’’اکرم کنجاہی دی غزل کہانی‘‘

تحریر:صدام ساگر

شہد دی مکھی جدوں ان گنت پھُلاں اُتے منڈلاندی اے تے بیسیوں میل دی مسافت طے کردی اے اودوں کدھرے شہد دی اک بوند فراہم کردی اے ایسے دی مانند اکرم کنجاہی وی اے جنہوں کئی ورھے دی مشقت نال سروکار رہیا، بوہت ساری کتاباں دا مطالعہ کیتا بوہت سارے رسالیاں دی ورق گردانی کیتی، منتخب مضامین توں فیض چُکیا، استاداں توں رہنمائی حاصل کیتی اودوں کدھرے جا کے اوہناں نے اپنے علم تے مشاہدے دے بنا اُتے اک بوند دی صورت وچ ’’غزل کہانی‘‘ جہی تحقیق و تنقیدی کتاب فراہم کیتی جس وچ غزل دی ابتدا نوں اوہ اپنے تنقیدی نقطہ نظر نال ویکھدے ہوئے میر خسروؒ، ولی دکنیؒ، غالب، حالی، اقبال، داغ جہے شعرا جنہاں نے غزل نوں وی آسمانِ ادب دی رفعتاں نال آشنا کروایا جد کہ ترقی پسند شعرا وچ اصغر، فانی، جگر تے حسرت دے مکتب فکر نوں یکسر نظر انداز کردے ہوئے حقیقی زندگی دے نشیب و فراز تے مسائل نال آشنا کیتا۔’’ ہماری تہذیب اور غزل‘‘ دے حوالے نال اکرم کنجاہی جان دے نیں کہ غزل دی جڑاں تہذیب وچ پیوست نیں ایس لئی ایہنوں تہذیب توں جُدا نہیں کیتا جا سکدا۔ اوہ اپنے ایس مضمون وچ لکھدے نیں کہ غزل دے اشعار چاہے فلسفہ، علم و حکمت تے منطق و استدلال اُتے مبنی نہ ہوئے، وجدانِ محض یا اک کیفیت ای دا اظہار کیوں نہ کریے اوہ اک مکمل وجدانی اکائی ہوندے نیں۔ ایس حوالے نال ڈاکٹر وزیر آغا نے کیہ عمدہ گل کہی اے کہ ’’ غزل دی اکائی غزل نہیں شعر اے۔‘‘
’’غزل کہانی ‘‘ وچ اکرم کنجاہی ’’غزل دی مخالفت‘‘، غزل دی حمایت اُتے وی اپنی اوا ز چکدے نظر آندے نیں کیوں جے اوہ جان دے نیں غزل بلاشبہ دریا کوزے وچ بند کرن دے مصداق اے عام فہم لفظاں وچ انج وی کہیا جا سکدا اے کہ غزل گوئی وڈی مشکل صنفِ ادب اے۔’’مقالاتِ عابد‘‘ توں دلیل پیش کردے ہوئے کہ غزل کجھ انج دی پیچیدہ صنفِ سخن اے کہ اک گرہ کھولیے تے 10گُر نیں تے نویں پئے جاندی اے۔ اکرم کنجاہی اپنے مشاہدے دی بنا اُتے جان دے نیں کہ ’’غزل اختصار دا فن اے ۔ ایہو روحِ غزل اے۔ نکے نکے مصرعیاں وچ سانوں کامیاب ترین غزلاں وکھائی دیندی اے۔ ‘‘
ایس کتاب وچ اکرم کنجاہی نے تنقید دا رنگ اختیار کیتا اے اوہ دیگر تنقید نگاراں توں مختلف اے۔ ایس دی تنقید برائے تنقید ہر گز نہیں بلکہ تنقید برائے اصلاح اے میںمطالعہ دے دوران ایس کتاب توں چیدہ چیدہ مضامین توں آپ احباب دے گوش گزار آں۔ ’’غزل کہانی ‘‘ وچ ’’ میرا اور اُن کا عہد ‘‘ جس دا آغاز 18 ویں صدی دے آغاز تیکر پڑھے لکھے لوکاں وچ زیادہ تر فارسی زبان و ادب ای دا چلن سی ایس مضمون وچ ایہہ گل وی ساہمنے آندی اے کہ عوامی سطح اُتے اردو دی مقبولیت وچ تیزی وچ وادھا ہو رہیا سی جس دا احساس فارسی داں طبقے نوں وی سی تے اوہ آپ وی اردو ولوں راغب ہو رہے سن۔ ایس صدی وچ میرتقی میر، خواجہ درد، مرزا محمد رفیع سودا، میر حسن تے میر سوز جہے بلند پایہ شعراء نے مختلف اصناف سخن قصیدہ، مثنوی، غزل، رباعی تے مرثیہ نگاری نوں ورتیا۔‘‘
19 ویں صدی وچ داخل ہوندے ای سانوں ’’ اردو دورِ ظفر شاہی ‘‘ دا زمانہ یاد آندا اے۔ جدوں اردو دے دور ظفر شاہی دے اہم ترین شعراء وچ ذوق، غالب تے مومن نیں۔ ایس حوالے نال اکرم کنجاہی دا بیانیہ ویکھے کہ از خود شاہ وقت دی شعر گوئی اُتے گل کیتے بغیر تاریخ ادب مکمل نہیں ہو سکدی۔مومن تے غالب دونواں دے کول اعلیٰ درجے دی خیال افروزی اے۔ مومن پہلے دل نوں تے غالب دماغ نوں متاثر کردے نیں۔ ذوق داطرزِ بیاں اپنے دونواں عظیم ہم عصراں توں جدا اے۔ ایہناں دی غزل وچ خارجی مضمون زیادہ نیں ۔ واردات قلبی توں زیادہ رغبت محسوس نہیں ہوندی۔ جذبات و کیفیات گھٹ گھٹ ای پڑھن وچ آندے نیں پر زبان دا بے حد عمدہ استعمال ذوق دا کمال اے۔ محاورات تے امثال نوں خوب ورتیا۔ مضمون وچ گہرائی تے بلندی نہیں پر صفائی تے سلاست اے۔
’’غزل کہانی‘‘ وچ ’’رام پور اور حیدر آبادکی ادبی خدمات‘‘،’’غزل :حالیؔ سے ترقی پسند تحریک تک ‘‘، ’’ اردو غزل کے عناصرِ اربعہ‘‘،’’اُردو ادب کی اہم تحاریک‘‘ تے ’’ترقی پسند شعراء کی غزل‘‘ جس وچ فیضؔ،مخدومؔ،علی سردارؔ جعفری،کیفیؔ اعظمیٰ،مجروحؔ سلطان پوری،خالد علیگ،تنویر سپرا،عندلیب شادانی،تابش دہلوی، راغب مراد آبادی تے محشرؔ بدایونی شامل نیں۔ایہہ اوہ شخصیات نیں جنہاں نوں غزل نال بے انتہا محبت سی۔ جنہاں نے اپنے دور وچ غزل نوں اک منفرد آہنگ عطا کیتا۔
’’غزل کہانی‘‘ اپنے لمبے سفر توں بعد جدوں ’’نئی غزل کی فنی و فکری جہات‘‘ دے ول آندی تے اوتھے سانوں ’’تقسیمِ ہند کے بعد نسائی غزل ‘‘ تے ’’ غزل میں ہیئت و اُسلوب کے تجربات‘‘
جہے مصوعات دے علاوہ ’’جدید حسیّت اور عصری حسیّت‘‘،’’مابعد جدیدیت‘‘،’’نئی نسل کے فکری واُسلوبیاتی رجحانات‘‘ جہے مضمون اکرم کنجاہی دی تحقیق و تنقید دا حصہ نیں۔ جس وچ اوہناں نے اپنے مشاہدے دی روشنی وچ قلم توں لفظ نہیں موتی نگینیاں دی صورت وچ جڑے نیں۔ جیہڑا مطالعہ دے دوران سانوں مصوعات پڑھن نوں میسر آئے ایہناں وچ جنہاں شخصیات دا تذکرہ کیتا گیا اے اوہ سب دے سب آسمانِ ادب دے روشن ستارے نیں۔ جیہڑے اک داستان دی صورت وچ اج سانوں اکرم کنجاہی دی ’’ غزل کہانی ‘‘ دی صورت وچ پڑھن نوں ملدی اے۔ ایس کتاب دا دیباچہ نوید صادق نے بڑی عرق ریزی دے نال لکھیا اے جس دے آخر وچ اوہ لکھدے نیں کہ ’’اکرم کنجاہی دی تصنیف ’’غزل کہانی‘‘ اُردو غزل دے طالب علماں نوں ای نہیں بلکہ استاداں لئی وی کارِ آمد ثابت ہوئے گی۔ جد کہ ’’غزل کہانی ‘‘ ول توجہ دلواندے ہوئے اکرم کنجاہی لکھدے نیں کہ غزل کہانی نوں عہد بہ عہد اردو غزل دی تاریخ سمجھیا جائے جس وچ کئی نمایاں شعراء دا ذکر ضرور آیا اے پر ایہہ کتاب شعرا دا تذکرہ نہیں۔ ایس کتاب دا انتساب اوہناں نے اپنے تن مخلص دوستاں دے ناں کیہ اے جنہاں وچ انیق عزیز ، عابد حسن تے محمد اسحاق خان شامل نیں۔جد کہ ایس کتاب دے بیک ٹائٹل اُتے جمیل احمد عدیل دا فلیپ پڑھن نوں ملدا اے جس وچ اوہ لکھدے نیں کہ اکرم کنجاہی عہدِ موجود دے ایہناں چنیدہ تے موقر اصحاب وچ شامل نیں جنہاں نے اتقادیات نال وابستہ خالص علمی و فکری اکناف نوں اپنی تنقید دا آدرش بنایا اے۔ ایہناں دی تازہ تصنیف ’’ غزل کہانی ‘‘ نوں محدووب عدسہ (Convex lens ) قرار دینا ایس لئی باجواز ہوئے گا کہ ایس طلائی صنف نال منسلک ساڑھے تن صدیاں دا سنہری سفر زیر نظر زریں ورقے وچ بہ ظاہر بہ سہولت سمٹ آیا اے۔ ایہہ اہم مقدمہ رقم کردے ہوئے اکرم کنجاہی دے حصے وچ لمبے مطالعے دی جان دا ای تے یقینا آئی ہوئے گی۔ ایس تحقیقی و تنقیدی شعور دی عامل کتاب نوں کراچی دے معروف اشاعتی ادارے رنگِ ادب نے خوبصورت اہتمام دے نال شائع کیتا اے جس لئی اکرم کنجاہی دے نال نال اوہ وی مبارکباد دے مستحق نیں۔