچ بیٹھے ہون گے۔ ایہہ اوہ لوک نیں جو بندیاں دی دل وچ خدا دی محبت پیدا کردے نیں تے خدا دے دل وچ اوہناں دی محبت پاندے نیں تے دنیا وچ نصیحت کردے پھردے نیں۔ جدوں ایہہ الفاظ رسول اللہؐ نے ارشاد فرمائے تے لوکاں نے پچھیا کہ اوہ خدا دے بندیاں دی محبت خدا دے دل وچ کیویں پاندے نیں؟ تے سرور کائناتؐ نے فرمایا اوہ لوکاں نوں ایہناں گلاں توں منع کردے نیں جہناں نوں اللہ ناپسند کردا اے۔ فیر جدوں لوک اوہناں دا کہیا من لیندے نیں تے اوہناں دے کہن تے عمل کردے نیں تے خدا اوہناں نال محبت کردا اے۔
مظلوم دی مدد دا انعام: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا جہڑا بندا مظلوم دے نال ایس غرض نال جاندا اے کہ اوہدے حق نوں ثابت تے مضبوط کرے۔ خدا اوہدے قدماں نوں اوس دن مضبوط رکھے گا جدوں لوکاں دے قدم ڈگمگاندے ہون گے (رواہ ابوالشیخ وابونعیم)
سب توں معزز بندے: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: خدا دے کول سب توں ودھ اوس بندے دی عزت اے جہڑا سب توں وَدھ پرہیزگار ہووے۔
غصے اتے صبر: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جہڑا بندا غصے نوں پی جاندا اے تے غصہ کرن اتے قادر وی ہوندا اے خدا واہدے دل نوں ایمان نال بھر دیندا اے (سنن ابی دائود)
ایمان دا لطف: نبی اکرمؐ نے ارشاد فرمایا: انسان خالص ایمان دا مزا نہیں پاندا جدوں تک کہ اوہ ٹٹھول کرن‘ جھوٹ بولن تے باوجود حق دار ہون دے جھگڑا کرن نوں ترک نہ کرے (دائود ابن عدی فی الکامل)
اعلیٰ درجے دا مسلمان: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مسلماناں وچ اعلیٰ درجے دا اوہ اے جو آسانی دے نال ویچدا تے آسانی دے نال خریددا اے تے ہر معاملے نوں آسانی نال چکا دیندا اے (طبرانی فی الاوسط)
ہمسائے دا خیال: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: ایہہ گل قیامت تک نہیں ہو سکدی کہ کوئی بندا مسلمان ہووے تے اوہدا ہمسایہ اوہدے توں تکلیف پاندا ہووے (مسند الفردوس للدیلمی)
سب توں عمدہ نیکی:نبی اکرمؐ نے ارشاد فرمایا: نیکی دے کماں وچ خدا دے کول سب توں چنگا کم ایس شخص دا اے جہڑا بھکیاں نوں کھانا کھواندا اے۔ مفلساں دا قرض ادا کردا تے مصیبت دے ماریاں دی تکلیف رفع کردا اے۔ (الطبرانی)
مسلمان نوں ملن جانا: آپؐ نے ارشاد فرمایا: اک مسلمان جہڑا دوجے مسلمان دے کول ملن لئی جاندا اے اوہنوں بہ نسبت اوس دوجے مسلمان دے بوہتا ثواب دتا جاوے گا (رواہ الدیلمی فی الفردوس)تن طرحاں دے ہمسائے: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: ہمسائے تن طرحاں دے نیں۔ اوہناں وچوں اک ہمسایہ دا حق تے بس اک ای اے تے اوہ مشرک ہمسایہ اے۔ اک ہمسائے دے دو حق نیں تے اوہ مسلمان ہمسایہ اے۔ اک حق اوہدے ہمسایہ ہون دا اے تے دُوجا حق مسلمان ہون دا۔ اک ہمسایہ دے تن حق نیں تے اوہ مسلمان رشتہ دار ہمسایہ اے۔ اک حق اوہدے ہمسایہ ہون دا اے۔دوجا حق رشتہ دار ہون دا اے تے تیجا حق مسلمان ہون دا (رواہ البزار وابو نعیم فی الحلیہ)
ہمسائے دے حقوق: آپؐ نے ارشاد فرمایا: ہمسائے دا حق ایہہ ہے کہ جے اوہ بیمار ہو جاوے تے اوہدی مزاج پرسی کرو‘ جے اوہ مر جاوے تے اوہدے جنازہ دے نال جائو۔ گراوہ ادھار منگے تے اوہنوں قرض دیو۔ جے اوہ ننگا ہووے تے اوہنوں کپڑے پائو۔ جے کوئی خوشی اوہنوں حاصل ہووے تے اوہنوں مبارکباد دیو۔ جے کوئی مصیبت اوہدے اتے طاری ہووے تے اوہنوں تسلی دیو تے اپنے مکان نوں اوہدے مکان توں اُچا نہ کرو تاںجے اوہ ہوا توں محروم نہ رہوے تے اپنے چلھے دے دھوئیں توں اوہنوں ایذا نہ پہنچائو (رواہ الطبرانی فی الکبیر)
علما دا احترام: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مسلمانو! عالماں دی تعظیم کیتا کرو۔ کیوں جے اوہ پیغمبراں دے وارث نیں جو کوئی وی اوہناں دی تعظیم کردا اے اوہ خدا تے رسول دی تعظیم کردا اے (رواہ الخطیب)سلام کرنا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: تسیں اوس ویلے تک جنت وچ نہیں جا سکے جدوں تک مومن نہ ہووے تے اوس ویلے تک مومن نہیں ہو سکدے جدوں تک آپس وچ اک دُوجے نال محبت نہ ہووے تے کیہ میں تہانوں اک ایسا طریقہ نہ دَساں کہ اوہدے اتے عمل کرن نال تہاڈے وچ باہمی محبت پیدا ہووے؟ (اوہ طریقہ ایہہ ہے کہ) تسیں اک دُوجے نوں سلام واضح طریقے نال کیتا کرو (مسلم)
سلام کرن دا ضابطہ: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: سوار پیدل نوں سلام کرے‘ چلن والے بیٹھے ہوئے نوں تے تھوڑی جماعت وڈی جماعت نوں (بخاری المسلم‘ مشکوٰۃ)اک مقام تے آپؐ نے فرمایا چھوٹا وڈے نوں سلام کرے (بخاری‘ مشکوٰۃ)سلام دی ابتدا کرن والا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا اللہ توں قریب ترین شخص اوہ اے جہڑا سلام دی ابتدا کرے (احمد ترمذی‘ مشکوٰۃ)
گھر والیاں نوں سلام کرنا: آپؐ نے ارشاد فرمایا: جدوں تسیں کسے گھر وچ داخل ہوو تے اوہدے باشندیاں نوں سلام کرو تے جدوں اوتھوں جان لگو تے اوہناں نوں سلام کر کے رخصت کرو (بیہقی‘ مشکوٰۃ)
مصافحہ: رسول اکرمؐ نے ارشاد فرمایا: جدوں وی دو مسلمان آپس وچ ملاقات کردے تے مصافحہ کردے نیں تے اوہناں دے جدا ہون توں پہلاں اوہناں دے (صغیرہ گناہواں) دی مغفرت کردتی جاندی اے۔ (احمد ترمذی‘ مشکوٰۃ)
عیادت کرنا: رسول اکرمؐ نے ارشاد فرمایا: بیمار دی مکمل عیادت ایہہ ہے کہ تسیں اوہدی پیشانی اتے یا ہتھ اتے اپنا ہتھ رکھو تے اوہدے کولوں پچھو کہ اوہ کیسا اے؟ تے آپس وچ ملدے ویلے مکمل تحیہ ایہہ اے کہ مصافحہ وی کرو (مشکوٰۃ)
بیٹھن توں پہلاں اجازت: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: دو بندیاں وچ اوہناں کولوں اجازت لئے بغیر نہ بیٹھو (ترمذی‘ ابو دائود‘ مشکوٰۃ)
مسلمان لئی جگہ بنانا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مسلمان دا ایہہ حق اے کہ جدوں اوہدا بھرا اوہنوں ویکھے تے اوہدے لئی اپنی جگہ توں کجھ (حرکت کرے )(بیہقی‘ مشکوٰۃ)نِچھ دا جواب: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: چھینک والے نوں تن واری یرحمکن اللہ کہہ کے جواب دے دیو لیکن اوہنوں ایس توں ودھ چھینکاں آندیاں نیں تے چاہے جواب دے دیو چاہے نہ دیو (ابو دائود‘ ترمذی‘ مشکوٰۃ)جمائی: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جس کسے نوں جمائی آوے تے اوہ اپنا ہتھ منہ اتے رکھ لووے۔ (مسلم‘ مشکوٰۃ)
گال نہ کڈو: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مسلمان نوں گالی دینا گناہ اے تے اوہدے نال قتال کفر اے (متفق علیہ‘ مشکوٰۃ)لعنت نہ کرو: نبی اکرمؐ نے ارشاد فرمایا: کسے سچے مسلمان دے شایان شان نہیں کہ اوہ دوجیاں اتے لعنت کردا پھرے (مسلم‘ مشکوٰۃ)
لوکاں نوں تباہ کہن والا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا:جہڑا شخص اپنے آپ نوں پاک تے صاف سمجھدے ہوئے (ایہہ کہے کہ لوک تباہ ہو گئی( یعنی اعمال بد وچ مبتلا نیں (تے اوہ شخص اوہناں عام لوکاں توں ودھ تباہ حال اے) (مسلم‘ مشکوٰۃ)
دورخا آدمی: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: قیامت دے دن بدترین شخص اوہ دور خا بندا ہووے گا جہڑا اوہناں دے کول اک روپ وچ آوے تے اوہناں دے کول دوجے روپ وچ (بخاری‘ مسلم ‘مشکوٰۃ)
جھوٹ کہہ کے ہنسان والا : نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا:افسوس اے اوس شخص اتے جہڑا جھوٹی گلاں کرے تاں جے لوک ہسن‘ افسوس اے اوہدے اتے‘ افسوس اے اوہدے اتے (مشکوٰۃ)
نقل نہ اتارو: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مینوں پسند نہیں اے کہ میں کسے دی نقل اتاراں‘ خواہ مینوں اوہدے بدلے وچ کجھ ای کیوں نہ مل جاوے (مشکوٰۃ)
لوکاں اتے رحم کرو: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: رحمن رحم کرن والیاں اتے رحم کردا اے‘ زمین والیاں اتے رحم کرو‘ اسمان والا تہاڈے اتے رحم کرے گا (ترمذی‘ ابود ائود‘ جمع الفوائد)
محبت دی اطلاع: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جدوں کسے شخص نوں اپنے کسے بھرا نال محبت ہو جاوے تے اوہنوں چاہیدا اے کہ اوہنوں دس دیوے کہ میں تہاڈے نال محبت کرنا واں (ابو دائود‘ ترمذی‘ جمع الفوائد)
محبت وچ اعتدال: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا :جہدے نال محبت ہووے اوہدے نال محبت اعتدال نال کرو‘ ہو سکدا اے کہ اوہ کسی دن تہاڈا مبغوض بن جاوے تے جہدے نال تہانوں بغض تے نفرت ہووے۔ اوہدے نال نفرت وی اعتدال دے نال کرو۔ ہو سکدا اے کہ اوہ کسی دن تہاڈا محبوب بن جاوے (ترمذی‘ جمع الفوائد)
خوش اخلاقی تے نرمی: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: مسلماناں وچ مکمل ترین ایمان اوس شخص دا اے جہڑا بوہتا خوش اخلاق ہووے‘ اوہ اپنے گھر والیاں دے نال بوہتی نرمی تے مہربانی دا معاملہ کردا ہووے (ترمذی‘ جمع الفوائد)مثالی ہمدردی: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: باہمی دوستی تے اک دوجے اتے رحم و شفقت وچ مسلماناں دی مثال اک جسم جئی اے جدوں اوہدے کسے عضو نوں کوئی تکلیف ہووے تے پورا جسم اوہدے لئی بخار تے بیداری وچ مبتلا ہو جاندا اے (بخاری‘ مسلم ‘ جمع الفوائد)
ہر حال وچ مدد کرنا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: اپنے بھرا دی مددکرو‘ اوہ ظالم ہووے اوہدوں وی تے مظلوم ہووے اوہدوں وی۔ اک شخص نے پچھیا: یارسول اللہؐ! مظلوم دی مدد کراں گا لیکن ظالم دی مدد کیویں کراں؟ اوہدے اتے آپؐ نے فرمایا: اوہنوں ظلم توں روکو‘ ایہو اوہدی مدد اے (بخاری‘ ترمذی‘ جمع الفوائد)
بھرا دی آبرو بچانا: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جہڑا شخص اپنے بھرا دی آبرو دا دفاع کرے اللہ تعالیٰ قیامت دے دن اوہدے چہرے توں اگ دور رکھے گا (ترمذی جمع الفوائد)