امام اعظم ابو حنیفہ نعمان بن ثابت رحمۃ اللہ علیہ

امت مسلمہ دے عظیم محسن ، قافلہ ولایت دے سرتاج، سید الفقہا ء و المحدثین، عالم اسلام دی عہد ساز شخصیت

مولانا محمد الیاس گھمن

کوفہ جس دے دروازیاں توں صدیاں لنگھ چکیاں نیں۔ انج دا سنگم اے جتھے عرب و عجم دی سرحدا ں گلے مل رہیاں نیں ، یا انج کہو کہ عربی و عجمی دی باہم برتری و کمتری دی تقسیم و تفریق دم توڑ رہی اے۔ ایس دے چپے چپے اُتے سینکڑے جلیل القدر اصحاب پیغمبر دے حسن خرام دے پھُل کھلے نیں ایس دیاں ہوائواں وچ انفاسِ صحابیت دی خوشبو بسی ہوئی اے۔ ایس دے انگ انگ توں فراست و بصیرت انگڑائیاں لے رہی اے۔ خلافتِ فاروقی دے مبارک عہد وچ ایس دی علمی و سیاسی اساس رکھی گئی ۔ اک ہزار 50 جلیل القدر صحابہ جنہاں وچ 24 انج دے شیر دل مجاہد وی سن جیہڑے غزوہ بدر وچ رسول اللہ ﷺ دے ہمرکاب رہے سن، کوفہ آئے تے ایہنوں علم وتقویٰ، عمل و اخلاص ، آداب و اخلاق، فضل و کمال تے تدبر و سیاست دے موتیاں نال سجا دتا۔
جائے ولادت :
ہجرت رسول نوں 80 ورہے لنگھ چکے سن عبدالملک بن مروان دی حکومت سی تے حجاج بن یوسف عراق دا گورنر سی۔ ایس دے دارالخلافہ کوفہ وچ مشیت ایزدی نے یاوری کیتی تے بشارت نبوی دی پیشن گوئی پوری آب و تاب دے نال جلوہ گر ہوئی ثابت بن زوطی دے گھرانے وچ اک بچے نے اکھ کھولی جنہوں دنیا سرتاج الفقہا ،سید المحدثین امام اعظم ابو حنیفہ نعمان بن ثابت دے ناں توں یاد کردی اے۔ایہہ اوہ عہد سی کہ حالت ایمان وچ وجود پیغمبر دی صحبتاں چکن والے (یعنی صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین ) وچوں کجھ بزرگ وی موجود سن جنہاں وچوں کجھ امام ابو حنیفہ رحمہ اللہ دے آغازِ شباب تیکر اپنے وجود دی برکتاں زمانے نوں ونڈدے رہے۔
نام و نسب:
نعمان بن ثابت۔ نعمان اصل وچ ایس لہو نوں کہندے نیں جس دی وجہ نال بدن دا قوام ہوندا اے۔ ایسے طرح آپ ؒ دے ذریعے ملت اسلامیہ دا قوام اے۔ یا نعمان بمعنی گل لالہ ۔ آپ دے فضائل و مناقب انج دے خوشبودار نیں جویں گل لالہ (پاک و صاف کردار دے مالک نیں، فضائل ایس طرح مہکدے نیں جویں گل لالہ دی خوشبو مہکدی اے )
کنیت:
آپ دی کنیت ابو حنیفہ اے ایہہ کنیت نسبی نہیں بلکہ وصفی اے جویں ابوہریرہ تے ابو تراب وغیرہ چونکہ دین اسلام دا ناں قرآن نے ملت حنیف دسیا اے ایسے طرح امام اعظم نے سب توں پہلے ایس دین حنیف دی تدوین فرمائی اے تے عربی محاورہ وچ ’’ اب‘‘ دے معنی ہوندے نیں والا۔ ایس لئی اسلام وچ آپ دی کنیت ابو حنیفہ قرار پائی۔
بشارت نبوی:
حضرت سلمان فارسی رضی اللہ عنہ تے دیگر صحابہ کرام آپ ﷺ دی مجلس وچ تشریف فرما سن کہ قرآن کریم دی آیت مبارکہ واٰخرین منہم لما یلحقوا بہم نازل ہوئی۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے حضرت سلمان دے موہڈے اُتے ہتھ رکھدے ہوئے فرمایا کہ جے علم ، دین، ایمان ثریا ستارے تیکر وی اپڑ جائے تے فارس دے کجھ لوک ایہنوں اوتھوں وی حاصل کر لین گے۔ امام جلال الدین سیوطی الشافعی کہندے نیں کہ ایس حدیث وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے جیہڑی بشارت دتی اے ایس دا مصداق حضرت امام اعظم ابو حنیفہ رحمہ اللہ اے۔
حلیہ مبارک:
خطیب بغدادی نے لکھیا اے کہ امام ابوحنیفہ ؒ خوبصورت داڑھی، عمدہ کپڑے، چنگے جُتے ، خوشبو دار تے بھلی مجلس والے رعب دار بندے سن۔ آپ دی گل بات نہایت شیریں، اواز اُچی تے صاف ہویا کردی سی۔ کنج ای پیچیدہ مضمون ہوئے نہایت صفائی تے فصاحت نال ادا کر سکدے سن۔ خوش لباس رہندے سن۔
بچپن دا زمانہ:
تاریخ نویساں نے ایس ویلے دا انج نقشہ کھچیا اے، حجاج بن یوسف ، خلیفہ عبدالملک ولوں عراق دا گورنر مقرر سی۔ ہر پاسے ظلم و جور دی سنسناہٹ سی۔ اک قیامت برپا سی۔ حجاج دی سفاکیاں تاریخ نال وابستہ ہر بندے نوں پتہ نیں۔ خلیفہ عبدالملک 86ھ وچ فوت ہویا تے ایس دا پتر ولید تخت نشین آراء ہویا۔ عمر بن عبدالعزیز ؒ فرمایا کردے سن۔ ولید شام وچ، حجاج عراق وچ، عثمان حجاز وچ، قرہ مصر وچ، واللہ ساری دنیا ظلم نال بھری سی۔ حجاج 95ھ وچ چل بسا۔ 96ھ وچ ولید نے وی ایتھوں کوچ کیتا۔ ایس دے بعد سلیمان بن عبدالملک مسند خلافت اُتے جلوہ آرا ہویا مورخین کہندے نیں کہ بنو امیہ دے حکمراناں وچ سب توں چنگا انسان تے صاف فضل و کمال سی۔سلیمان ؒ نے مردے ویلے ایہہ وصیت لکھی کہ میرے بعد عمر بن عبدالعزیز نوں تخت نشیں بنایا جائے۔ 99 ھ وچ سلیمان وی اپنا ویلا پورا کر کے راہی ملک بقا ہویا تے وصیت دے مطابق عمر بن عبدالعزیز مسند خلافت اُتے آئے جنہاں دا عدل و انصاف تے علم و عمل تے اہل علم دی قدردانی تاریخ وچ روشن آفتاب وانگوں چمک رہی اے۔ حجاج تے ولید دے دور اقتدار وچ آپ رحمہ اللہ نے خز (اک خاص قسم دے کپڑے) دا کارخانہ قائم کر کے منافع بخش تجارت کیتی تے ایس منافع نوں تن حصیاں وچ ونڈدے۔ اک اپنی ذات لئی، دوجا کاروبار لئی تے تیجا علما تے طلبا اُتے خرچ کرن لئی۔
عہد صحابہ وچ :
اہل علم نے لکھیا اے کہ آپ نے 70 صحابہ کرام دا زمانہ پایا اے۔ ایہناں وچوں کجھ توں حدیث نقل وی کیتی اے۔ چنانچہ علامہ جلال الدین سیوطی نے ایہناں دے ناں وی درج کیتے نیں۔ حضرت انس بن مالک، حضرت عبداللہ بن جز ء الزبیدی، حضرت جابر بن عبداللہ، حضرت معقل بن یسار، حضرت داثلہ بن اسقع تے حضرت عائشہ بنت عجر د رضی اللہ عنہم۔
تحصیل علم :
سلیمان دے دور اقتدار وچ اک دن امام صاحب بازار جا رہے سن۔ کوفہ دے مشہور عالم دین امام شعبی ؒ نے آپ نوں ویکھ لیا تے پچھیا : پتر تسیں کس توں پڑھدے او؟ آپ نے نفی وچ جواب دتا ایس اُتے امام شعبیؒ نے کہیا ، مینوں تیرے اندر قابلیت دے جوہر نظر آندے نیں، تسیں علماء دی صحبت وچ بیٹھا کرو۔ ایس نصیحت دے بعد تحصیل علم لئی کمربستہ ہو گئے۔ ایس ویلے علم کلام نوں حاصل کرن لئی صرف قدرتی ذہانت تے مذہبی معلومات درکار سن۔ قدرت نے امام ابوحنیفہ وچ ایہہ ساریاں گلاں جمع کر دتیاں سن۔ ایس ویلے دے سارے گمراہ فرقیاں دے ساہمنے آپ نے منطقی، استدلالی تے علمی اداز وچ مذہب اسلام دی حقانیت نوں دلائل دے نال ثابت کیتا تے دین اسلام اُتے ہون والے عقلی اعتراضات نوں احسن انداز توں دور کیتا۔
علم فقہ دا حصول :
ایس ویلے کوفہ وچ امام حماد رحمہ اللہ دا مدرسہ طلباء دین دا مرجع سمجھیا جاندا سی۔ ایس دی ابتدا خلیفہ راشد حضرت علی تے حضرت عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہما نال ہوئی سی۔ ایس دے بعد شریح علقمہ تے مسروق رحمہم اللہ ۔ فیر ابراہیم نخعیؒ تے ایہناں دے بعد حماد ؒ تیکر ایس دی امامت اپڑی۔ حضرت علی و عبداللہ بن مسعود رضی اللہ عنہما توں فقہ دا جیہڑا سلسلہ چلیا آندا سی ایس دا مدارا ایہناں ای اُتے رہ گیا سی۔ ایہناں وجوہ توں امام ابو حنیفہؒ نے علم فقہ پڑھنا چاہیا تے ایہناں نوں منتخب کیتا۔
کمال ِذہانت:
شروع شروع وچ اک نویں طالب علم ہون دی وجہ نال درس وچ پچھے بیٹھ دے۔ پر کجھ دن دے بعد جدوں امام حماد نوں تجربہ ہو گیا کہ سارے حلقہ وچ اک شخص وی حافظہ تے ذہانت وچ ایس دا ہمسر نہیں تے حکم دے دتا کہ ’’ابو حنیفہ سب توں اگے بیٹھا کرو۔‘‘
امام حماد دی جانشینی :
خود آپؒ دا بیان اے کہ میں 10 برس تیکر حمادؒ دے حلقہ وچ ہمیشہ حاضر ہوندا رہیا تے جدوں تیکر اوہ زندہ رہے ایہناں دی شاگردی دا تعلق کدی نہیں چھڈیا۔ ایہناں ای دناں میرے استاد امام حمادؒ دے اک رشتہ دار دا انتقال ہو گیا تے اوہ مینوں اپنا جانشین بنا کے تعزیت لئی سفر اُتے روانہ ہو گئے۔ چونکہ مینوں اپنا جانشین مقرر کر گئے سن، تلامذہ تے ارباب حاجت نے میرے ول رجوع کیتا۔ بوہت سارے انج دے مسئلے پیش آئے جنہاں وچ استاد توں میں کوئی روایت نہیں سنی سی ایس لئی اپنے اجتہاد توں جواب دتے تے احتیاط لئی اک یادداشت لکھدا گیا۔ دو مہینہ دے بعد حماد بصرہ توں واپس آئے تے میں اوہ یادداشت پیش کیتی۔ ایس توں میرے استاد بوہت زیادہ خوش ہوئے تے کجھ معمولی اصلاح وی فرمائی۔ میں عہد کیتا کہ حماد جدوں تیکر زندہ نیں ایہناں دی شاگردی دا تعلق کدی نہ چھڈاں گا۔
علم قرآت دا حصول :
آپ دے سیرت نگاراں توں ایہہ وی مروی اے کہ آپ ؒ نے قرآت امام عاصم ؒ توں سکھی جنہاں دا شمار قراء سبعہ وچ ہوندا اے تے ایہناں دی قرآت دے مطابق قرآن حفظ کیتا۔
حدیث دی تحصیل:
حمادؒ دے زمانے وچ ای امام صاحبؒ نے حدیث ول توجہ کیتی کیوں جے مسائل فقہ دی مجتہدانہ تحقیق جیہڑا امام صاحب نوں مطلوب سی حدیث دی تکمیل دے بغیر ممکن نہیں سی تاں کوفہ وچ کوئی انج دا محدث باقی نہ بچیا جس دے ساہمنے امام صاحبؒ نے زانوئے تلمذتہ نہ کیتا ہوئے تے حدیثاں نہ سکھیاں ہون۔ ایس سلسلے وچ آپ نے مکہ مکرمہ دا سفر وی کیتا فن حدیث دے اساتذہ وچوں صحابہ کرام دے خاص معتمد تے فیض یافتہ حضرت عطا توں استفادہ دی عرض نال حاضر خدمت ہوئے۔ آپ دی قوت حافظہ تے قوت استدلال نوں ویکھ کے حضرت عطا آپ نوں خصوصی توجہ نال نوازدے۔ 115 ھ نوں ایہہ آفتاب علم وی غروب ہو گیا۔ حضرت عطا دے بعد مکہ مکرمہ وچ جنہاں دے علم دا سکہ چلدا سی ایہناں دا ناں عکرمہ اے ایہہ حضرت عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہما دے شاگرد سن۔ آپ نے ایہناں توں وی علم حاصل کیتا۔ ایس دے بعد آپ مدینہ اپڑے تے بطور خاص سلیمان تے سالم بن عبداللہ توں کسب فیض کیتا۔ سلیمان ام المومنین سیدہ میمونہ رضی اللہ عنہا دے غلام سن۔ تے سالم حضرت فاروق اعظم رضی اللہ عنہ دے پوتے سن تے اپنے والد بزرگوار توں تعلیم پائی سی۔ امام ابوحنیفہ ؒ دونویں بزرگاں دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے ایہناں توں حدیثاں روایت کیتیاں۔ الغرض امام ابوحنیفہؒ دے استاداں دی تعداد محتاط اندازے دے مطابق بقول امام ابو حفص کبیرؒ چار ہزار تیکر اپڑدی اے۔ آپ دے اساتذہ آپ نال انتہائی شفقت والا معاملہ فرماندے سن۔
مسند حماد اُتے جلوہ آرائی :
امام حمادؒ نے 120ھ وچ وفات پائی۔ ابراہیم نخعیؒ دے بعد فقہ دا دارو مدار چونکہ امام حماد اُتے ای موقف سی ایس لئی ایہناں دی وفات توں چراغ علم ٹمٹا اٹھیا۔ ایس صورت حال دے پیش نظر سارے بزرگاں نے متفقاً امام ابو حنیفہ نال درخواست کیتی کہ مسند درس نوں زینت بخشن آپ دی عمر 40 ورہے سی۔
مبارک خواب :
تاریخ بغداد تے دیگر کتاباں وچ لکھیا اے کہ ایس زمانے وچ آپ نے ایہہ خواب ویکھیا کہ اوہ نبی کریم ﷺ دی قبر کھود رہے نیں تے اوتھے ہڈیاں جمع کر کے ایہناں نوں ترتیب نال رکھ رہے نیں ایہہ خواب ویکھ کے سخت پریشانی ہوئی جدوں ایس دی تعمیر امام ابن سیرین توں پچھی گئی تے اوہناں نے کہیا کہ خواب ویکھن والے بندے نوں احادیث توں استنباط دی توفیق خاص نصیب ہوئے گی۔
آپ دے معمولات :
آپ نہایت عبادت گزار سن کثرت نال نوافل پڑھدے۔ اکثر روزے نال ہوندے قرآن کریم نال بے حد لگائو سی۔ خوب تلاوت فرماندے آپ دے بارے وچ مورخین نے لکھیا اے کہ رمضان المبارک وچ 60 وار قرآن کریم ختم فرماندے جد کہ عام مہینیاں وچ اک رات وچ مکمل قرآن کریم دا ختم فرماندے، تہجد گزار سن، رات نوں اللہ دے حضور اینا روندے اینا روندے کہ ایس اواز نال گوانڈھیاں نوں وی آپ اُتے ترس آندا۔
آپ دے اوقات کار:
آپ صبح دی نماز دے بعد مسجد وچ درس دیندے ، دور دور توں استفتا آئے ہوندے۔ ایہناں دے جواب لکھدے۔ فیر تدوین فقہ دی مجلس منعقد ہوندی، وڈے وڈے نامور شاگرداں دا مجمع ہوندا۔ فیر ظہر دی نماز پڑھ کے گھر آندے۔ نماز عصر دے بعد کجھ دیر تیکر درس و تعلیم دا مشغلہ رہندا۔ باقی دوستاں نال ملن ملان، بیماراں دی عیادت ، تعزیت تے غریباں دی خبر گیری وچ صرف ہوندا۔ مغرب دے بعد فیر درس دا سلسلہ شروع ہوندا تے عشاء تیکر رہندا۔ نماز عشا پڑھ کے عبادت وچ مشغول ہوندے تے اکثر پوری پوری رات نہ سوندے۔
جذبہ خیر خواہی :
علم دے نال نال خدمت خلق دے جذبے نے آپ دی محبت لوکاں دے دلاں وچ پیوست کر دتی۔ آپ لوکاں دی مشکلاں وچ ایہناں دا ہتھ بٹاندے، لوکاں دا بوجھ چکن لگے تے انج انج دے کم کرن لگے جنہاں نوں کرن توں دوجے لوک عاجز سن۔ مفلس تے نادار لوکاں دی کفالت وی آپ نے خوب کیتی۔ آپ دی علمی شہرت تے خدمت خلق دے چرچے پوری دنیا وچ عام ہون لگے ایتھوں تیکر کہ مکہ، مدینہ، دمشق، بصرہ، مصر، یمن، یمامہ، بغداد، اصفہان، استرآباد، ہمدان، طبرستان، مرجان، نیشاپور، سرخس، بخارا، سمرقند، کس، صعانیاں، ترمذ، ہرات، خوازم، سبستان، مدائن، حمص وغیرہ۔تیکر آپ دے علم و فضل تے خدمت خلق دا طوطی بولدا سی۔
تقویٰ ، عقلمندی تے قدردانی :
آپ کپڑے دے بوہت وڈے تاجر سن۔ آپ نے اپنے شریکف حفص بن عبدالرحمان نوں کہیا کہ فلاں کپڑے وچ کجھ عیب اے تاں جدوں تسیں ایہنوں ویچو تے خریدار نوں واضح طور اُتے ایس عیب دا دس دینا پر حفص نے اوہ کپڑا ویچیا تے خریدار نوں عیب دا دسنا بھُل گئے۔ ایس واقعے دی جدوں امام ابوحنیفہ نوں خبر ہوئی تے اوہناں نے اوہ ساری کمائی صدقہ کر دتی۔ آپ دے عقلمندی دے بارے وچ ائمہ حدیث وفقہ دے بوہت سارے اقوال تے واقعات کتاباں وچ ملدے نیں۔ اہل علم دی قدر دانی دے بارے وچ حجر بن عبدالجبار کہندے نیں کہ دوستاں تے اہل مجلس دا سب توں زیادہ اکرام و اعزاز کرن والا بندا میں ابوحنیفہ دے علاوہ نہیں ویکھیا۔
افراد سازی :
امام ابو حنیفہ نے کوفہ دی جامع مسجد وچ اپنے تلامذہ نوں جمع فرمایا تے کہیا کہ میں تہانوں تیار کر دتا اے کہ ہن تہاڈے وچوں 40 تے انج دے نیں جیہڑے قاضی بنن دی صلاحیت رکھدے نیں تے 10 انج دے نیں جیہڑے قاضی بنان دی وی صلاحیت رکھدی نیں۔ ہن تے اٹھو تے سارے عالم وچ انصاف و عدل دی بہاراں چلا دیو چونکہ قانون سازی تے افراد سازی لئی محکمہ قضا توں دور رہنا حکمت و دانش دا تقاضا وی سی تے مجبوری وی سی ایس لئی آپ علمی کم وچ مصروف رہے تے امام ابویوسف نوں چونکہ تیار کر لیا سی ایس لئی اوہ چیف جسٹس بن گئے۔
قانون سازی :
امام ابو حنیفہ نے حضرت عمر بن عبدالعزیز دا اڑھائی سالہ دور حکومت ویکھیا ایس دے بعد جدوں یزید بن عبدالملک تخت نشین آرا ہویا تے ایس نے کہیا عمر بن عبدالعزیز فریب خوردہ بندا سی اپنے اعمال نوں حکم جاری کیتا کہ اج توں جویں تن سال پہلے دی حالت سی دوبارہ اوہ ای حالات پیدا کیتے جان چنانچہ انج ہویا وی لوک ددوبارہ ایسے ابتری دا شکار ہو گئے۔ امام اعظم ابوحنیفہ نے جدوں ایہہ صورتحال ویکھی تے دو بنیادی کماں ول متوجہ ہو گئے جس نال اسلامی ریاست قائم کیتی جا سکدی سی اوہ دو بنیادی کم قانون سازی تے افراد سازی دے سن شریعت نوں قانون دی شکل دین لئی پرائیویٹ سطح اُتے اک ادارہ قائم کیتا جس وچ مختلف الانواع علوم و فنون دے ماہرین بٹھائے تے باہمی مباحثے کرائے محتاط اندازے دے مطابق تقریباً 83 ہزار دفعات اُتے مشتمل عملی قوانین مرتب فرمائے، ایسے طرح قانون سازی وی کیتی گویا فقہ اسلامی دے پہلے مدون امام اعظم ابوحنیفہ نیں۔ فقہ حنفی چند جزوی مسائل دا ناں نہیں بلکہ اک مضبوط تے مربوط نظام دا ناں اے جس دی بنیاد قرآن و سنت خلفاء راشدین تے صحابہ کرام دے اقوال و آثار تے اجتہاد دی بنیاد اُتے وے۔ اسلامی عقائد دی تعبیر و تشریح وچ آپ دا بوہت وڈا کردار اے امام صاحب دے نیڑے فقہ صرف احکام دا ناں نہیں بلکہ فقہ النفس جس نوں (اخلاقیات یا تصوف) کہندے نیں فقہ الاحکام تے فقد العقائد وی فقہ دے وسیع مفہوم وچ شامل نیں۔
عہدہ قضا توں انکار:
خطیب بغدادی نے روایت کیتی اے کہ یزید بن عمر بن ہیبر ، والی عراق نے امام ابوحنیفہ ؒ نوں حکم دتا کہ کوفہ دے قاضی بن جان پر امام صاحب نے قبول نہیں کیتا تے ایس نے اک سو دس کوڑے لگوائے۔ روزانہ 10کوڑے لگواندا جدوں بوہت کوڑے لگ چکے تے امام صاحب اپنی گل یعنی قاضی نہ بنن اُتے اڑے رہے تے ایس نے مجبور ہو کے چھڈ دتا۔
ائمہ کرام دا خراج تحسین:
امام مالک رحمہ اللہ نے فرمایا میں اک انج دے بندے نوں جاننا واں جے اوہ ایس لکڑی دے ستون نوں سونا ثابت کرنا چاہے تے دلائل دی قوت نال ایہنوں ثابت کر سکدا اے تے اوہ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ اے۔ امام شافعی رحمہ اللہ دا فرمان موجود اے کہ جے کوئی بندا دین دی تفقہ حاصل کرنا چاہے، اوہ ابوحنیفہ رحمہ اللہ تے آپ دے اصحاب توں حاصل کرے کیوں جے سارے لوک فقہ وچ ابوحنیفہ رحمہ اللہ دے عیال نیں۔
امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ فرماندے نیں علم و روع تے تقوی دے جس مقام اُتے ابوحنیفہ رحمہ اللہ اے اوتھے دنیا دا کوئی بندا نہیں اپڑ سکدا۔
وفات:
146 ھ وچ منصور نے قاضی القضا دے عہدہ قبول نہ کرن دی وجہ نال امام صاحب نوں قید کر دتا۔ قید خانہ وچ ایہناں دا سلسلہ تعلیم وی برابر قائم رہیا۔ امام محمد نے جیہڑے فقد دے دست بازو نیں اوہناں نے ایتھے قید خانہ وچ وی آپ توں تعلیم حاصل کیتی۔ آخر کار رجب 150ھ وچ بادشاہ نے آخری تدبیر ایہہ اختیار کیتی کہ ایہناں نوں زہر دلوادتا۔ جدوں ایہناں نوں زہر دا اثر محسوس ہویا تے سجدہ کیتا تے ایسے حالت وچ جاں، جاں آفریں دے حوالے کردتی ۔ انا للہ وانا الیہ راجعون۔ آپ دی کل عمر 70 سال بن دی اے۔
کفن دفن:
آپ دی وفات دی خبر جنگل وچ اگ وانگوں ودھ گئی سارا شہر آپ دے جنازے لئی امڈ آیا۔ قاضی شہر حسن بن عمارہ آپ نوں غسل دے رہے سن تے ایس دی زبان اُرے برابر ایہہ جاری سی، اے ابوحنیفہ ! واللہ، تسیں سب توں وڈے فقیہ سو، سب توں وڈے عبادت گزار سو، سب توں وڈے زہد و تقویٰ دے مالک سو، تہاڈے وچ ساریاں خوبیاں پائیاں جاندیاں سن۔ امام صاحب نے وصیت کیتی سی کہ خیزران وچ دفن کیتے جان۔ وصیت دے موافق خیزران دے مشرقی ول آپ دی قبر تیار کیتی گئی۔ سلطان الپ ارسلان سلجوتی نے 459ھ وچ آپ دی قبر دے نیڑے اک مدرسہ تیار کرایا جیہڑا مشہد ابی حنیفہ دے ناں توں مشہور اے۔