جناح، اقبال تے اسلامی شریعت
سیکولر ریاست اوہ ہوندی اے جس وچ مذہب دا مملکت دے امور نال کوئی تعلق نہیں ہوندا تے قائداعظم جس اسلامی حکومت دی امتیازی خصوصیات بیان کر رہے نیں ایس وچ سیاست تے معاشرت قرآنی اصولاں تے احکام دی پابند اے
لكهت:محمد آصف بھلی
دسمبر 2020 دے الحمرا وچ مسلم شمیم صاحب نے اپنے مضمون قائداعظم… اک جمہوریت پسند مدبر ، وچ جی بھر کے سیکولر سیاست دان لکھ کے اپنے آپ نوں تے خوش کر لیا ہوئے گا پر قائداعظم نوں اک سو وار وی کوئی دانشور جے اپنی تحریر وچ سیکولر لکھ لوے ایس نال حقیقت تے نہیں بدل سکدی کیوں جے قائداعظم نے اپنی تقریراں وچ قیام پاکستان توں پہلاں تے بعد وچ وی بار بار سیکولر ازم نوں چیلنج ک یتا اے۔ جیہڑے لوک ایہہ بیہودہ، لغو تے بے بنیاد الزام عائد کردے ہوئے کوئی ڈر تے شرم محسوس نہیں کردے کہ تقسیم ہند اصل وچ انگریز دی اسکیم سی تے قائداعظم انگریز دے آلہ کار سن۔ ایہو طبقہ قائداعظم نوں سیکولر سیاست دان ثابت کرن اُتے زور دیندا اے۔ جے کوئی ڈھٹائی تے ہٹ دھرمی نال کم نہ لوے تے حصول پاکستان دی بنیاد تے قیام پاکستان دے مقصد نوں قائداعظم دے صرف اک مختصر ترین بیان توں وی سمجھیا جا سکدا اے۔ قائداعظم نے مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دی اک تقریب وچ 1944 وچ ارشاد کیتا سی۔ ’’تسیں غور کیتا ہوئے گا کہ پاکستان دے مطالبے دا جذبہ محرکہ کیہ سی؟ مسلماناں لئی اک جداگانہ مملکت دی وجہ جواز کیہ اے؟ تقسیم ہند دے مطالبہ دی لوڑ کیوں پیش آئی؟ ایس دی وجہ نہ ہندوئواں دی تنگ نظری اے تے نہ انگریزاں دی چال۔ ایہہ اسلام دا بنیادی مطالبہ اے۔‘‘
کیہ کوئی سیکولر سیاست دان حصول پاکستان دی جنگ لڑدا ہویا پاکستان نوں اسلام دا بنیادی مطالبہ قرار دے سکدا سی۔ سیکولر حضرات ہمیشہ دھوکہ تے فریب دین لئی تے بددیانتی نال کم لیندے ہوئے ایہہ دعویٰ کردے نیں کہ سیکولرزم دا مطلب لا مذہب یا بے دین نہیں جد کہ سیکولرزم دا مفہوم لادینیت ای اے۔ سیکولر طبقہ سیکولرزم دا مطلب ایہہ بیان کردا اے کہ ریاست دے امور وچ مذہب دی مداخلت نہیں ہوئے گی۔ مذہب اُتے کسے دا ذاتی معاملہ ہوئے گا۔ پہلی گل تے ایہہ وے کہ جتھوںتیکر اسلام دا تعلق اے اوہ اک مکمل ضابطہ حیات اے۔ اسلام سیاست وچ وی معاشرت وچ وی تے اقتصادی معاملات وچ ساڈی راہنمائی کردا اے۔ اسلام نوں فرد تے ریاست دی زندگی وچ بے انتہا اہمیت حاصل اے۔ جے کوئی فرد یا گروہ ایہہ موقف رکھدا ہوئے کہ پاکستان دے مملکتی تے سیاسی معاملات دے نال اسلام دا کوئی تعلق نہیں ہونا چاہیدا تے ایس توں ودھ کے لادینیت ہور کیہ ہو سکدی اے؟ جدوں کوئی بندا ایہہ کہندا اے کہ قائداعظم پاکستان نوں اک سیکولر جمہوری ریاست بنانا چاہندے سن جس وچ مذہب نوں کاروبار مملکت توں کجھ واسطہ نہیں ہونا سی۔ تے میں ایس لئی حیران ہو جانا واں کہ کیہ ایہناں لوکاں نے فروری 1948ء وچ ریڈیو اُتے امریکہ دے عوام دے ناں قائداعظم دا ایہہ پیغام نہیں سنیا سی۔ پاکستان دی دستور ساز اسمبلی نے ہجے پاکستان دا آئین بنانا اے۔ مینوں نہیں پتہ کہ ایس آئین دی حمتی شکل کیہ ہوئے گی پر مینوں یقین اے کہ اوہ اسلام دے بنیادی اصولاں دا آئینہ دار تے جمہوری انداز دا ہوئے گا۔ اسلام دا ایہہ اصول اج وی ایسے طرح عملی زندگی اُتے منطبق ہو سکدے نیں جس طرح تیرہ سو سال پہلے ہو سکدے سن۔ اسلام نے سانوں وحدتِ انسانیت تے ہر اک دے نال عدل و انصاف دی تعلیم دتی اے۔ آئین پاکستان بنان دی ساڈے اُتے جیہڑی ذمہ داریاں تے فرائض ادا ہوندے نیں سانوں ایہناں دا پورہ طرح احساس اے۔
میں ایتھے ایہہ وی واضح کر دیواں کہ قائداعظم نے اپنے ایسے ریڈیو پیغام وچ ایہہ وی ارشاد کیتا سی کہ پاکستان وچ کسے وی صورت تھیاکریسی رائج نہیں ہوئے گی جس وچ حکومت مذہبی پیشوائواں دے ہتھ وچ دے دتی جاندی اے۔ قائداعظم دے ایس پیغام توں واضح ہو جاندا اے کہ اوہ اسلام دے بنیادی اصولاں دے پیش نظر ای تھیا کریسی دے خلاف سن۔ قائداعظم جس طرح تھیاکریسی دے مخالف سن ایسے طرح اوہ سیکولرازم دے وی خلاف سن۔ کیوں جے اسلام وچ نہ تھیاکریسی اے تے نہ ای سکیولرزم دا کوئی تصور۔ سیکولرزم تے اسلام دی ضد اے کیوں جے سیکولرزم حکومت تے مذہب نوں وکھرا وکھرا رکھن دا علمبردار اے۔ سیکولرزم دی ایہہ تعلیم اے کہ اسلام ہوئے یا کوئی دوجا مذہب ایس دا سیاست تے مملکت دے امور نال کوئی تعلق نہیں۔ ہن ایس دے مقابلے وچ اک اسلامی حکومت دی امتیازی خصوصیات کیہ نیں۔ ایس حوالے نال اسیں قائداعظم ای توں راہنمائی لینے آں۔ 1941 وچ عثمانیہ یونیورسٹی دے طلباء نال گل بات کردے ہوئے قائداعظم نے اک سوال دے جواب وچ کہیا کہ ’’اسلامی حکومت دے تصور دا ایہہ بنیادی امتیاز پیش نظر رہے کہ ایس وچ اطاعت تے وفا کیشی دا مرجع خدا دی ذات اے۔ ایس لئی تعمیل دا مرکز قرآن مجید دے احکام تے اصول نیں۔ اسلام وچ اصلاً بادشاہ دی اطاعت اے نہ کسے پارلیمان دی، نہ کسے بندے یا ادارے دی۔ قرآن دے احکام ای سیاست و معاشرت وچ ساڈی آزادی تے پابندی دی حدود متعین کردے نیں۔ اسلامی حکومت دوجے لفظاں وچ قرآنی اصول تے احکام دی حکمرانی اے۔‘‘
سیکولر ریاست یقینا اوہ ای ہوندی اے جس وچ مذہب دا مملکت دے امور نال کوئی تعلق نہیں ہوندا تے قائداعظم جس اسلامی حکومت دی امتیازی خصوصیات بیان کر رہے نیں ایس وچ سیاست تے معاشرت قرآنی اصولاں تے احکام دی پابند اے۔ اسلام وچ پارلیمنٹ وی قرآن دے احکام تے اصولاں دے تابع اے۔ قائداعظم نے عثمانیہ یونیورسٹی دے طلباء ای نال گل بات وچ مزید فرمایا سی کہ ’’میں نہ کوئی مولوی واں نہ ملا، نہ مینوں دینیات وچ مہارت دا دعویٰ اے، البتہ میںقرآن مجید تے اسلامی قوانین دے مطالعے دی اپنے تئیں کوشش کیتی اے۔ ایس عظیم الشان کتاب وچ ہدایات وچ زندگی دا روحانی پہلو، معاشرت، سیاست،معیشت، غرض زندگی دا کوئی شعبہ انج دا نہیں جیہڑا قرآن مجید دی تعلیمات دے احاطہ توں نہ ملدا ہوئے۔ قرآن دی اصولی ہدایت تے سیاسی طریق کار نہ صرف مسلماناں لئی بہترین نیں بلکہ اسلامی سلطنت وچ غیر مسلماں لئی جیہڑی آئینی طریق نیں ایسے توں بہتر دا تصور ممکن نہیں۔‘‘
قائداعظم دے نیڑے زندگی دا ہر شعبہ ساڈی سیاست، ساڈی معیشت، ساڈی معاشرت متعلق قرآن مجید دی تعلیمات وچ ساڈے لئی راہنمائی موجود اے کیہ اوہ پاکستان اک انج دی مملکت بنانا چاہندے سن جس وچ اسلامی احکامات ہون ، مملکت دے کاروبار نال کوئی تعلق نہ ہوئے۔ کیہ سیکولر حضرات ایہہ ثابت کرنا چاہندے نیں کہ قائداعظم دے فرمودات تے کجھ ہور سن پر عملاً اوہ کجھ ہور چاہندے سن۔ ایہہ تے قائداعظم دی دیانت داری اُتے اک معاندانہ حملہ اے۔ جے قائداعظم دا مطمع نظر سیکولرزم ہوندا تے اوہ اپنی زندگی وچ کدی اک وار تے اپنی زبان توں پاکستان لئی سیکولر ریاست دا لفظ استعمال کردے۔ سیکولر طرز فکر رکھن والے حضرات ہمیشہ قائداعظم دی صرف اک تقریر دا حوالہ دیندے نیں بلکہ انج کہنا زیادہ ٹھیک ہوئے گا کہ 11۔ اگست 1947ء دی قائداعظم دی تقریر دا درج ذیل اقتباس سیکولر حضرات دا بڑا ای من پسند اے۔
’’ہن تسیں آزاد او، ایس مملکت وچ تسیں آزاد او، اپنے مندراں وچ جائو، اپنی مسجداں وچ جائو یا کسے ہور عبادت گاہ وچ۔ تہاڈا کسے مذہب، ذات پات یا عقیدے نال تعلق ہوئے، کاروبار مملکت دا ایس نال کوئی واسطہ نہیں… اسیں ایس بنیادی اصول دے نال ابتدا کر رہے آں کہ اسیں سب شہری آں۔ اک مملکت دے یکساں شہری… تسیں ویکھو گے کہ جویں جویں زمانہ لنگھدا جائے گا نہ ہندو، ہندو رہوے گا نہ مسلمان مسلمان، مذہبی اعتبار نال نہیں کیوں جے ایہہ ذاتی عقائد دا مقاملہ اے بلکہ سیاسی اعتبار نال تے مملکت دے شہری دے اعتبار نال۔‘‘
ہن جنہاں حضرات نوں قائداعظم دی ایس تقریر وچ سیکولرزم وکھائی دیندا اے میں بڑے احترام نال ایہناں نال سوال کراں گا کہ قائداعظم نے ایس تقریر توں پہلے یا ایس تقریر دے بعد ہور کوئی تقریر وی کدی کیتی سی؟ تے کیہ قائداعظم دی ایس تقریر دے علاوہ ایہناں دی باقی سب تقریراں وچوں کوئی وی پاکستانی قوم لئی قابل حوالہ نہیں۔ 11 اگست دی قائداعظم دی تقریر وچ بوہت اہم اے بلکہ سانوں ایس توں بھرپور راہنمائی لینی چاہیدی اے۔ قائداعظم نے اپنی ایس تقریر وچ اوہ اصول بیان کیتے سن جیہڑے مملکت دے سارے شہریاں لئی بلا امتیاز مذہب و عقیدہ برابر دے حقوق دین دے ضامن سن۔ جے قائداعظم دی ایس تقریر نوں غلط معنی پا کے سیکولر طبقہ قائداعظم نوں اپنا ہم نوا سمجھ بیٹھا اے تے فیر 25 جنوری 1948ء دی قائداعظم دی اوہ تقریر نہیں بھُلنی چاہیدی جس وچ قائداعظم نے سیکولر طبقے ای نوں چیلنج کیتا سی۔ قائداعظم نے دو ٹوک انداز وچ فرمایا سی کہ ’’اوہ انج دے لوکاں نوں سمجھ نہیں پائے جیہڑے جان بجھ کے فتنہ ودھاندے ہوئے ایہہ پروپیگنڈہ کردے نیں کہ پاکستان دا دستور شریعت دی بنیاد اُتے تشکیل نہیں دتا جائے گا۔ ساڈی زندگی اُتے اج وی اسلامی اصولاں دا ایسے طرح اطلاق ہوندا اے جس طرح 13 سو سال پہلے ہوندا سی۔ اسلام نے سانوں جمہوریت سکھائی اے تے مساوات تے انصاف دا سبق دیندا اے۔ ایس لئی کسے نوں وی خوف زدہ ہون دی لوڑ نہیں۔‘‘
قائداعظم نے جنہا ں بندیاں نوں فتنہ پیدا کرن والے تے شرارتی قرار دتا سی۔ اوہ ای ایہہ پروپیگنڈہ کردے سن کہ پاکستان دے دستور دی بنیاد شریعت یعنی اسلامی اصولاں اُتے نہیں رکھی جائے گی۔ ہن وی اوہ ای لوک نیں جیہڑے بغیر کسے دلیل تے جواز دے قائداعظم دا تعلق سیکولر نظریہ ریاست نال جوڑ دیندے نیں۔ قائداعظم دا سیکولر جمہوریت توں دور دا وی واسطہ نہیں۔ قائداعظم تے کہندے نیں اسلام نے سانوں جمہوریت، انصاف تے مساوات دا درس دتا اے۔ جے قائداعظم دی سوچ سیکولر ہوندی تے اوہ سیکولر جمہوری نظام دے حامی ہوندے تے اوہ نومبر 1945 وچ پشاور وچ کدی ایہہ نہ فرماندے کہ ’’تسیں سپاس نامے وچ مینوں پچھیا اے کہ پاکستان وچ کیہڑا قانون ہوئے گا؟ مینوں تہاڈے سوال توں سخت افسوس ہویا اے۔ مسلماناں دا اک خدا، اک رسول ؐ تے اک کتاب اے۔ ایہو مسلماناں دا قانون اے تے بس۔ اسلام پاکستان دے قانون دی بنیاد ہوئے گا تے پاکستان وچ کوئی قانون اسلام دے خلاف نہیں ہوئے گا۔‘‘
دسمبر 2020 دے الحمرا وچ جناب مسلم شمیم نے حکیم الامت، شاعر مشرق علامہ محمد اقبال اُتے وی کرم تے مہربانی کیتی اے۔ اوہ لکھدے نیں کہ ’’علامہ اقبال نے اسلام دے حوالے نال جیہڑے خیالات تے نظریات پیش کیتے نیں اوہ افغانستان دے ملائواں دے جامد اسلام توں قطعی مختلف سن۔ اوہ اسلام نوں قانونِ ارتقا دے تناظر وچ ویکھن دے قائل سن جیہڑے سرسید احمد خاں دی فکر دی اساس اے۔ ایس ضمن وچ علامہ اقبال دی اہم ترین انگریزی تصنیف ’’فکر اسلامی کی تشکیل نو ‘‘ اے۔ جس دے مطالعے ول بوہت گھٹ توجہ دتی گئی اے۔ علامہ اقبال دی ایس تفسیر دی روشنی وچ اک Dynamic Islam دی تصویر ابھردی اے نہ کہ اک جامد و ساکت اسلام کیتی۔ ‘‘جے مسلم شمیم حر کی قوت رکھن والے یا قوت عمل رکھن والے اسلام نوں تسلیم کردے نیں تے فیر ایس متحرک اسلام دا ریاست نال وی تعلق ضروری اے۔ علامہ اقبال نے فکر اسلامی دی تشکیل نو کیتی جے لوڑ محسوس کیتی اے تے ایس دا سبب وی ایہہ سی کہ اوہ جدید دور دے تقاضیاں اُتے پورا اترن لئی وی اسلام ای توں روشنی تے راہنمائی حاصل کرنا چاہندے سن۔ سوال ایہہ پیدا ہوندا اے کہ علامہ اقبال نے اسلام دے حوالے نال جیہڑے افکار پیش کیتے نیں کیہ سیکولر طبقہ ایہناں اسلامی افکار دا پاکستان دے ریاستی تے سیاسی امور نال رشتہ جوڑن دی حمایت کردا اے۔ ’’ فکر اسلامی کی تشکیل نو‘‘ بلاشبہ علامہ اقبال دے افکار دی معراج اے۔ علامہ اقبال دے ہر خطبے وچ ایہناں دے فکر و خیال دے انمول موتی تھاں تھاں کھلرے ہوئے نیں۔ علامہ اقبال دے چھٹے خطبے دا عنوان اے ’’اسلام میں اجتہاد ‘‘ ایس خطبے دی آخری سطراں جے تسیں پڑھو تے تہانوں پتہ چلے گا کہ علامہ اقبال دے نیڑے اج دنیا نوں تن شیواں دی لوڑ اے۔ اول کائنات دی روحانی تعبیر، دوجی فرد د ی روح دی ہر طرح دی بندش توں رہائی یعنی فرد دی روحانی آزادی تے تیجی آفاقی نوعیت دے انج دے بنیادی اصولاں دی دریافت و تشکیل جنہاں دی بدولت انسانی سماج دا روحانی بنیاد اُتے ارتقا ممکن ہوئے۔ علامہ اقبال نے فرمایا سی کہ اج یورپ انسان دی اخلاقی ترقی دی راہ وچ سب توں وڈی رکاوٹ اے۔ تے اج دے مسلمان نوں اپنی حیثیت تے ذمہ داری نوں جاننا چاہیدا اے۔ ایس دا فرض اے کہ اسلام دے اندر توں جس دی غایت تاحال جزوی طور اُتے منکشف ہوئی اے اک انج دی روحانی جمہوریت پیدا کرے جیہڑا اسلام دی غایت اولیٰ اے۔
علامہ اقبال جس روحانی جمہوریت دے داعی نیں ایہنوں اوہ اسلام دی غایت اولیٰ قرار دے رہے نیں۔ کیہ سیکولر طبقہ لئی علامہ اقبال دی روحانی جمہوریت دا تصور قابل قبول اے؟
علامہ اقبال نے اسلامی روح دی تجلی توں منتشر افراد وچ ملی شعور پیدا کیتا تے مسلمان قوم نوں اک تابناک مستقبل دی نوید دتی۔ مسلماناں دے تابناک مستقبل نوں محفوظ کرن لئی قائداعظم سرگرم عمل ہوئے تے ایہناں دی تاریخ ساز جدوجہد دے نتیجے وچ پاکستان معرض وجود وچ آیا۔ قائداعظم نے جس مسلم قومیت دی بنیاد اُتے پاکستان دا مطالبہ کیتا سی۔ ایس نقطہ نظر نوں جے علامہ اقبال دی زبان وچ سمجھنا ہوئے تے ایہناں دا ایہہ شعر سانوں یاد آ جاندا اے۔
اپنی ملت پر قیاس اقوامِ مغرب سے نہ کر
خاص ہے ترکیب میں قومِ رسول ِ ہاشمی ؐ
علامہ اقبال دے ایسے شعر نوں جے نثر وچ تبدیل کیتا جائے تے فیر سانوں ’’ملت بیضہ پر ایک عمرانی نظر ‘‘ دے عنوان توں علامہ اقبال دا مقالہ پڑھنا ہوئے گا۔ اوہ فرماندے نیں کہ ’’مسلماناں تے دنیا دی دوجی قوماں وچ اصولی فرق ایہہ وے کہ ساڈی قومیت دا اصول نہ اشتراکِ زبان اے نہ اشتراک وطن، نہ اشتراک اغراض، اقتصادی بلکہ اسیں لوک (ایس برادری وچ جیہڑی جناب رسالت مآب ؐ نے قائم فرمائی سی ) ایس لئی شریک آں کہ مظاہر کائنات دے متعلق ساڈے ساریاں دے معتقدات دا سرچشمہ اک اے۔‘‘
نرالا سارے جہاں سے اس کو عرب کے معمار نے بنایا
بنا ہمارے حصار ملت کی اتحاد وطن نہیں ہے
مسلماناں دی قومیت دی بنیاد وطن نہیں بلکہ دین اسلام اے۔ اسلام دے نظریہ توحید و رسالت نے سانوں وحدتِ ملی دا شعور بخشیا۔ مسلماناں دے وچکار اتحاد ملت دا سب توں وڈا عنصر مسلماناں دا عشق رسول ؐ دا غیر معمولی جذبہ اے۔ رسولِ کریم ؐ نے سانوں جس اسلام دی نعمت توں نوازیا اے۔ ایس اسلام دی تعلیمات ساڈی زندگی دے ہر پہلو اُتے محیط نیں۔ علامہ محمد اقبال نے خطبہ الہ آباد وچ ارشاد فرمایا سی۔ ’’آپ نے آل انڈیا مسلم لیگ دی صدارت لئی اک انج دے بندے نوں منتخب کیتا اے جیہڑا ایس امر توں مایوس نہیں کہ اسلام ہن وی اک زندہ قوت اے۔ جیہڑی ذہن انسانی نوں نسل وطن دی قیود توں آزاد کر سکدی اے جس دا ایہہ عقیدہ اے کہ مذہب نوں فرد تے ریاست دونواں دی زندگی وچ غیر معمولی اہمیت حاصل اے تے جنہوں یقین اے کہ اسلام دی تقدیر آپ ایس دے ہتھ وچ اے۔ ایہنوں کسے دوجی تقدیردے حوالے نہیں کیتا جا سکدا۔‘‘
علامہ اقبال دے درج بالا ارشاد دا اک اک لفظ سیکولرزم نوں مسترد کردا اے۔ کیہ مسلم شمیم تے ایہناں وانگوں جیہڑے دوجے بندے وی سیکولر طرز فکر رکھدے نیں علامہ اقبال دے ایس عقیدے نال اتفاق کردے نیں کہ اسلام نوں فرد تے ریاست دونواں دی زندگی وچ غیر معمولی اہمیت حاصل اے۔
علامہ اقبال مذہب نوں تے ایس توں مراد اسلام اے، نوں فرد دا نجی معاملہ نہیں سمجھدے۔ خطبہ الہ آباد ای وچ اوہناں نے کہیا سی کہ ’’کیہ واقعی مذہب اک نجی معاملہ اے، تے تسیں وی ایہو چاہندے او کہ اک اخلاقی تے سیاسی نصب العین دی حیثیت توں اسلام دا وی اوہ ای حشر ہوئے جیہڑا مغرب وچ مسیحت دا ہویا اے۔کیہ ایہہ ممکن اے کہ اسیں اسلام نوں بطور اک اخلاقی تخیل دے تے برقرار رکھیے پر ایس دے نظام سیاست دے بجائے ایہناں قومی نظامات نوں اختیار کر لئے جنہاں وچ مذہب دی مداخلت دا کوئی امکان نہیں رہندا۔‘‘ ایہہ سوال چک کے علامہ اقبال اپنے خطبہ الہ آباد ای وچ جواب دیندے نیں ’’ ایہہ دعویٰ کہ مذہبی واردات محض انفرادی تے ذاتی واردات نیں، اہل مغرب دی زبان توں تے تعجب انگیز معلوم نہیں ہوندا… پر آنحضرت ؐ دے وارداتِ مذہب دی حیثیت، جویں کہ قرآن پاک وچ ایہناں دا اظہار ہویا اے ایس توں قطعاً مختلف نیں۔ ایہہ محض حیاتی نوع دی واردات نہیں جنہاں دا تعلق صرف صاحب واردات دے اندرون ذات نال ہوئے پر ایس دے باہر ایس دی گردو پیش دی معاشرت اُتے ایہناں دا کوئی اثر نہ پئے۔ اسلام دے مذہبی نصب العین نوں ایس دے معاشرتی نظام توں وکھرا نہیں کیتا جا سکدا۔ دونویں اک دوجے لئی لازم و ملزوم نیں۔ جے تسیں اک نوں چھڈ دتا تے آخر تے دوجے نوں وی چھڈنا لازم ہوئے گا۔‘‘
جے پاکستان وچ وی اسیں اسلام دے معاشرتی نظام نوں چھڈ دیاں گے تے اسلام دا وی اوہ ای انجام ہوئے گا جیہڑا مغرب وچ مسیحت دا ہویا اے۔
اسلام دے حیات بخش پیغام دے بارے وچ علامہ اقبال دا اوہ تجزیہ جس اُتے اوہناں نے اپنے خطبہ الہ آباد دا اختتام کیتا سی ۔ علامہ اقبال فرماندے نیں:
’’اک سبق جیہڑا میں تاریخ اسلام توں سکھیا اے، ایہہ وے کہ مشکل ویلے وچ اسلام ای نے مسلماناں دی زندگی نوں قائم رکھیا، مسلماناں نے اسلام دی حفاظت نہیں کیتی، جے اج تسیں اپنی نگاہواں اسلام اُتے جما دیو تے ایس دے زندگی بخش تخیل توں اثر قبول کرو تے تہاڈی منتشر تے پراگندہ قوتاں از سر نو جمع ہو جان گیاں تے تہاڈا وجود ہلاکت و بربادی توں بچ جائے گا۔‘‘
ایہہ اسلام ای سی جس نے برصغیر دے مسلماناں دی منتشر تے پراگندہ قوتاں نوں اک جماعت بلکہ اک جسد واحد وچ تبدیل کر دتا۔ جے اسیں اسلام دے ناں اُتے تے اسلام دی خاطر اک نفسِ واحد وانگوں متحد و منظم نہ ہوندے تے پاکستان کدی معرض وجود وچ نہ آندا۔ افسوس اے کہ سیکولر طرز فکر دے لوک ایس اسلام دے پچھے ہتھ دھو کے پئے ہوئے نیں جس اسلام نے سانوں پاکستان دتا اے۔ اسلام دا پاکستان اُتے احسان اے۔ پاکستان دا اسلام اُتے کوئی احسان نہیں۔ اج وی اسلام دی سانوں لوڑ اے۔ اسلام ساڈے توں کجھ طلب نہیں کر رہیا سیکولر حضرات دا اک ای ایجنڈا اے کہ اسلام دا پاکستان نال کوئی رشتہ باقی نہ رہوے۔ جد کہ پاکستان قائم ای اسلام تے مسلم قومیت دی بنیاد اُتے ای ہویا اے۔
میں اپنے ایس مضمون دا اختتام علامہ اقبال دے اک خط اُتے کرنا چاہنا واں جیہڑا اوہناں نے 28 مئی 1937 نوں قائداعظم دے ناں لکھیا سی اوہ لکھدے نیں کہ ’’شریعت اسلامیہ دے طویل تے گہرے مطالعہ دے بعد میں ایس نتیجے اُتے اپڑیا واں کہ اسلامی قانون (شریعت اسلامی ) نوں جے معقول طریق اُتے سمجھیا تے نافذ کیتا جائے تے ہر بندے نوں گھٹ توں گھٹ معمول دے معاش ولوں اطمینان ہو سکدا اے۔ پر کسے اک آزاد اسلامی ریاست یا کجھ ریاستاں دے قیام دے بغیر شریعت اسلامیہ دا نفاذ ایسے ملک وچ محال اے ‘‘۔
علامہ اقبال ہندوستان دی تقسیم تے اسلامی ریاست دی تشکیل ایس لئی ضروری سمجھدے سن کہ اسلامی شریعت دا اک نفاذ اک آزادی اسلامی ریاست ای وچ ممکن اے۔ اپنے 1937ء دے ایسے خط وچ علامہ اقبال نے قائداعظم نال ایہہ وی استفسار کیتا سی کہ ’’ کیہ تیہاڈی رائے وچ ہن اسلامی ریاست دے قیام دے مطالبے دا ویلا نہیں آیا ‘‘۔ علامہ اقبال نے ایہہ خط قائداعظم دے ناں اپنی وفات توں 11 مہینے پہلاں لکھیا سی۔ایس توں ظاہر ہوندا اے کہ علامہ اقبال اپنی حیات دے آخری سال وچ ہندوستان وچ اک آزاد تے خود مختار اسلامی ریاست دے قیام لئی کنہے بے تاب سن۔ جتھے ایہناں دا مطمع نظر شریعت اسلامیہ دا نفاذ سی تے شریعت اسلامیہ نوں علامہ اقبال مسلماناں دے معاشی مسائل تے افلاس دا حل وی سمجھدے سن جے کوئی افغانستان دے طالبان دی اسلامی تشریح و تعبیر نوں ٹھیک نہیں سمجھدا تے ایہناں نوں اپنی ایہہ رائے رکھن دا حق حاصل اے پر جیہڑے لوک علامہ اقبال دی اسلام دی شرح و تفسیر نوں ٹھیک سمجھدے نیں ایہناں نوں تے پاکستان وچ سیکولر جمہوری نظام دی گل نہیں کرنی چاہیدی بلکہ جے اوہ علامہ اقبال دی اسلام دی شرح و تفسیر نال مخلص نیں تے ایہناں نوں وی علامہ اقبال دی فکر تے اجتہاد ی سوچ دی روشنی وچ پاکستان وچ اسلامی شریعت دے نفاذ دا مطالبہ کرنا چاہیدا اے ایہہ سیکولر ازم کتھوں آ گیا۔ قائداعظم تے علامہ اقبال دونویں ای سختی نال سیکولرزم نوں مسترد کردے نیں۔ قائداعظم تے علامہ اقبال دونویں ای اسلام نوں اک مکمل ضابطہ حیات سمجھدے نیں۔
