ڈاکٹر علامہ محمد اقبالؒ تے پنجابی

اقبال نال 1930 وچ پنجابی رسالے ’’سارنگ‘‘ دے ایڈیٹر عزیز ؔمیسوری دا پنجابی زبان بارے انٹرویو

کھوج: ایم آر شاہؔ

اج ڈاکٹر سر اقبال دا ناں دنیا دے وچ مان نال لیا جاندا اے۔ سارے ہندوستان نوں اوہدے اُتے فخر اے۔ اقبال نے پنجاب نوں سر اُچا کرن جوگا کر دتا اے پر اچرچ گل اے کہ پھیروی اساں لوکاں نوں بہت گھٹ خیال آوندا اے جو اقبال پنجاب دا رہن والا پورا پکا پنجابی اے۔ ایہہ دی وجہ خبرے ایہہ وے جو اوہدی شاعری ساری اردو یا فارسی وچ اے تے اوہدے وچ پنجاب دی زندگی یا پنجاب دی خوبصورتی دا کوئی جھلکارا نہیں یا خبرے ایہہ وے جو اوہدی کوتادا سنیہا کسے خاص ملک دے لوکاں لئی نہیں۔ اوہ ساری دنیا لئی اے اوہدی دنیا وچ مرد، جنانیاں، پرند، جنور، گھاہ، پھل، بوٹیاں دی اپنی کوئی اصلیت نہیں۔وچاراں دے بندے نیں وچاراں دے آسرے جمدے مردے نیں، تے بہندے کھلوندے نیں، ایس اپنی دنیا وچ اوہ خیالاں دے آئونے جائونے نوں ویکھن وچ مست ہویا ہویا اے:
تراشد فکر ، ہر دم خداونددوگر
خیالاں دی کھیڈ اوہدے لئی شطرنج دی بازی توں وی سوادی اے۔ اوہنوں شاہ نوںمات کرن دی دُھن لگی ہوئی اے۔ جھٹ دا جھٹ کسے ویلے حقے دا سوٹا لاندا اے۔ پھر اپنی بازی وچ ڈب جاندا اے تے کسے ہور گل دی سدھ بدھ نہیں رہندی، کوٹھی دے احاطے وچ رڑا ہو گیا اے دھوڑ تے کلرنال تھاں اُجڑی لگدی اے بوہے وڑدیاں ای بیریاں دی پال کسے خانقا، دے مجاوردی کوٹھڑی دا راہ دسدی اے صفائیاں کران دا کسے نوں دھیان نہیں، کیہڑا ایتھے گھاہ پھُل اُگائے،سانوں یاد آئوندا اے جداسیں اقبال صاحب نوں ملن گئے تاں اوہ بیٹھک وچ اک ویران کرسی تے بیٹھے ہوئے سن۔ سخت کالڑ لایا ہویا سی۔ پرانے سمے دا کالا انگریزی سوٹ پایا ہویا سی تے حُقہ پی رہے سن۔ شکل صورت توں کسے یونیورسٹی دے فلاسفی دے استاد لگدے سن۔ اک پل لئی اساں اپنے سامنے بیٹھے ہوئے وکٹورین کولوں اکھ بچا کے کمرے دیاں چیزاں ول نظر ماری، ساڈے سامنے ای انگیٹھی اُتے ملکہ وکٹوریہ دی مورت پئی ہوئی سی ساڈے کولوں مسکرائے بناں نہ رہیا گیا تے اساں اوہناں کولوں پچھیا ، ایس مورت نال کوئی خاص پیار اے یا کسے خاص مطلب کر کے رکھی ہوئی اے، اوہناں جواب دتا۔ ایہہ تصویر اک واری میرا بھرا کیہدروں لیایا سی اوس ایتھے رکھ چھڈی اے ایتھے پئی ہوئی اے میں تے کدی خیال ای نہیں کیتا کہ ہے وی کہ نہیں۔ ایہہ اقبال دا حال اے۔ اوہ اپنی دنیا وچ مست اے۔ اوہنوں باہر لیاں چیزاں ول ویکھن بھالن دی ویہل نہیں۔
اوہناں آپے ای ساڈا دھیان کھبے ہتھے دی کندھ تے دو ممیاں دیاں مورتاں ول کروایا تے ہس کے اک مولوی صاحب دی گل سنائی، اک واری اک مولوی میرے ول آیا ہویا سی۔ نماز دا ویلا ہویا تاں اوہ ایس کمرے وچ نماز پڑھنی شروع کرن لگا۔ ایہناں مورتاں نوں سامنے ویکھ کے آکھن لگا۔ ایتھے نماز نہیں ہونی، میں آکھیاایہناں مورتاں ول تسی دھیان ای نہ کرو۔ ایہناں نوں تے ایتھے کندھ دا نقص لکائون لئی لایا ہویا اے، پر مولوی نہ منیا۔
اساں اقبال ہوراں نوں پچھیا کہ اوہناں دا پنجابی بولی دے متعلق کیہہ خیال اے۔ اوہناں دا جواب سی۔ پنجابی بولی ایس ویلے علمی زبان نہیں ایہدے وچ نثر بہت گھٹ اے پر کوئی وجہ نہیں کہ نثر لکھے جان دے نال ایہہ علمی زبان نہ بن سکے۔ پنجابی وچ جٹکا پن بڑا اے۔ پر ایہدی وجہ ایہہ رہی اے کہ عام طور تے گھٹ ودھ پڑے آدمیاں نے ایہنوں پڑھیا لکھیا اے۔ ایہدے وچ لطافت تے نزاکت پڑھیاں لکھیاں دی ہمت نال لیائی جا سکدی اے۔ پنجابی وچ بنتر اُتے بہت تھوڑا زور دتا جاندا اے۔ نتیجہ ایہہ وے کہ بحراں دا لحاظ نہیں رہندا۔ بہاولپور دے احمد یار نے تھوڑی بہت ہمت کیتی اے اوہدا دعویٰ اے کہ اودوں پہلوں کسے نے بحرقافیئے تے ردیف دا ایناں دھیان نہیں رکھیا۔ پنجابی شاعری بڑی ودھیا شاعری اے تے خاص طور تے جذبات نال بھجی ہوندی اے بولی سدھی سادی مٹھی تے نرول ہوندی اے۔ بھائو سچے ہوندے نیں تے کھلی طرح دسے جاندے نیں۔ تشبیہاں وچ بعض ویلے مذاق گر جاندا اے۔ اک شعر وچ نتھ دے متعلق بیان کردیاں ہویاں شاعر آکھدا اے۔
بینسری جھُک لباں تے آئی
کوئی آب حیات دے پیونے نوں
یادت پت جلیب حُسن دی
پئی کڑاہ تلیو نے۔۔۔۔ نوں
عشق دیاں رمزاں پنجابی وچ واہ واہ کہیاں جا سکدیاں نیں پر ایہدا مطلب نہیں جو پنجابی شاعری وچ عشق مجازی ای ہوندا اے۔ سگوں عشق حقیقی بُہتا ہوندا اے پنجابی شاعری تصوف نال بھری ہوئی اے۔ ایتھوں تک جو بعضے ویلے انج جاپدا اے جو ایہدے وچ ہے ای تصوف پنجابی شاعری وی اک ہور خاصیت اے۔ ایہدے وچ دیس دا پیار تے بڑا جوش دوائون والے گیت نیں فوجی گیتاں دا وی گھاٹا نہیں عام لوکاں دیاں بولیاں تے گیتاں والے کوئی انت ای نہیں۔
اردو شاعری وچ تصوف دی شاعری ہے ای نہیں سوائے میر درد دے کلام دے نہ ای اردو وچ وطن دے پیار دی شاعری اے تے نہ ای ایہدے وچ فوجی گیت نیں۔ ایہدی عشقیہ شاعری وچ بناوٹ زیادہ جذبات دا زور تھوڑ اے۔ عام لوکاں دے گیت تے بولیاں بالکل کوئی نہیں ایہدی وجہ ایہہ وے جو اردو شاعری درباراں دے امیراں تے مصاحباں دے ہتھ جمی پلی۔ اوہ لوک یا تے ایرانی سن یا فارسی مذاق دے پریمی سن۔ اوہناں دا عام لوکاں نال کوئی میل جول نہیں سی تے ایس کر کے اردو شاعری وچ امیرانہ رنگت آ گئی سی۔ اردو شعر کہنا اک فیشن سمجھدے سن پر پنجابی لئی اردو دیاں خوبیاں لوڑی دیاں نیں۔ پنجابی شاعراں نوں اردو شاعراں دی بنتر تے طاقت سکھنی چاہیدی اے۔
سانوں اقبال صاحب دے بڑے گوہڑے یار محمد حسین ہوراں دسیا ہویا تے سی کہ اقبال صاحب پنجابی شعر پڑھن سنن دے بڑے شوقین نیں ایتھوں تک کہ اک واری غلام قادر دیاں چٹھیاں سندیاں ہویاں اوہناں نوں رون آ گیا سی فیر وی اساں اوہناں دی پنجابی شاعری دی اصل دی پہچان اُتے بڑے حیران ہوئے۔ اوہناں نے اردو شاعری نال مقابلہ کر کے دوہاں زباناں دی شاعری دے مذاق دا خلاصہ کر دتا سی۔۔۔ پنجابی شاعری دی نینہہ عام لوکاں دی زندگی وچ اے تے اردو شاعری امیراں مصاحباں دی زندگی وچ۔
سانوں ایس موقعے تے بڑا افسوس آیا جو پنجابی دیاں بہت ساریاں کتاباں گور مکھی اکھراں وچ نیں جیہدے کر کے لوکاں نوں پنجابی دے علمی خزانیاں دا پتہ نہیں اقبال صاحب دے پنجابی بول دے متعلق وچار سن کے سانوں دلیری ہوئی تے اساں پچھیا کیہہ تہانوں بولی دا سوال پیدا نہیں سی ہویا؟ تہانوں پنجابی وچ لکھن دا کدی خیال نہیں سی آیا؟
اقبال صاحب نے جواب دتا نہیں۔ میری تعلیم ای کجھ اجیہی ہوئی سی جو مینوں پنجابی لکھن دا کدی خیال نہیں سی آیا تے نہ ای میں ہن لکھ سکنا ہاں، اساں پچھیا، فارسی وچ لکھن دا تہانوں کیویں خیال ہویا؟
اوہناں دا جواب سی، فارسی وچ میں ویکھیا سی جو میرے خیال چنگی طرح نبھ سکدے نیں۔ دوجے فارسی دنیا دے بہت سارے حصیاں وچ سمجھی جاندی اے۔ اساں آکھیاں، سانوں تے بڑا افسوس اے کہ تہاڈے ورگے منے پرمنے پنجابی نے اپنی بول وچ نہ لکھیا۔ پنجابی نوں تہاڈے ورگے آدمی دی لوڑ سی جس طرح گوئٹے دی اکلی جان نے اپنے ویلے دی نمانی جرمن بولی نوں دنیا دی منی پرمنی بولی بنا دتا سی۔ ایس طرح تسیں وی پنجابی بولی دا وادھا کر سکدے سو۔
سر اقبال نے کہیا، اک زبردست بندا کوئی بولی وی ہوئے اوس نوں بنا سکدا اے تے کوئی حیرانی دی گل نہیں جے پنجابی نوں وی گوئٹے ورگا کوئی بندا مل جاوے۔ ساڈے کولوں ایہہ پچھے بغیر نہ رہیا گیا، تساں کیہہ ایہہ محسوس نہیں سی کیتا جو اپنی شخصیت دا پورا اظہار سوائے اپنی بولی دے ہور کسے بولی وچ نہیں ہو سکدا۔ اوہناں دا جواب سی میں نہیں من سکدا جو سوائے اپنی بولی دے ہور کسے بولی وچ بندا اپنے نوں پوری طرح بیان نہیں کر سکدا۔ میرا عقیدہ تے ایہہ وے جو زبان دا ایناں سوال نہیں ہوندا بھانویں کیہڑی بولی ہووے مشق ہونی چاہیدی اے۔ ہر اک بولی وچ لکھیا جا سکدا اے جے کوئی ضروری گل ہوندی اے تاں اوہ خیال نیں۔
اسیں اقبال صاحب دے جواب تے حیران ہوئے کیوں جے شاعر دا ایہہ خیال اے کہ اک بندا اپنی نج دی زندگی دا اظہار پرائی بولی وچ کر سکدا اے اساں سمجھ لتا جو اوہناں نے صرف اپنی شاعری نوں نظر وچ رکھیا اے جس دے وچ خیالاں دا اتار چڑھائو بہتا دسیا گیا اے۔ اساں فیر پچھیا، معاف کرنا تہاڈا عقیدہ کہ زبان دی کوئی گل نہیں ہوندی، اک ناولسٹ یا ڈرامہ لکھن والے لئی کس طرح ٹھیک ہو سکدا اے۔ اک ناول یا ڈرامہ لکھن والے نوں ہر حال وچ لوکاں دی زندگی نال واہ پیندا اے۔ اوہنوں لوکاں دی بولی ورتن بغیر ہور کوئی چارہ نہیں۔
ڈاکٹر صاحب نے جواب دتا، ہاں ناول یا ڈرامہ لکھن لئی لوکاں دی بولی ورتنی پیندی اے جے کوئی پنجابی وچ ناول یا ڈرامے لکھنا چاہوے تاں کیہہ حرج اے جے اوہ پنجابی وچ لکھے۔
اساں پچھیا، کیمبرج یونیورسٹی دے پروفیسر مسٹر رچرڈ دا یقین اے کہ اک بدیشی آدمی دوسرے ملکاں دی شاعری دا پورہ مزہ نہیں اٹھا سکدا تہاڈا ایس بارے کیہ خیال اے۔ اقبال صاحب دا جواب اوہناں دی پوزیشن صاف کر دا سی۔ میں ایس شاعری نوں شاعری نہیں سمجھدا اصل شاعری روح دی شاعری ہوندی اے تے اوہ سریت دنیا لئی ہوندی اے گل نوں بدلن دی خاطر اقبال صاحب نے قرآن وچوں اک آیت پڑھی جس دا مطلب بابا نانک دے لفظاں وچ ایہہ ہوندا اے۔
’’رل مل بیٹھو صفا بچھائے‘‘
ایہہ جے اسیں سارے خدا نوں مندے ہاں تاں سانوں رل مل کے رہنا چاہیدا اے تے ایس لحاظ نال جیہڑا وی خدا نوں مندا اے اوہ مسلمان اے اساں آکھیاں، تاں تہاڈی اپنی شاعری وچ مسلماناں نوں اپیل ایہو جہے مسلماناں لئی ہوندی اے۔
اوہناں دا جواب سی، ہاں تساں ٹھیک بجھیا اے ۔
اسیں کہن والے ساں کہ فیر تسیں مسلماناں دے پیغمبراں دے ناں تے اوہناں دیاں روائتاں اپنی شاعری وچ کیوں لے آئوندے او کہ اوہناں آپے ای آکھ دتا۔ میں اپنے ہندو تے سکھ دوستاں نوں کہندا ہونا ہاں کہ تسیں مسلمان ہادیاں، پیغمبراں دے ناں دی تھاں تے بلاشک ہندو تے سکھ بزرگاں دے ناں درست لیا کرو مسلمان بزرگاں دے ناں جے میں لکھنا ہاں تاں ایس لئی کہ میں مسلمان گھر وچ جمیا پلیا ہاں، میری تعلیم اسلام دی تاریخ تے مذہب وچ ہوئی اے۔