’’گوجر خان وچ فیضان نوشاہیہ‘ اک جھات

پنجابی زبان تے ادب دی ہمیشہ ایہہ خوش بختی رہی اے کہ ایس دی
پھلواڑی نوں آبیار کرن والے اللہ دے صوفی تے نیک بندے ای رہے نیں

ڈاکٹر صائمہ بتول

پنجابی زبان تے ادب دی ہمیشہ ایہہ خوش بختی رہی اے کہ ایس دی پھلواڑی نوں آبیار کرن والے اللہ دے صوفی تے نیک بندے ای رہے نیں۔ جیکر اسیں سلام دی تریخ تے جھات پائیے تاں سانوں صوفی بزرگاں تے اللہ والیاں دیاں اوہ محنتاں تے ریاضتاں دسدیاں نیںجہڑیاں اوہناں مذہب اسلام نوں پھیلاون تے سماج نوں دین تے شریعت دی نیہہ تے اسارن لئی کیتیاں۔ا یہناں بزرگاں اللہ والیاں تے صوفیاں کارن ای اسلام پھیلیا تے کنے ای اانکاری اک رب دا ناں لین والے مسلمان ہو گئے۔ اللہ والیاں تے صوفیاں دے بوہے ہر خاص عام لئی کھلے ہوندے نیں اوہ انسانیت نال پیار کرن والے تے نفسانی خواہشاں دا گل گھٹن والے ہوندے نیں۔ صوفی کون ہوندا اے یا کیہڑیاں خوبیاں دا مالک صوفی اکھوان دا حق دار ہوندا اے ایس حوالے نال حضرت علی بن عثمان ہجویری اپنی شہرہ آفاق کتاب کشف المحجوب وچ لکھدے نیں۔
’’صوفی اوہ اے جہڑا خود نوں فنا کر کے حق دے نال مل جاوے تے خواہشات نفسانیہ نوں مار کے حقیقت توں پیوستہ ہو جاوے‘‘۔
موہرے انسان جنگلاں تے غاراں وچ وسدا سی ہولی ہولی اوس نوں سرت آئی تاں اوس جنگلاں تے غاراں وچوں نکل کے اکھٹیاں رہنا شروع کردتا فیر جدوں ایہدے اندر سماجی شعور جاگیا تاں انسان اپنی بقا لئی کجھ اصول دے ضابطے بنائے کجھ قدراں مقرر کیتیاں تاں جے اوہناں تے عمل کر کے اک ودھیا سماج اُساریا جا سکے فیر جدوں تائیں تاں انسان ایہناں اصولاں تے قدراں دی پاسداری کردے رہے۔ ودھیا سماج بنیا رہیا تے انسان ترقی ول پیر پُٹدا رہیا پر جدوں ایہہ قدراں وسریاں تاں سماج وگڑنا شروع ہو گئے ایہو جہے حالاتاں وچ اللہ دے بندیاں ولیاں تے صوفیاں نے نویکلا کردار نبھایا۔ اوہ ہر دور وچ آپ وی امن پیارتے انسانیت دے گیت گائوندے رہے تے اپنے منن والیاں نوں وی ایس راہ دے پاندھی بناون لئی پریردے رہے ایس حوالے نال عصمت اللہ شاہ اپنی کتاب پریم نگر وچ اپنے وچار سانجھے کردیاں لکھدے نیں۔
’’جدوں تک قدراں عروج تے سن معاشرے تیزی نال ترقی دیاںمنزلاں طے کردے رہے مگر
جدوں قدراں پامال ہوئیاں تاںمعاشریاں اُتے وی زوال آنا شروع ہو گیا ایس دوران معاشرے
وچ کجھ ایسی نابغہ روزگار ہستیاں ظہور پذیر ہوندیاں رہیاں جہناں نے اخلاقی قدراں دے فروغ دا
پرچار کیتا۔ ایہناں ہستیاں نوں صوفی کہیا جاندا اے‘‘۔
پنجابی زبان تے ادب نال جڑن والیاں توں اڈ تصوف تے دینی ادب نال جڑیا کوئی بندہ اجیہا نہیں جیہڑا حضرت نوشہ حاجی محمد گنج بخش قادری نوشاہی بارے نہ جان دا ہووے۔ نوشہ گنج پیر پنجاب دے جم پل سن آپ دے بزرگ موضع پنن وال دے رہن والے سن بعدوں گھگھانوالی تحصیل پھالیہ ضلع گجرات آ کے وس گئے۔ آپ دے وڈوڈیرے موہرے ای اسلام دی تبلیغ وجہوں مشہوری رکھدے سن۔ آپ نوں پنجابی دے پہلے نثر نگار ہوون دا اعزاز وی حاصل اے۔ نوشہ پیر ہوراں لوکائی نوں سدھے راہ تے پاون لئی اوہناں دی ای زبان وچ اوہناں نوں سمجھاون لئی پنجابی زبان وچ چھ واعظ لکھے۔ اوہناں قادری سلسلے دے بزرگ شاہ سلمان نوری بھلوالیؒ دے ہتھ تے بیعت کیتی تے مرشد دے آکھے تے نوشہرہ تارڑاں تحصیل پھالیہ ضلع گجرات وچ تبلیغی ٹھکانہ قائم کر لیا۔ آپ نے حج وی کیتے مصر دے سفر وی کیتے پر آپ نے اسلام دی تبلیغ لئی اپنی جنم بھومی پنجاب ای چنی آپ دی تعلیم نال دو لکھ انکاری مسلمان ہوئے۔ ایس حوالے نال معین الدین محبوب فرماندے نیں۔
’’حضور نبی کریمﷺ نے اج توں کئی سو سال پہلاں جس درس و تدریس دی تلقین فرمائی سی بے شک اللہ کریم دے نبی آخر الزمانﷺ مگروں صحابہ کرام نے جس احسن طریقے نال دینی امور سرانجام
دتے اوہدے پاروں لکھاں لوکاں نے اسلام قبول کیتا اوہو طریقہ اولیا اکرام نے اپنایا‘‘
عام طور تے کوئی وی انسان اپنیاں بزرگاں وچوں تن توں چار پیڑھیاں توں ودھ نہیں جان دا اک بال اپنے پیو دادے پڑدادے تے حد شکر دادے تک بارے جان دا اے اوس توں پچھے نہیں یادداشت لئی تذکرے لکھے جاندے نیں۔ پہلوں پہل بیاض لکھے جاندے سن مطلب صاحب ذوق اپنی ریجھ لئی اپنے کول اک کتاب رکھدے جہنوں بیاض آکھیا جاندا ایہناں وچ اپنی من مرضی دے شعریاں اپنی پسند دے شاعراں دے چو نویں شعر درج کردے سن تے نال نال اوہناں بارے رائے تے اوہناں دی حیاتی دے حالات نوں وی درج کرن لگ پئے تے فیر ایہہ بیاض دی شکل توں نکل کے تذکرے والے روپ وچ سامنے آون لگ گئے۔ بس اجہی تحریر جیہدے وچ شاعراں دے مختصر حیاتی دے حالات‘ اوہناں دا کجھ کلام تے اوہناں بارے لکھن والے دی رائے وی درج ہووے تذکرہ اکھواندا اے۔
کسے وی زمانے وچ تذکرہ لکھن دی لوڑ ایس کارن پیندی اے کہ آون والیاں پیڑھیاں اوس دور دیاں خاص ہستیاں تے بزرگاں بارے جانکاری لے سکن۔ اصل وچ تذکریاں ذریعے اجیہے بزرگاں نوں ہمیشہ دی حیاتی دے دتی جاندی اے تاں جے اوہ بزرگ ہستیاں وسرن نہ شیخ فریدالدین عطار ہوراں اپنی مشہور کتاب تذکرۃ الاولیا لکھن دا کارن بیان کردیاں دسیا اے۔
’’امام یوسف ہمدانی کولوں پچھیا کہ جدوں ایہہ زمانہ لنگھ جاوے تے ایہہ بزرگ
وی وفات پا جان تے کیہ کریے کہ سلامت رہیے۔ فرمایا ہر دن اٹھ صفحے بزرگ لوکاں دے کلام پڑھ لیا
کرو پس میں اہل دنیا لئی اک ایسا شغل یا ورد بنانا اپنا فرض سمجھیا جو اوہناں دی دینی بہتری دا موجب ہو سکے‘‘ ۔
پنجابی زبان تے ادب دے ایہہ بھاگاں تے مقدراں دی گل اے کہ ا یس زبان نوں ترقی دیون والیاں وچ رب دے بزرگاں ولیاں تے اللہ والیاں دا بتھیرا حصہ اے۔ جیویں شیخ فریدالدین عطار ہوراں بزرگاں تے اللہ والیاں نوں جیوندا رکھن دا طریقہ دسیا کہ اوہناں بزرگاں دا کلام پڑھ لین نال اسیں اپنے ایمان نوں وی تے اوس اللہ دے بندے نوں جیوندا رکھ سکنے آں پر ایہہ کم کلام یاں بزرگاں بارے جانکاری سانوں ملے کتھوں۔ ایہہناں بزرگاں تے اوہناں دے کلام نوں سانبھن والے تے مگروں لکھتی شکل وچ لوکائی لئی پیش کرن والے اصل دان دے حقدار ہوندے نیں۔ جیویں اشتیاق احمد نوشاہی سچیاری ہوراں اپنی اک کھوج دی کتاب گوجر خان وچ فیضان نوشاہیہ دے سرناویں ہیٹھ ترتیب دتی اے۔ ایہہ کتاب ادارہ دپنجابی لکھاریاں شاہدرہ توں 2021وچ چھپی اے۔ ایس تحقیق دی کتاب دا مڈھ حمد باری تعالیٰ توں بدھا گیا اے مگروں رب دے محبوب رسول ﷺ دی خدمت وچ نعت دی شکل عقیدت دے پُھل نچھاور کیتے گئے نیں۔ نال ای ایس کتاب وچ اوہناں علم تے عرفان نال بھریاں اولیائے کرام دیاں گلاں شامل کیتیاں نیں۔ ایس توں اگے ایس کتاب وچ کجھ مضمون جیہڑے ایس صوفیانہ کھوجکاری بارے نیں وی شامل کیتے گئے نیں۔ پہلا مضمون گوجر خان میں فیضان نوشاہیہ‘‘ ریاست علی مجددی ہوراں لکھیا اے صوفیا تے رب دے ولیاں بارے کھوجکاری کرن والے تے لکھن والے آپ وی کوئی عام نہیں سگوں رب دے نیڑے تے رب دے دسے گئے اصولاں تے ٹرن والے ہوندے نیں ایس حوالے نال تصوف دی ایس کتاب دے لکھاری اشتیاق احمد نوشاہی بارے دس پائوندیاں ریاست علی مجدد ی لکھدے نیں۔
’’محترم نوشاہی سچیاری صاحب اک رات ساڈے کول ٹھہرے۔ اسیں عاجزانہ طریقے نال آپ دی خدمت وچ مصروف رہے۔ آپ دے رہن سہن اٹھن بیٹھن کھان پین تے گل بات
دے انداز توں اسیں بہت ساری ایسیاں گلاں سکھیاں جہناں دا تعلق زندگی دے رہنما اصولاں نال اے‘‘۔
ایس کتاب وچ شامل دوجا مضمون ’’گوجر خان میں فیضان نوشاہیہ‘‘ اک مایہ ناز حقیقی ‘ تریخی کاوش‘ ڈاکٹر محمد مشرف حسین انجم ہوراں لکھیا اے ایس توں اڈ ایس کتاب وچ زاہد اقبال بھیل‘ محمد حنیف حنفی تے ثاقب امام رضوی ہوراں دے مضمون شامل نیں۔ا یس توں اڈ اشتیاق احمد نوشاہی ہوراں تحصیل گوجر خان دی تریخ تے وی چانن پایا اے تے دسیا اے کہ گوجر خان پوٹھوہار دا دل اے۔ گوجر خان شہر دا ناں گوجر خان کنج پیا ایس حوالے نال اشتیاق احمد نوشاہی تریخ دے عالماں دے وچار سانجھے کردیاں لکھدے نیں۔
’’جدوں ادڑہ راجپوتاں دا حکمران باراں شاہ چوہان بنیا تے اوہنے اپنے تن پتراں دے ناماں اتے تن
قصبے آباد کیتے تے ہر قصبہ دا نام اوہناں دے نام اتے رکھیا۔ گجر خان دے نام تے گوجر خان‘ بھائی خان دے نام تے بھائی خان تے عمر خان دے نام تے عمر خان نامی قصبے آباد کیتے‘‘۔گوجر خان وچ ای شیر شاہ سوری نے بہت وڈی سرائے بنوائی سی جہدے ائیر اج وی وکھالی دیندے نیں اج دا تھانہ تے پرانا تحصیل دفتر ایس سرائے وچ ای بنائے گئے نیں۔ شہر گوجر خان دی تریخ بیان کردیاں لکھاری ایس تریخی شہر بارے ودھیا جانکاری اپڑان دا جتن کیتا اے۔ اپنی جنم بھومی ہر اک نوں بڑی پیاری ہوندی اے تے اوس تھاں نال جڑیاں ساریاں مان یوگ گلاں‘ اوہنوں پتہ ہوندیاں نیں پر اشتیاق احمد نوشاہی ہوراں دی ایہہ کھوج ایس پکھوں نویکلی اے کہ اوہناں جتھے گوجر خان دی دھرتی نال جڑے صوفیاں بارے بھرویں جانکاری دتی اے اوتھے ا ی ا یس بھاگاں والی دھرتی نال تعلق رکھن والے دوجے نویکلے ناواں بارے وی دس پائی اے۔ شاعر‘ فوجی‘ شہید‘ آرمی چیف‘ جسٹس تے وزیراعظم توں اڈ علم و ادب نال تعلق رکھن والے نعت گو‘ ریڈیو پاکستان نال جڑے تے ایہدے نال نال سکھاں دے وڈے آگو ماسٹر تارا سنگھ وی گوجر خان دا ای وسنیک سی ایس حوالے نال کتاب وچ بھرویں جانکاری ملدی اے۔
سلسلہ نوشاہیہ دا مڈھ حضرت حاجی نوشہ گنج بخش قادری نوشاہی توں بجھدا اے۔ اوہناں شریعت محمدی مطابق حیاتی لنگھائی ایس حوالے نال محمد اشرف منچری اپنی کتاب کنزہ الرحمت وچ حاجی نوشہ گنج پیر دا قول ایس طرح نقل کردے نیں۔
’’طریقہ نبوی طریقہ من است
سوے شرع رفتن راہ روشن است‘‘
میرا طریقہ سنت نبویہ دے مطابق اے تے شریعت دے احکام دی پیروی کرنا ای روشن رستہ اے‘‘ نوشہ گنج پیر دا ناں پنجابی زبان تے ادب وچ کسے تعارف دا محتاج نہیں۔ پنجابی زبان دے موہرے باقاعدہ شاعر بابا فرید نیں تے نثر لئی پہلا ناں حضرت نوشہ گنج پیر ہوراں دا اے اوہناں دی حیاتی دے حالات ناویں تے دسویں دے نصاب وچ شامل اے جد کہ نوشہ گنج پیر نوشاہی دے پنج واعظ (پنجابی دی مڈھلی نثر) ایم پنجابی دے نصاب وچ شامل نیں۔ حضرت نوشہ گنج بخش سچے ولی سن بڑے وڈے وڈے ولی وی آپ نوں ملن لئی بے قرار رہندے سن۔ ایس حوالے نال میاں محمد بخش فرماندے نیں۔’’بھلیاں بھلیاں در تے کھلیاں نک رگڑن وچ تلیاںنوشہ پرت نگاہ نئیں کردا کجھ پروا نہیں ولیاں‘‘حضرت نوشہ گنج بخش نوشاہی دے تن بال دوپتر حضرت حافظ محمد برخوردار بحر العشق تے حضرت محمد ہاشم دریا دل جد کہ اک دھی سائرہ خاتون سن۔
حضرت صاحبزادہ اکبر علی نوشاہی المعروف چنبی والی سرکار‘‘ ایس صوفی بزرگ دا شجرہ نسب چھ حوالیاں نال حضرت حاجی محمد نوشہ گنج بخش نال جا ملدا اے۔ ایہناں نوں چنمبی والا ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ اک زنانی دی اولاد لئی تڑپ ویکھ کے آپ رب دی بارگاہ وچ ڈگ پئے تے کجھ چر پچھوں سر چک کے گھوڑی نوں منت کیتی کہ تیرے ڈھڈ وچ جو حمل اے اوہ ایس بی بی نوں دے دے انج ای ہویا اوس بی بی دے حمل ہو گیا تے جدوں بچہ پیدا ہویا تاں اوہدے سر توں کنڈ تائیں یال دا نشان سی اوس بچے دا ناں خادم حسین رکھیا گیا۔ پیر چنبی والے دی ایس کرامت دا پوٹھو ہار دے شاعراں وی اپنی شاعری وچ ذکر کیتا اے۔ حضرت چنبی والی سرکار گوجر خان آ کے قیام پذیر رہے۔ حضرت سلطان ہادی علی نوشاہی آپ دے پوترے سن اوہناں وی اپنے دادے دے حجرے وچ قیام کیتا۔مگروں ہوچورنجا (صوفی بزرگاں بارے جانکاری دتی اے ۔
اشتیاق احمد نوشاہی سچیاری ہوراں دی صوفیاں بارے ایہہ کھوجکاری ایس لئی وی نویکلی اے کہ اوہناں جتھے اینی وڈی گنتی وچ صوفیاں بارے جانکاری اکٹھی کیتی اے اوتھے ای اوہناں جیہڑے بزرگاں بارے لکھیا اے اوہناں دا کسے نہ پکھوں گوجر خان نال تعلق جڑیا ہویا اے۔ اوہناں اپنی ایس کھوج نوں چونہہ باباں وچ ونڈیا اے۔
حوالہ جات:
(1) حضرت علی بن عثمان الحجویری غلام معین الدین نعیمی اشرفی‘ مترجم لاہور:گوہر پبلی کیشنز‘ س ن ‘ص88
(2) عصمت اللہ شاہ‘ پریم نگر( صوفیانہ شاعری میں پیار‘ محبت‘ امن اور انسان دوستی کا پیغام)‘ لاہور:فکشن ہائوس 2016‘ ص6
(3) ناز جلالوی،حکیم، ہودا عالم، فیصل آباد‘:جلالوی پاک فائونڈیشن، 2020،بیک لیف(4) فرید الدین عطار‘ شیخ ،تذکرۃ الاولیا ،لاہور:گوہر پبلی کیشنز‘ س ن‘ ص14
(5)اشتیاق احمد نوشاہی سچیاری‘ گوجر خان میں فیضان نوشاہیہ، لاہور :ادارہ پنجابی لکھاریاں، 2021‘ص17
(6) اوہی‘ص18
(7) اوہی‘ص34
(8) اوہی‘ ص40
(9) اوہی‘ ص45