پوری دنیا وچ جمہوریت ای ’’جمہور‘‘ واسطے خطرہ

ۡجمہوریت دے نقطہ نظر توں 2020 خاصا مایوس کن سال سی، پوری دنیا دی حکومتاں نے پارلیمان دے چیک اینڈ بیلنس نوں محدود کیتا، بوہت سارے ملکاں وچ انتخابات نوں ملتوی یا منسوخ کردتا گیا

مہر محمد طفیل لوہانچ

قیام پاکستان توں لے کے اج تیکر پاکستان وچ جس طبقہ دا احتساب کیتا جا رہیا اے اوہ سیاستدان اے تے جمہوریت وچ ای عوام نے ویکھیا کہ اک منتخب وزیراعظم نوں سزائے موت دے دتی گئی۔ پبلک مقامات اُتے ایہہ بحث زور پھڑدی جا رہی اے کہ کرپشن دی جڑاں نوں پانی دین والی بیورو کریسی اے پر سیاست جیہڑاعوامی خدمت دا ناں سی تے جس دے بارے وچ اقبال نے کہیا سی کہ
جدا ہو دیں سے سیاست
تو رہ جاتی ہے چنگیزی
پوری دنیا وچ آمریتاں دی بدلدی ہوئی شکلاں توں جمہوریت نوں خطرے وچ محسوس کیتا جا رہیا اے۔ ماضی وچ آمریت دے ادوار آندے رہے پر اج اسیں کرئہ ارض اُتے جدوں ویکھدے نیں تے لگدا اے کہ آمریت ہن شکل بدلن لگی اے۔ آمریت ہن پہلے جہی نہیں رہی، ہن اک نواں تصور پنپ رہیا اے کہ کجھ جمہوری معاشریاں وچ اک خاص طبقہ اینا مضبوط ہو چکیا اے کہ سارے فیصلیاں اُتے اثر انداز ہوندا اے تے اقتدار تے اختیار دے سارے مآخذ اُتے اثر انداز ہو کے اپنے مفاددات نوں ودھ توں ودھ پروان چڑھاندا رہندا اے۔ ایس دے نتیجے وچ معاملات مزید الجھدے نیں تے عام بندے لئی زندگی دشوار تر ہوندی جاندی اے۔ جمہوری معاشریاں وچ خصوصا ً پاکستان وچ حقیقی نمائندی دا فقدان نظر آندا اے۔
منتخب ایواناں اُتے اوہلوک متصرف نیں جیہڑا عوام دے حقیقی نمائندے نہیں اوہ محض بااثر ہون دی بنا اُتے عوام دی رائے اُتے اثر انداز ہوندے نیں حکومت سازی وچ ایہناں دی شمولیت ضروری تصور کیتی جاندی اے جتھے ایہہ بلیک میٹنگ دے ذریعے اپنے ضمیر دی من چاہی بولی لگواندے نیں ایہناں دا تعلق چونکہ عوام توں نہیں ہوندا ایہہ منتخب ہون دے بعد اپنے حلقہ جات وچ سماج لئی کوئی پلان نہیں رکھدے جس نال ایہناں دے متعلقہ حلقہ جات وچ ترقی دا تصور مفقود ہو جاندا اے ایہو نہیں اقتدار وچ آن دے بعد سارے وسائل ایہناں دے رحم و کرم اُتے ہوندے نیں۔ کوئی کنہی ای کوشش کر ویکھے۔ معاملات درست ہون دا ناں نہیں لیندے۔ سارے ای شعبیاں اُتے اک خاص طبقے دا واضح اثر نفوذ وکھائی دیندا اے۔ سیاست نال عوامی نفرت دی اک وجہ ایہہ وی وکھائی دیندی اے۔
جتھے حکمرانی دا معیار ای پست ہوئے اوتھے کیہ ہو سکے گا۔ پوری دنیا وچ انج دی حکومتاںدی تعداد گھٹ نہیں جیہڑی پست معیار دی حکمرانی دے ہتھوں ناقص کارکردگی دا مظاہرہ کر رہیاں نیں جنہاں دے ہتھاں وچ ملک دا نظم و نسق اے ایہناں وچ مطلوب اہلیت اے نہ کجھ کر وکھان دا عزم۔ اوہ چاہندے نیں کہ معاملات اونج ای رہن جویں نیں یعنی کئی وڈی تبدیلی رونما نہ ہوئے۔ کوئی وی اندازہ لا سکدا اے کہ جدوں ایہہ ہون تے کوئی وی وڈی تے مجموعی طور اُتے مثبت تبدیلی کیوں جے آ سکدی اے۔ حکومتاںدی بدعنوانی اُتے نظر ادارے بوہت مایوس کن تصور پیش کر رہے نیں۔ بدعنوانی دا دائرہ وسیع تر ہوندا جا رہیا اے ۔ مترقی پذیر تے پس ماندہ دنیا وچ پاکستان تے بیشتر ملک قرضیاں دے بوجھ تھلے دبے ہوئے نیں۔ معاملات نوں درست کرن دے بجائے قرضے لے کے کم چلایا جاندا اے اے۔یہہ کیفیت ہن خطرناک شکل اختیار کر چکی اے۔ لبنان تے جنوبی افریقہ دی مثال بوہت نمایاں اے۔ ایہناں دونواں ملکاں دے اندرونی تے بیرونی قرضے تباہ کن سطح تیکر اپڑ چکے نیں۔ جونبی افریقہ دی حکومت نے کرونا دی وبا دے دوران برملا کہیا کہ اوہ کسے وی اعتبار نال ایس پوزیشن وچ نہیں کہ عوام لئی کجھ کر سکے تے ایس دا سبب ایہہ وے کہ خزانے وچ کجھ ہے ای نہیں۔
’’دی اکنامسٹ انٹیلی جنس یونٹ‘‘ (ای آئی یو) نے حال ای وچ سالانہ ڈیمو کریسی انڈیکس دے ذریعے باور کرایا اے کہ امریکا جہے ملک وچ جمہوریت دی جڑاں اج تیکر مضبوط نہیں ہو سکیاں جد کہ دنیا اُتے سپر پاور دے ناں اُتے تسلط جمان والی قوت دے مقابلے وچ کدھرے زیادہ بلکہ مکمل جمہوریت ایس دے گوانڈھی کینیڈا وچ نظر آندی اے۔ ’’ای آئی یو‘‘ دی گل نوں نظر انداز کرنا ناممکن اے ایس ل ئی جو کجھ ایس نے اپنی رپورٹ وچ دسیا اے ایہنوں دردناک حقیقت تسلیم کیتا جا سکدا اے۔ اج پوری دنیا وچ جمہوریت انتہائی مخدوش حالت وچ اے تے امریکا جہے جمہوریت دے علم بردار ملک وچ وی جمہوری اقدار دی نہ صرف مٹی پلید ہو رہی اے بلکہ ایہنوں روندا گیا سی ۔ ڈونلڈ ٹرمپ دے عہد صدارت دے ترکے نوں ذہن نشین کردے ہوئے مایوسی ہوندی اے۔ امریکی ایوانِ صدر وچ ڈونلڈ ٹرمپ نے جیہڑا ’’چار سالہ اسٹنٹ ‘‘کیتا ایس نے پوری دنیا وچ جمہوریت دے حوالے نال شدید نوعیت دی قنوطیت نوں ودھاوا دتا اے۔
جمہوریت دے نقطہ نظر توں 2020 خاصا مایوس کن سال سی۔ پوری دنیا دی حکومتاں نے پارلیمان دے چیک اینڈ بیلنس نوں محدود کیتا، بوہت سارے ملکاں وچ انتخابات نوں ملتوی یا منسوخ کردتا گیا۔ عوام دے احتجاج دا دائرہ محدود کر دتا گیا، رائے دے اظہار دی آزادی اُتے وی قدغن لائی گئی تے تعلیم و صحت عامہ سنے بوہت سارے معاملات وچ شدید نوعیت دی بدعنوانی نوں راہ ملی۔ تلخ حقیقت ایہہ وے کہ ان پوری دنیا وچ جمہوریت نوں شدید ترین مشکلات دا ساہمنا اے۔ مشرق وسطیٰ وچ وی انج دی ای صورت حال اے۔ عرب دنیا وچ تے خاص طور تے خلیج فارس دے خطے وچ معاملات بوہت الجھے ہوئے نیں۔ طاقت دے ارتکاز نوں برقرار رکھن لئی ایڑی چوٹی دا زور لایا جا رہیا اے ۔ کجھ ملکاں وچ بادشاہت نوں زیادہ توں زیادہ مستحکم کرن اُتے زور دین نال عوام وچ غصہ تے مایوسی، دونواں ای دا گراف بتدریج بلند ہو رہیا اے۔ جمہوریت لئی اواز چکن والیاں دے خلاف سخت گیر رویہ عام ہوندا جا رہیا اے۔ مصر وچ عشریاں دے بعد بحال ہون والی جمہوریت نوں محض اک سال وی برداشت نہیں کیتا گیا تے مرسی دی موت جس طرح واقع ہوئی اوہ جمہوریت دا تصور رکھن والیاں لئی لمحہ فکریہ اے۔
میانمار وچ اک لمبے عرصے دے بعد جدوں جمہوریت اپنی ڈگر اُتے چلدی تے اک وار فیر ایس اُتے آمریت دی تلوار چلی گئی۔ شمالی افریقہ دے علاوہ لاطینی امریکا دی صورت حال وی مایوس کن اے۔ وسطِ ایشیا وچ وی جمہوریت دے پنپن دے امکانات مخدوش نیں۔ ’’ای آئی یو‘‘ نے جمہوریت دے حوالے نال جیہڑی عالمی تصویر پیش کیتی اے اوہ واقعی محض پریشان کن نہیں، مایوس کن وی اے۔ ایس حقیقت توں کون انکار کر سکدا اے کہ اج پوری دنیا وچ پارلیمانی جمہوریت نوں نیچا وکھان دی کوششاں زور پھڑ رہیاں نیں؟ پارلیمنٹ دے ذریعے جوابدہی دی روایت نوں کمزور کرن لئی آمرانہ ذہنیت دے لوک میدان وچ آ گئے نیں۔ ہر طرح دی بدعنوانی نوں زیادہ توں زیادہ پروان چڑھان دی سرتوڑ کوشش کیتی جا رہی اے۔ جمہوریت لئی جدوجہد کرن والیاں دا ناطقہ بند کرن ول وی بھرپور توجہ دتی جا رہی اے۔ کوشش کیتی جا رہی اے کہ حقیقی نمائندگی دا علم بلند کرن والیاں اُتے عرصہ حیات تنگ کر دتا جائے تاں جے دوجیاں نوں عبرت حاصل ہوئے تے اوہ حقیقت پسندی دا مظاہرہ کردے ہوئے جمہوریت دی خاطر میدان وچ آن توں گریز کرن۔
بدعنوانی دا عروج کنج؟
پوری دنیا وچ جمہوری اقدار تے جمہوریت پسندی دے کلچر نوں زیادہ توں زیادہ کمزور کرن تے نیچا وکھان دی بھرپور کوششاں کیتیاں جا رہیاں نیں۔ عوام دے ذہناں وچ ایہہ داخل کیتا جا رہیا اے کہ جمہوریت کوئی انج دا عمل نہیں جس نال بہتر زندگی دی راہ نکلدی ہوئے۔ عوام دے منتخب نمائندیاں وچ وی بدعنوانی تے پائی جاندی اے پر ایس بدعنوانی نوں بوہت ودھا چڑھا کے پیش کیتا جاندا اے تاں جے عام بندے دے ذہن وچ ایہہ گل راسخ ہو جائے کہ عوام دی آراء توں منتخب ہون والے تے ہوندے ای بدعنوان نیں تے ایہہ کہ ایہناں توں ملک و قوم دی بھلائی دی توقع رکھنا فضول اے۔رہی سہی کسر کرونا دی وبا نے پوری کر دتی۔ پوری دنیا وچ حکومتاں نے سخت گیر رویہ اپناندے ہوئے جمہوری اقدار نوں مزید پامال کرن اُتے توجہ دتی اے۔ عوام توں رائے طلب کیتے بغیر ایہناں اُتے فیصلے تھوپے جا رہے نیں۔ ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل نے کرپشن ٹرانسپیرنسی انڈیکس (سی ٹی آئی) دے ذریعے دسیا کہ 180 ملکاں دے سروے دے دوران دو تہائی ملکاں وچ بدعنوانی غیر معمولی حد تیکر پائی گئی۔
اسیں جنوبی ایشیا دے ایسے خطے دے باسی نیں جتھے عوام دا معیار زندگی بدتر اے ایہو نہیں موجودہ حالات وچ ترقی پذیر دنیا دا مالیاتی بحران وی گہرا ہویا اے۔ حکومتاں قرضے لے لے کے کم چلاندیاں آئیاں نیں۔ ایہہ سب کجھ مزید نہیں چل سکدا۔اندرونی قرضیاں دا حجم حکمراناں دی راتاں دی نینداں اڑان لئی کافی اے۔ ایہہ اج تیکر نہیں سوچیا گیا کہ ایس مصیبت توں چھٹکارا کنج پائیے؟ نجی شعبے دی مدد نال کجھ کرنا وی ہن ممکن نہیں رہیا کیوں جے اوہ صورت حال دی نزاکت ویکھدے ہوئے غیر معمولی حد تیکر محتاط ہو چکیا اے۔ ترقی پذیر ملکاں وچ اک عشرے پہلاں پرائیویٹ انویسٹمنٹ منیجرز نے حکومتاں نوں نجی شعبے توں قرضے لین دا رستہ سجھایا سی۔ ہن ایہہ سب کجھ وی ہتھ توں نکل چکیا اے۔ ایس ویلے درمیانی تے گھٹ آمدنی والے 120 توں ودھ ملکاں دے بیرونی قرضیاں دا 58 فیصد خالص غیر رعایتی نوعیت دا اے۔ یعنی جو کجھ وی واجب الادا اے اوہ ہر حال وچ اداکرنا ای اے۔ پنشن دا دبائو ودھدا ای جا رہیا اے۔ عالمی بنک دے ماہرین معاشیات پیٹر نیگل تے نائوتاکاسُگاوارا نے اک رپورٹ وچ دسیا اے کہ ’’مزید ممالک کے دیوالیہ پن کی حد تک پہنچنے کے خدشات پیدا ہوچکے ہیں ‘‘۔
بین الاقوامی مالیاتی فنڈ نے بوہت سارے ملکاں نوں بیل آئوٹ پیکیج دے کے معیشت دی بحالی دی راہ اُتے گامزن ہون وچ مدد دتی اے۔ ایہہ سلسلہ رُ ک گیا سی۔ ڈونلڈ ٹرمپ دے عہدِ صدارت دا امریکا ایس حوالے نال اپنا کردار ادا کرن لئی تیار نہیں سی۔ ہن جی سیون ملکاں نے قرضیاں تھلے خطرناک حد تیکر دبے ہوئے ملکاں نوں نویں زندگی دین دے حوالے نال کجھ سوچیا اے تے امریکا نے وی منصوبے دی حمایت دا اعلان کیتا اے۔ آئی ایم ایف نے کئی ملکاں لئی بیل آئوٹ پیکیج تیار کیتے نیں تے اندازہ لایا جا رہیا اے کہ ہن دے موسم گرما دے دوران ای متعدد ملکاں نوں بیل آوٹ پیکیج دے دتا جائے گا۔ مالیاتی امور دے بوہت سارے ماہرین ایس صورت حال نوں وی خطرناک قرار دے رہے نیں۔ ایہناں دا کہنا اے کہ بیل آئوٹ پیکیجز توں وی کجھ ملک مزید قرضیاں تھلے دب کے رہ جان گے۔ ایہناں ملکاں دے عوام نوں نویں زندگی ایس ویلے مل سکے گی جدوں ایہناں دے قرضے معاف کر دتے جان گے۔ اودوں جمہوریت پروان چڑھ سکے گی۔ قرضیاں دا بحران ختم نہ ہون تیکر عوام دی حقیقی حکمرانی دا خواب شرمندہ تعبیر نہیں ہو سکدا۔
اک بنیادی مسئلہ ایہہ وے کہ قرضیاں تھلے دبے ہوئے ملکاں دی مدد کرن دے ناں اُتے کیتے جان والے اقدامات اوتھے پھیلی ہوئی بدعنوانی اُتے قابو پان دے حوالے نال کجھ وی نہیں کردے۔ جمہوری معاشریاں وچ پھیلی ہوئی بدعنوانی اُتے قابو پان متعلق کجھ کرنا تے دور دی گل اے کجھ سوچیا وی نہیں جاندا۔ ایہو سبب اے کہ بیل آئوٹ پیکیج مل جان اُتے وی بوہت سارے پس ماندہ ملک ڈھنگ نال جتن دے قابل نہیں ہو پاندے، بدعنوانی برقرار رہندی اے تے جمہوریت دی کشتی گرداب ای وچ پھسی رہندی اے۔ منتخب نمائندیاں دی بدعنوانی اُتے چیک اینڈ بیلنس دا نظام لیایا ای نہیں جا رہیا۔ کجھ اک ملکاں نے اپنے طور اُتے کجھ کوشش کیتی اے جس دے نتیجے وچ جمہوریت دا گراف بلند کرن وچ مدد ملی اے۔ سانوں وی ایہناں ملکاں دی صف وچ شامل ہونا چاہیدا اے جیہڑا عوام اُتے قرضیاں دا بوجھ گھٹ توں گھٹ کرن لئی کم کر رہے نیں جس دے بعد ای خوشحالی آن دی امید اے۔