روس یوکرین جنگ دے معیشت اتے اثرات

کجھ ایسے قسم دی صورتحال پچھلے سال فروری وچ روس ولوں یوکرین اتے حملے نے پیدا کردتی سی

ڈاکٹر رشید احمد خان

اج کل دی دنیا سکڑ کے اک پنڈ دی شکل اختیار کر چکی اے۔ ایہدے کسی حصے وچ ہون والے واقعیاں دا باقی حصیاں خواہ اوہ جائے وقوعہ توں ہزاراں میل دور ای کیوں نہ ہون اتے اثرنمایاں ہون وچ ذرا دیر نہیں لگدی۔ کجھ ایسے قسم دی صورتحال پچھلے سال فروری وچ روس ولوں یوکرین اتے حملے نے پیدا کردتی سی۔طول پھڑدی یوکرین دی جنگ امریکہ تے چین دے تعلقات نوں وی متاثر کر رہی اے کیوں جے چین نے یوکرین اتے روسی حملے دی مذمت کرن توں انکار کردتا بلکہ روس دے خلاف امریکہ تے نیٹو ولوں عائد کردہ پابندیاں دی مخالفت کردیاں روس کولوں ارباں ڈالر مالیت دے تیل تے گیس خریدن دے معاہدیاں اتے دستخط کر کے روس دی معیشت نوں سہارا دین دی کوشش کیتی۔
یوکرین دی جنگ توں یوکرین دی معیشت تباہ ہو گئی تے جے ایس ویلے وی جنگ بندی ہو جاوے تے اوہنوں اپنی معیشت دی بحالی تے تباہ شدہ انفراسٹرکچر دی تعمیر لئی ارباں ڈالر خرچ کرنا پین گے۔
خود روس تے امریکہ نوں ایس جنگ وچ نقصان چکنا پے رہیا اے تے تجزیہ نگاراں دے مطابق جے کسی ملک نوں ایس جنگ توں فیدہ پہنچیا اے تے اوہ چین اے کیوں جے روس تے امریکہ دونویں یوکرین دی جنگ وچ الجھے ہوئے نیں تے اپنے وسائل تے توانائیاں اک ایسی جنگ وچ صرف کر رہے نیں جہدے ختم ہون دے آثار نظر نہیں آندے۔
یوکرین بحر اسود دے ساحل دے نال دو پاسیوں روس تے باقی پاسیوں پولینڈ بیلا روس سلویکیا ہنگری تے رومانیہ دے نال ملن والی سرحداں دے نال یوریشیا دے خطے دا اک اہم ملک اے۔ 1991توں پہلاں ایہہ پچھلے سوویت یونین دا حصہ سی۔ پچھلے سوویت یونین وچ شامل جہناں ریاستاں دے قدرتی تے معدنی وسائل زرعی تے صنعتی ترقی تے بھاری ہتھیاراں دی پیداوار نے ماسکو نوں واشنگٹن دے مقابلے وچ برابر دی طاقت (سپرپاور) بنا کے لیا کھڑا کیتا سی۔ اوہناں وچ یوکرین نوں اک نمایاں حیثیت حاصل سی۔ ایہدی زرعی خصوصاً گندم دی پیداوار نے نہ صرف پچھلے سوویت یونین نوں خوراک دے معاملے وچ خود کفیل کر رکھیا سی بلکہ ایہدی سب توں اہم برآمدات وچ شامل بری تے بحری فوجاں لئی بھاری ہتھیار مثلاً ٹینک دور مار توپاں تے بحری جہاز وی یوکرین دی بندرگاہواں وچ تیار ہوندے سن۔ ایہدی اہمیت دا اندازہ ایس امر توں لایا جا سکدا اے کہ پچھلے سوویت یونین دا حصہ ہون دے باوجود ایہنوں اقوام متحدہ دی جنرل اسمبلی وچ نشست حاصل سی مگر 1991وچ جدوں پچھلے سوویت یونین دا شیرازہ بکھرن دے عمل دا آغاز ہویا تے ایہدی باقی ریاستاں وانگوں یوکرین نے وی روس کولوں علیحدگی اختیار کر لیتی تے اپنی آزادی دا اعلان کر دتا۔ یوکرین دی علیحدگی روس لئی اک بہت وڈا دھچکا سی۔اگرچہ روس نے ایہنوں باقی دنیا وانگوں یوکرین دی آزادی نوں تسلیم کر لیتا تاہم بحرا سود جتھے روس دا بحری بیڑہ موجود اے تے جہڑا آبنائے باسفورس دے رستے مشرقی بحر روم تے اوہدے توں اگے افریقی تے ایشیائی خطیاں تک روس دی رسائی دے تناظر وچ بڑا اہم اے روس نے اوہنوں ہمیشہ اپنے حلقہ اثر وچ سمجھیا۔ ایہو وجہ اے کہ جدوں مشرقی یورپ دے ملکاں نوں امریکہ نے نیٹو وچ شامل کرن مگروں یوکرین نوں وی ایس معاہدے وچ شامل کرنا چاہیا تے روس نے ایہدی سخت مخالفت کیتی تے نیٹو نوں خبردار کیتا کہ اوہنوں اپنی سرحداں روس تک ودھان دی اجازت نہیں دتی جاوے گی لیکن جدوں امریکہ تے یوکرین دی حکومت نے ایس اقدام دے خلاف روس نوں یقین دہانی کران توں انکار کر دتا تے روس نے 25 فروری نوں یوکرین وچ فوجاں داخل کر دتیاں۔ امریکہ تے مغربی ملکاں نے روس دے ایس اقدام دی مذمت کردیاں روسی حملے دے خلاف یوکرین نوں ہتھیاراں دی مدد فراہم کرن دا اعلان کردتا تے اوہدے نال ای روس دے خلاف اقتصادی پابندیاں وی نافذ کر دتیاں جہناں وچ روس توں تیل تے گیس دے حصول اتے پابندی وی شامل اے۔ایہدے پیش نظر امریکہ نے پچھلے سال اپنی نیشنل سکیورٹی دی حکمت عملی دی دستاویز وچ روس توں ودھ چین نوں اپنے عالمی مفادات لئی وڈا خطرہ قرار دتا اے۔ موجودہ امریکی صدر جوبائیڈن دی خارجہ پالیسی وچ چین دے ایس مبینہ خطرے دا مقابلہ کرن ول بھرواں توجہ دتی جا رہی اے۔ ایہدے لئی جوبائیڈن نے جولائی وچ سعودی عرب دا دورہ کیتا تے سعودی حکمران خاندان دے نال ماضی دی غلط فہمیاں توں تعلقات نوں پہنچن والے نقصان دی تلافی کرن دی کوشش کیتی۔ جنوب مشرقی ایشیا وچ چین دے اثرو رسوخ وچ ہور وادھے نوں روکن تے خطے خصوصاً آسیان دے رکن ملکاں نوں چین دے خلاف صف آرا کرن دی کوشش وچ بائیڈن نے نومبر وچ پہلے کمبوڈیا دے دارالحکومت Phnom Penh وچ آسیان تے مشرقی ایشیا دے ملکاں دے سالانہ کانفرنساں تے ایہدے مگروں بالی (انڈونیشیا) وچ جی 20ملکاں دی سربراہی کانفرنس وچ رلت کیتی۔پاکستان اتے یوکرین اتے روسی حملے نال پیدا ہون والی صورتحال دا اثر دو وجوہات دی بنا تے پیا۔ اک ایہہ کہ جدوں روس نے یوکرین وچ فوجاں داخل کیتیاں پاکستان دے اوس ویلے دے وزیراعظم عمران خان ماسکو وچ روس دے نال ملاقات کر رہے سن۔ امریکہ تے نیٹو دے رکن ملکاں دی خواہش سی کہ پاکستان پچھلی چار دہائیاں توںامریکہ دا سٹریٹیجک پارٹنر ہون پاروں یوکرین اتے روسی حملے دی مذمت کرے تے مغربی ملکاں دے موقف دی حمایت کرے۔ ایس مقصد لئی اسلام آباد وچ مقیم امریکی تے یورپی یونین دے رکن ملکاں دے سفارتکاراں نے پاکستانی وزارت خارجہ نوں اک خط وی لکھیا سی۔ تاہم پاکستانی فارن آفس نے اوس خط نوں سفارتی آداب دے خلاف قرا ر دے کے حکومت پاکستان ولوں ناراضی دا اظہار کیتا۔ ایس توں پاکستان دے نال امریکہ دے تعلقات جہڑے صدر جوبائیڈن دی انتظامیہ دے اقتدار سنبھالن ویلے توں پہلاں ای ناخوشگوار سن ہور تنائو دا شکار ہوگئے۔
دوجے پاکستان لئی قطر تے خلیج فارس دے دوجے ملکاں کولوں انتہائی مہنگے داموں گیس خریدنا تقریباً ناممکن ہو گیا کیوں جے روس کولوں گیس دی خرید بند ہون مگروں یورپی ملکاں نے کئی گنا بوہتی قیمت تے گیس خریدن دے معاہدے کر لیتے سن۔ یوکرین وچ جنگ چھڑ جان پاروں ملک توں گندم دی برآمد وی متاثر ہوئی۔ اقوام متحدہ دے ادارے ورلڈ فوڈ آرگنائزیشن دے مطابق ایس توں متاثر ہون اولے ملکاں دے علاوہ تیجی دنیا دے ترقی پذیر گندم درآمد کرن والے ملکاں اتے وی اثر پیا۔ اوہناں وچ پاکستان وی شامل اے۔
اک پاسے امریکہ تے دوجے پاسے چین وچ عالمی کشمکش دے پاکستان جئے ترقی پذیر ملکاں اتے کیہ اثرات ہو سکدے نیں ایہدی اک مثال یوکرین دی جنگ اے۔طول پھڑدی یوکرین دی جنگ امریکہ تے چین دے تعلقات نوں وی متاثر کر رہی اے کیوں جے چین نے یوکرین اتے روسی حملے دی مذمت کرن توں انکار کردتا بلکہ روس دے خلاف امریکہ تے نیٹو ولوں عائد کردہ پابندیاں دی مخالفت کردیاں روس کولوں ارباں ڈالر مالیت دے تیل تے گیس خریدن دے معاہدیاں اتے دستخط کر کے روس دی معیشت نوں سہارا دین دی کوشش کیتی۔ یوکرین دی جنگ توں یوکرین دی معیشت تباہ ہو گئی تے جے ایس ویلے وی جنگ بندی ہو جاوے تے اوہنوں اپنی معیشت دی بحالی تے تباہ شدہ انفراسٹرکچر دی تعمیر لئی ارباں ڈالر خرچ کرنا پین گے۔ خود روس تے امریکہ نوں ایس جنگ وچ نقصان چکنا پے رہیا اے تے تجزیہ نگاراں دے مطابق جے کسی ملک نوں ایس جنگ توں فیدہ پہنچیا اے تے اوہ چین اے کیوں جے روس تے امریکہ دونویں یوکرین دی جنگ وچ الجھے ہوئے نیں تے اپنے وسائل تے توانائیاں اک ایسی جنگ وچ صرف کر رہے نیں جہدے ختم ہون دے آثار نظر نہیں آندے۔
اوہناں دے مقابلے وچ چین جنوب مشرقی ایشیا تے مشرق وسطیٰ جہڑے دوجی جنگ عظیم مگروں ہن تکا مریکی حلقہ اثر وچ رہے نیں وچ اپنے اثرو رسوخ نوں فروغ دے رہیا اے۔ پاک چین اکنامک کوریڈور (سی پیک) جہدے اتے دونویں ملکاں نے 2015 وچ دستخط کیتے سن تے جہدے تحت 60بلین ڈالر توں ودھ رقم خرچ کر کے سڑکاں ریلوے لائناں تیل تے گیس دی پائپ لائناں دا جال وچھایا جا رہیا اے۔ ایہدی تکمیل
نال نہ صرف پاکستان تے چین قریبی تجارتی رابطے تے سرمایہ کاری نال اک دوجے دے قریب آن گے بلکہ چین وسطی جنوبی تے مغربی ایشیائی ملکاں وچ وی تجارت تے آن جان دے رستے تعمیر ہون گے لیکن امریکہ نوں بڑی تشویش اے کیوں جے مشرق بعید تے جنوب مشرقی ایشیا وچ امریکی غلبے نوں چیلنج کرن مگروں چین مشرق وسطی تے بحری ہند دے علاقیاں وچ امریکہ دے دفاعی معاشی تے تجارتی مفادات لئی خطرہ بن کے ابھررہیا اے۔
ایہدے پیش نظر امریکہ نے پچھلے سال اپنی نیشنل سکیورٹی دی حکمت عملی دی دستاویز وچ روس توں ودھ چین نوں اپنے عالمی مفادات لئی وڈا خطرہ قرار دتا اے۔ موجودہ امریکی صدر جوبائیڈن دی خارجہ پالیسی وچ چین دے ایس مبینہ خطرے دا مقابلہ کرن ول بھرواں توجہ دتی جا رہی اے۔ ایہدے لئی جوبائیڈن نے جولائی وچ سعودی عرب دا دورہ کیتا تے سعودی حکمران خاندان دے نال ماضی دی غلط فہمیاں توں تعلقات نوں پہنچن والے نقصان دی تلافی کرن دی کوشش کیتی۔ جنوب مشرقی ایشیا وچ چین دے اثرو رسوخ وچ ہور وادھے نوں روکن تے خطے خصوصاً آسیان دے رکن ملکاں نوں چین دے خلاف صف آرا کرن دی کوشش وچ بائیڈن نے نومبر وچ پہلے کمبوڈیا دے دارالحکومت Phnom Penh وچ آسیان تے مشرقی ایشیا دے ملکاں دے سالانہ کانفرنساں تے ایہدے مگروں بالی (انڈونیشیا) وچ جی 20ملکاں دی سربراہی کانفرنس وچ رلت بالی کانفرنس وچ چین دے صدر شی جنگ پنگ تے امریکی صدر بائیڈن وچ بالمشافہ ملاقات وی ہوئی۔ ایس ملاقات توں پہلاں دونویںملکاں دے وزرائے خارجہ وچ پنج گھنٹے تک گل بات وی ہوئی سی۔ ایس گل بات دا مقصد چین نوں یوکرین دے مسئلے اتے روس دا ساتھ چھڈن اتے آمادہ کرنا سی لیکن اطلاعات دے مطابق امریکی صدر نہ صرف ایہدے وچ نکام رہے بلکہ جنوب مشرقی ایشیا دے ملکاں نوں وی چین دے خلاف صف آرا کرن وچ وی کامیاب نہیں ہو سکے۔ یوکرین وچ ڈیڈلاک اے۔ وسطی ایشیا تے افغانستان توں امریکہ پسپا ہو چکیا اے تے جنوب مشرقی ایشیا مگروں مشرق وسطیٰ وچ وی امریکہ مقامی ملکاںدی امریکہ دی نیشنل سکیورٹی سٹریٹجی دی حمایت کرے۔ امریکہ نوں یقین اے کہ موجودہ مشکل معاشی حالات دے پیش نظر پاکستان نوں ایہدے اتے راضی کرنا آسان نہیں ہووے گا۔
ہووے گا کیہ؟ دوجے پاسے مبصرین دا کہنا اے کہ سال 2023وچ یوکرین دا ایشو اہم ترین معاملہ دے طور تے جاری رہوے گا۔ روس نوں 2022 وچ کئی واری اپنی حکمت عملی وچ تبدیلی لیانا پئی تاہم اوہ نہ تے قبضہ کردہ علاقیاں دا پورا کنٹرول سنبھال سکیا تے نہ ای یوکرینی فوج نوں زیر کر سکیا۔ انج وکھائی دیندا اے کہ ایہہ جنگ آئندہ سال وی جاری رہووے گی۔ گو کہ یوکرین نے کجھ محاذاں اتے کامیابی حاصل کیتی اے تے وی ایہہ روس نوں مکمل طور تے شکست دیندیاں اعلان فتح کرن دی طاقت دا مالک وکھائی نہیں دیندا۔ امریکہ ولوں ہور اسلحہ دی امداد یوکرین نوں روس دے مامقابل مضبوطی دوا سکدی اے لیکن ایس ویلے صحیح معنیاں وچ یوکرین دی فتح دا ذکر کرنا ناممکن اے۔
ایسے طرحاں روس ولوں وی پوری فتح دا اعلان قدرے اوکھا ہووے گا کیوں جے روسی مسلح افواج تاحال بھاری نقصان برداشت کر رہیاں نیں۔ روس میدان جنگ وچ اپنا پلہ بھاری کرن وچ مشکلاں نال دوچار اے تے ایہہ یوکریند ے جوابی حملیاں دا سدباب کرن توں قاصر اے۔
کوئی امن معاہدہ؟ موجودہ حالات وچ آیا کوئی امن معاہدہ قائم ہو سکدا اے؟ شاید نہیں! سال 2023وچ سارے فریقین ولوں قابل قبول کسی معاہدے دا قیام قدرے کٹھن اے۔ چونکہ فریقین تاحال اپنی اپنی پوزیشن وچ تبدیلی نہیں لیائے۔ یوکرین دا کہنا اے کہ روس دے مکمل انخلا توں پہلاں کسی امن معاہدے دا قیام ناممکن اے۔ دوجے پاسے روس الحاق کردہ علاقیاں نوں تسلیم کیتے جان دا مطالبہ کر رہیا اے تے ایہہ یوکرین نوں غیر جانبدار موقف اپنان دا کہہ رہیا اے۔