انقلابی تے عوامی شاعر۔۔۔۔اُستاد دامن

آپ 4 دسمبر 1911ء نوں میراں بخش دے کول پیدا ہوئے

تحریر:صدام ساگر

استاد دامن نے جدوں شاعری دی ابتدا کیتی تے اوہناں نے اپنا تخلص ’’ہمدم‘‘ رکھیا پر جلدی ای ایہنوں ترک کر دتا ایہناں دا پیدائشی ناں چراغ دین سی پر اوہ شعر و سخن دی دنیا وچ ’’استاد دامن ‘‘ دے ناں توں مشہور ہوئے۔ اوہ 4 دسمبر 1911ء نوں میراں بخش دے کول پیدا ہوئے۔ بوہت سارے مضموناں وچ دیگر اہل دانشوراں نے لکھ رکھیا اے کہ ’’چراغ دین ناں دا ایہہ دیا جس گھر وچ فانوس ہویا اوتھے باپ درزی سی تے ماں دھوبن، سو اوہ شعر وچ چاک گریباں سیتا سی تے جلسیاں وچ دلاں دی میل کٹدا سی۔ وضع قطع پہلواناں جہی، سادہ، رہن سہن وچ انج دے بے نیازی کہ درویش پانی بھرن، علم انج دا بانس ڈبائو کہ ہفت زباں، ہنر انج دا یکتا کہ پنڈت نہرو تڑپ اُٹھے تے طبع انج دی دبنگ کہ نواب کالا باغ نوں خاطر وچ نہ لیائے۔ استاد امن نے نصف صدی تیکر لوکاں دے درد نوں ایہناں دی زبان بخشی ۔ ‘‘

استاد دامن نے شاعری دے آغاز وچ عشقیہ شاعری وی کیتی پر ویلے دے نال نال اوہ شعور دیاں بلندیاں طے کردے رہے تے ایہناں دے کلام وچ پختگی آندی گئی ایہناں دا ذہن دنیا، سماج تے کائنات دے دیگر مسائل ول سفر کردا گیا کیوں جے ایہناں دا حافظہ حیران کن سی۔ قیام پاکستان دے بعد کجھ شر پسند عناصر نے ایہناں دی ذاتی لائبریری، دُکان تے مکان نوں اگ لا دتی جس وچ ایہناں دی ذاتی تحریراں تے دوجی کتاباں سڑ کے راکھ ہو گئیاں۔ انج اوہناں نے دل برداشتہ ہو کے اپنا کلام لوح قرطاس اُتے اتارن دی بجائے اپنے حافظے اُتے یقین کرن لگے۔ کہیا جاندا اے کہ ایہناں دا بوہت سارا کلام ضائع وی ہویا پر ’’استاد دامن ‘‘ اکیڈمی دے عہدیداراں نے بڑی محبت تے جدوجہد نال مختلف ذہناں وچ محفوظ تے ایدھے اودھے کھلرے ہوئے ایہناں دے کلام نوں اکٹھا کر کے ایہناں دے مرن توں بعد ’’دامن دے موتی ‘‘دے ناں توں کتابی شکل وچ شائع کیتا تاں جے ایہناں دے چاہن والے ایہناں دے کلام توں فیض یاب ہون۔ اوہناں نے برطانوی سامراج دے اخلاف بے شمار نظماں لکھیاں تے ہر قسم دی غلامی دے خلاف صدائے احتجاج بلند کیتی۔ ایہناں دی شاعری سیاسی تے عوامی جذبات دی عکاس سی۔ ایہناں دے بارے وچ رئوف ظفر دسدے نیں کہ ’’ اوہ پیشے دے لحاظ نال اپنے والد وانگوں اک ٹیلر ماسٹر سن پر ایہناں دے اندر دا لُکیا ہویا اک شاعر باہر آن لئی بے چین سی، اک وار معروف سیاستدان میاں افتخار الدین ایہناں دی دُکان اُتے آئے تے اک سوٹ سلن لئی دتا۔

سوٹ سلن دے بعد اوہناں نے میاں صاحب نوں اپنی اک نظم سنائی جیہڑی ایہناں نوں پسند آئی جس اُتے انڈین نیشنل کانگریس دے زیر اہتمام اک عوامی جلسہ وچ ایہناں نوں اوتھے نظم سنان دا کہیا۔ استاد دامن لئی ایہہ عوامی جلسہ زندگی دا انقلابی موڑ ثابت ہویا۔ ایہناں دی نظم ’’ہٹ‘‘ ہو گئی تے اوہ راتوں رات گوشہ گمنائی توں نکل کے شہرت دی راہ اُتے گامزن ہو گئے۔ ‘‘
ایس توں بعد مزید ایہناں دی مقبولیت وچ وادھا ہوندا چلا گیا انج اوہناں نے سیاسی جلسیاں وچ نظماں پڑھن دا آغاز کیتا۔ ایس طرح ایہناں دی شاعری زبان زد عام و خاص ہو گئی تے استاد دامن ہر مکتبہ فکر دے پسندیدہ شاعری دی حیثیت نال مشہور ہوندے چلے گئے۔ کیوں جے ایہناں نوں شاعری دا شوق بچپن توں ای سی پر اوہناں نے باقاعدہ طور اُتے شاعری دا آغاز میٹرک دے بعد ای کیتا۔ اوہناں نے میٹرک دا امتحان دیو سماج سکول توں پاس کیتا جد کہ ایہناں دے بارے وچ ایہہ وی سنن نوں ملدا اے کہ ’’دامن ‘‘ اینے پڑھے لکھے نہیں سن۔ بہرحال میں ایس بحث و مباحثہ وچ نہیں پین والا ایس لئی کہ میں ایہناں نوں پڑھدے ہوئے تاریخ ادب دی جنہاں کتاباں دا مطالعہ کیتا اے ایہناں توں پتہ چلدا اے کہ استاد دامن پنجابی تے اردو دے علاوہ سنسکرت ، گرمکھی، عربی، فارسی، روسی، انگریزی تے ہندی زباناں توں وی آگاہ سن۔ دوجے پاسے ایہہ وی گل ساہمنے آندی اے کہ بچپن وچ ای استاد دامن نے گھریلو حالات دے پیش نظر تعلیم دے نال ٹیلرنگ دا کم وی کرنا شروع کیتا۔ جدوں ایہناں دی عمر 13 ورھے ہوئی تے ایہناں دا خاندان چوک متی توں باغبانپورہ منتقل ہو گیا۔ اوتھے درزی دی دکان شروع کیتی ایہناں ساریاں گلاں دا احوال آپ قارئین نوں پنجابی دے معروف شاعر، کالم نگار تنویر ظہور دی کتاب ’’اُستاد دامن‘‘ تے اکادمی ادبیات دے زیر اہتمام ’’پاکستانی ادب کے معمار ‘‘’’اُستاد دامن دی فن و شخصیت ‘‘ جنہوں ڈاکٹر امجد علی بھٹی نے لکھیا اے۔
استاد دامن خداداد صلاحیتاں دے مالک سن بظاہر ایہناں دی سادگی تے درویشی نوں ویکھ کے لگدا نہیں سی کہ اوہ اک کثیر المطالعہ بندے سن ۔ اوہ پنجابی شاعری دی فنی خوبیاں اُتے ایس قدر ملکہ رکھدے سن جس دی بدولت اہل علم و فن بندیاں توں ’’استاد‘‘ دا خطاب حاصل کیتا۔

تقسیم پاک و ہند دے بعد جدوں پہلی واری پاک بھارت مشاعرہ دا انعقاد ہویا تے ایس مشاعرے دی صدارت ایس ویلے دے بھارتی وزیراعظم پنڈت جواہر لال نہرو کر رہے سن۔ ایس مشاعرے وچ استاد دامن وی شریک سن اودوں اوہناں نے اپنی مشہور زمانہ نظم پڑھی ’’بھاویں مونہوں نہ کہیے پروچو وچی‘‘ جس اُتے پنڈو نہرو نے ایہناں نوں ’’آزادی کا شاعر‘‘ دا خطاب دتا تے نال ای ایہناں نوں ہندوستان دی شہریت دین دی پیشکش کیتی پر استاد دامن نے ایہناں دی ایس گل دا کیہ
خوبصورت جواب دتا کہ ’’میں پاکستان وچ رہواں گا، بھاویں جیل وچ رہواں‘‘۔
اوہناں نے ’’ہیر رانجھے‘‘ دی داستان نوں اپنے مخصوص انداز وچ لکھ کے پنجابی شاعری دے ذخیرے وچ بیش قیمت وادھا کیتا۔ اونج اوہ مشاعریاں تے عوامی جلسیاں وچ تقریراں اُتے گرفت دے معاملے وچ وی بے تاج بادشاہ سن۔ میرے نیڑے استاد دامن مزدوراں، کساناں، غریباں تے مظلوماں دے شاعر سن۔ اوہ اپنے روحانی مرشد شاہ حسین دی روایت دے پیروکار سن۔ جس طرح شاہ حسین، مغل اعظم جلال الدین محمد اکبر دی بے شمار خواہش دے باوجود شہنشاہ دے دربار وچ حاضر نہیں ہوئے، انج ای استاد دامن دا وی حکمراناں نال کوئی تعلق واسطہ نہیں سی۔ اوہناں نے ایوب خان، ذوالفقار علی بھٹو تے جنرل ضیاء الحق نوں بلاخوف و خطر للکاریا۔ تاریخ دے ورقے دسدے نیں کہ جدوں حبیب جالب نوں گورنر پنجاب نواب کالا باغ نے اقدام قتل دے جھوٹے مقدمے دے تحت جیل وچ پایا تے ایس ویلے شہر لہور توں میدان وچ آن والے واحد شاعر استاد دامن سن جس اُتے اوہناں نوں وی گرفتار کر کے دہشت گردی دے الزام وچ جیل دیاں سلاخاں دے پچھے گھل دتا۔ ایہناں نوں حبیب تے فیض نال بوہت محبت سی۔ اوہ اکثر کہیا کردے سن کہ ’’جے کسے نے میرا اردو ایڈیشن ویکھنا ہوئے تے اوہ حبیب جالب نوں ویکھ لین۔‘‘
استاد دامن نے انقلابی تے سیاسی شاعری دے علاوہ صوفیانہ تے ’’ہیر‘‘ وی لکھی جنہوں پنجابی شاعری دے ذخیرے دا بیش قیمت وادھا تسلیم کیتا جاندا اے۔ اوہناں نے فلماں لئی گیت وی لکھے جنہاں وچ ’’مینوں دھرتی قلعی کرا دے‘‘ تے’’نہ میں سونے دی نہ چاندی دی نہ پیتل پری پرت‘‘ بے حد مقبول ہوئے۔ دامن اپنے دامن وچ بوہت سارے پھُل کھلائے ہوئے سن جنہاں دی خوشبو نوں اج وی تاریخ ادب دی کتاباں وچ محسوس کیتا جاندا اے۔ اوہ حقیقی معنیاں وچ پنجابی ادبی تاریخ وچ صفِ اول دے شاعر سن۔ فلم سٹار علائوالدین ایہناں دے منہ بھولے پتر دا انتقال ہویا تے ایہناں دی کمر ٹٹ گئی۔ جس نال اوہ کافی علیل ہو گئے۔ کجھ ای عرصے بعد فیض احمد فیض وی انتقال کر گئے جس اُتے اوہ بیماری دی حالت وچ وی ایہناں دے جنازے اُتے اپڑے اودوں لوکاں نے دامن نوں دھاڑاں ماردے روندے ویکھیا۔ فیض دا انتقال 20 نومبر 1984 وچ ہویا تے ایسے دن توں لے کے دامن دی ہمت جواب دیندے ہوئے آخر کار 3 دسمبر 1984 نوں ایس دارفانی توں کوچ کر گئے تے اپنی وصیت دے مطابق مادھولال مزار دے احاطے وچ واقع قبرستان وچ دفن ہوئے۔ استاد دامن نوں اپنے مداحواں توں وچھڑے اج 36 ورھے لنگھ گئے پر ایہناں دیاں یاداں تے گلاں ایہناں دی شاعری دی صورت وچ اج وی زندہ اے تے ساڈے بعد وی زندہ رہوے گی۔ بقول ایہناں دے:
ماری سرسری نظر جہان اندر تے زندگی ورق تھلیا میں
دامنؔ ملیا نہ کوئی رفیق مینوں، ماری کفن دی بقل تے چلیا میں
٭٭٭٭