بہترین استاد کون؟

قاسم علی شاہ

جیویں رزق دا دانہ پانی ہوندا اے اوسے طرح علم دا وی دانہ پانی ہوندا اے۔ ایہہ جہدی قسمت وچ لکھیا ہوندا اے اوہنوں مل کے رہندا اے۔ جے سِکھن دے اعتبار نال ویکھیا جاوے تے جہڑے استاد دے نال نصیب جڑیا ہووے اوہ استاد چنگا وی لگدا اے تے اوہدے کولوں سکھن والا متاثر وی ہوندا اے۔ کجھ استاد بچیاں لئی آئیڈیل ہوندے نیں لیکن ہر استاد ہر بچے لئی آئیڈیل نہیں ہو سکدا۔ اک بچے دی نظر وچ کجھ استاداں دی مثبت تصویر ہوندی اے تے کجھ دی منفی۔ اک چنگے استاد نوں پڑھان دا شوق ہوندا اے۔ اوہنوں ناصرف اپنی گل دی سمجھ ہوندی اے بلکہ اپنی گل نوں سمجھانا وی آندا اے۔ اک استاد دی تربیت بچے دی زندگی دی تبدیلی وچ اہم کردار ادا کردی اے۔ دنیا دی تریخ وچ سب توں وڈی تبدیلی رسول پاکﷺ توں آئی۔ آپﷺ استاد سی۔ آپﷺ دی شان اے کہ آپﷺ نے اوہناں لوکاں دے کردار نوں بدل دتا جہڑے زمانہ جاہلیت وچ دھیاں نوں زندہ ساڑ دیندے سن۔ اج اوہناں لوکاں دا ادب نال نام لیتا جاندا اے تے اوہناں نوں صحابہ کرامؓ آکھیا جاندا اے۔ اج ہر کوئی اوہناں صحابہ کرامؓ دے قدماں دی خاک بننا چاہندا اے۔ ایہہ اک استاد دا کمال سی۔
مائیکل ہارٹ جدوں The Hundred کتاب لکھدا اے تے حضور اکرمﷺ دے نام مبارک نوں پہلے نمبر اتے رکھدا اے۔ تریخ وچ وڈی وڈی تبدیلیاں استاداں دی وجہ نال آئیاں نیں۔ ایہہ اوہناں دے کردار ای سن جہڑے تبدیلیاں دا کارن بنے۔ اک انسان دے وژن نال پورا زمانہ بدل جاندا اے۔ اک اقبال دا سفنا ہوندا اے تے پاکستان بن جاندا اے۔
استا داک مکمل پیکج ہوندا اے جہڑا اک متاثر کن شخصیت رکھدا اے۔ اوہدے وچ اخلاقیات‘ برداشت‘ اعلیٰ ظرف تے علم دے نال اپنے مضموناں اتے عبور جئی خوبیاں شامل ہوندیاں نیں۔اوہنوں انسانی نفسیات تے انتھرا پالوجی دا علم ہوندا اے۔ اوہ انسانی مزاج نال واقف ہوندا اے۔ اوہ جاندا اے کہ کہڑے بچیاں نوں ویکھن نال سمجھ آندی اے‘ کہڑیاں نوں سنن نال سمجھ آندی اے تے کہڑیاں نوں محسوس کرن نال سمجھ آندی اے۔اوہدی شخصیت بے ضرر تے دوجیاں لئی فیدہ مند ہوندی اے۔ اوہ اپنی ذمہ واریاں بخوبی سرانجام دیندا اے۔
اک بہترین استاد اپنی ذات دے نال نال اپنے بچیاں نوں وی دوجیاں لئی بے ضرر تے فیدہ رساں بناندا اے تے اوہناں وچ خوبیاں پیدا کردا رہندا اے۔ استاد اک چنگا موٹیویٹر تے کوچ وی ہوندا اے۔ اوہدی گلاں سن کے لوکاں دی سوچ وچ تبدیلی آندی اے تے اوہ لوکاں دے دلاں اتے حکومت کردا اے۔ حضرت مولانا روم دے آخری دناں وچ کسے نے آپ نوں آکھیا کہ آپ ایس دنیا توں رخصت ہو رہے او تے آپ فرمان لگے: نہیں‘ میں دنیا دی مسند توں اتر کے لوکاں دے دلاں دی مسند اتے بیٹھن جا رہیا واں۔ ایسے طرح بہترین استاد وی ہمیشہ یاد تے دلاں وچ زندہ رہندے نیں۔
نفسیات دے مطابق انسان جدوں کوئی کم کردا اے تے چاہندا اے کہ اوہدے عوض کجھ حاصل ہووے جہڑا بچیاں دی تربیت دے علاوہ معاوضے دی صورت وچ وی ہو سکدا اے تے جے معاوضہ بوہتا ہووے تے موٹیویشن دا لیول ہائی ہو جاندا اے تے کدی بچیاں دی تربیت دے صحیح نتائج نہ ملن یا معاوضہ گھٹ ہون دی وجہ نال موٹیویشن دا لیول وی گھٹ ہو جاندا اے۔ اج ایسے بہت سارے استاد نیں جہڑے لکھاں وچ معاوضہ لے رہے نیں جد کہ ایسے وی نیں جہناں دا بڑی مشکل نال گزارا ہوندا اے۔ اوہ وی استاد موجود نیں جہناں نے بہت گھٹ معاوضے نال پڑھانا شروع کیتا لیکن اپنے کم وچ کوالٹی اینی زیادہ پیدا کیتی کہ معاوضہ بہت ودھ گیا۔ جدوں تک کوئی اپنے آپ نوں مہنگا نہیں بناوے گا اوہدوں تک مہنگا وِک نہیں سکے گا۔ پڑھانا اک صلاحیت اے جے اوہ صلاحیت نہیں ہووے گی تے صرف چنگی تعلیم اتے چنگا معاوضہ نہیں ملے گا۔ کجھ ایسے پڑھے لکھے استاد ہوندے نیں جہڑے پڑھان لئی غصے دا سہارا لیندے نیں۔ جدوں بچے پڑھان دے ایس طرح دے طریقہ کار نوں ویکھدے نیں تے اوہناں دے ذہن وچ تاثر بیٹھ جاندا اے کہ استاد ایسے ای ہوندے نیں۔ اک جگہ حضرت واصف علی واصف ؒفرماندے نیں کہ:استاد دا خوف طالب علم نوں علم دی لگن دے سکدا اے تے جے ایہہ خوف حد توں ودھ جاوے تے طالبعلم میدان چھڈ کے نس جاندا اے۔
اک استادنوں چاہیدا اے کہ اپنی پروڈکٹ نوں آسان کر کے بچے دی سمجھ تک لے جاوے۔ مثال دے طور تے آئن سٹائن نے جدوں سپیشل تھیوری آف ریلیٹیوٹی پیش کیتی تے دنیا وچ تہلکہ مچ گیا۔ کسے نے آئن سٹائن نوں آکھیا کہ مینوں ایہہ تھیوری سمجھا دیو۔ اوہنے بڑے خوبصورت انداز وچ سمجھاندے ہوئے آکھیا کہ جے تسیں اک خوبصورت کڑی دے نال بیٹھے گلاں کر رہے او تے تہانوں گلاں کردے ہوئے کافی ویلاگزر جاوے تے تہاڈے کولوں پچھیا جاوے کہ کہنا ویلا گزریا تے تہاڈا جواب ہووے گا کہ تھوڑا ویلا ای گزریا اے لیکن جے تسیں کسے مصیبت دا شکار او تے فیر تہاڈے کولوں پچھیا جاوے کہ کہنا ویلا گزریا اے تے تہاڈا جواب ہووے گا کہ ویلاتے جیویں رک گیا اے کیوں جے جدوں ماحول خوشگوار ہووے تے ویلا گزرن دا احساس نہیں ہووے گا لیکن جے ماحول تکلیف دہ ہووے تے اک پل وی صدیاں اتے محیط لگے گا۔ ایسے طرح ہر سمجھان والے دے کول کوئی مثال ‘ کوئی جملہ یا طریقہ کار ایسا ہونا چاہیدا اے کہ وڈی توں وڈی گل وی آسانی نال سمجھ آ سکے ۔ جیویں اک بندا حضرت واصف علی واصف دے کول آیا تے پچھیا سر‘ سانوں کیویں پتہ چلے گا کہ اللہ تعالیٰ ساڈے کولوں راضی اے؟ آپ نے سمجھان دے بڑے خوبصورت انداز نوں اپناندے ہوئے جواب دتا: جہنے تسیں اللہ تعالیٰ کولوں راضی او اوہنا ای اللہ تعالیٰ تہاڈے کولوں راضی اے۔
ایسے طرح جے کوئی وی استاد سمجھان دے آسان طریقہ کار جاندا ہووے تے اوہ دریا نوں کوزے وچ بند کر دیوے گا تے جے کسے نوں ایسا انداز نہیں پتہ تے فیر سمجھان لئی دن وی گھٹ ہووے گا۔
اک واری حضرت علامہ اقبال اپنے دوستاں وچ بیٹھے گلاں کر رہے سن کہ اک دم اٹھے تے نس کے دور ڑدے بندے دے سامنے ہتھ بنھ کے کھڑے ہو گئے فیر تھوڑی دیر مگروں اوہناں نوں گھر تک چھڈ کے واپس دوستاں وچ آ گئے۔ دوستاں نے پچھیا ایہہ کون سی؟ آپ نے جواب دتا: ایہہ میرے استاد مولوی میر حسن سن۔ دوست آکھن لگے کہ اوہناں نوں ویکھ کے تے آپ جُتی پانا وی بھل گئے۔ آپ فرمان لگے کہ اوہناں نوں ویکھ کے مینوں ہوش ای نہیں رہیا۔ جے استاد مولوی میر حسن ہووے تے فیر شاگرد اقبال بندا اے۔ بدقسمتی نال اج دا استاد نہ تے مولوی میر حسن دی خوبیاں اپناندا اے تے نہ ای اج دا شاگرد اقبال جیا بن پاندا اے۔
ساڈے برصغیر دے کلچر وچ کلرک نوں بادشاہ آکھیا جاندا اے۔ اوہدے فائل تلاش کرن یا اوہدے دستخط کرن نال ای ہر مسئلہ حل ہو جاندا اے۔ بالکل اوسے طرح بے شمار استاد ایسے نیں جہڑے کلرک بادشاہ نیں‘ ایہہ اوہ لوک نیں جہناں دے ہتھ وچ وائیو ا چلیا جاندا اے‘ نمبر چلے جاندے نیں‘ اوہ طالبعلماں لئی آسانی پیدا کرن دے بجائے مشکل پیدا کر دیندے نیں۔ جے اوہناں دے ہتھ وچ حاضری چلی جاوے یا نمبر چلے جان تے اوہ اوہنوں حرف آخر بنا لیندے نیں۔جدوں استاد ایسی اپروچ اپنان گے تے فیر طالبعلم وی اوہناں دی عزت نہیں کرن گے۔
ہر کامیاب شخص دے پچھے بالعموم کسی استاد دا ہتھ ہوندا اے۔ جہنے وی کامیاب لوک نیں اوہ کسی نہ کسی کولوں متاثر ضرورہوندے نیں۔ انسان اتے کسی دی اینی نصیحتاں اثر نہیں کردیاں جہنا رویہ اثر کردا اے۔ جیویں حضرت مولانا روم دا بہت مشہور واقعہ اے کہ اوہ اپنی درسگاہ وچ پڑھا رہے سن۔ مولانا دے کول ایہناں دی اپنی لکھی ہوئی کتاباں دا ڈھیر موجود سی تے کول ای اک تالاب سی کہ اوتھے اک مجذوب (حضرت شمس تبریز) آ گیا تے مولانا جلال الدین رومی کولوں پچھن لگیا: ایہہ سب کیہ اے؟ آپ نے آکھیا: صرف و نحو پڑھا رہیا واں مگر تہانوں کیہ پتہ کہ ایہہ کیہ اے۔ مجذوب نوں ایس گل اتے غصہ آ گیا تے غصے وچ آپ دے کول پئی ہوئی کتاباں نوں تالاب وچ سٹ دتا۔ جدوں ہتھ نال لکھی ہوئی کتاباں دی سیاہی پانی وچ تحلیل ہون لگی تے آپ دکھ‘ تکلیف تے غصے نال آکھن لگے: اے درویش توں ایہہ کیہ کیتا؟ میری زندگی دی ساری محنت ضائع کردتی۔ ایہہ سن کے مجذوب نے فوراً تالاب وچ ہتھ پا کے کتاباں نوں کڈنا شروع کردتا۔ درویش کتاب کڈدا‘ اوہنوں جھاڑدا‘ کتاب توں گرد نکلدی تے اوہ خشک کتاب مولانا نوں واپس کردا جاندا۔ ایہہ ویکھ کے آپ نے مجذوب نال سوال کیتا: بابا ایہہ کیویں؟ مجذوب نے آکھیا: توں درس‘ درسگاہ تے کتاباں دی گل کر‘ بھرے تالاب وچ کتاب نوںخشک رکھن دے فن دی تینوں کیہ خبر۔ ایہہ آکھ کے اوہ مجذوب چل پیا۔
مجذوب دے چلے جان مگروں مولانا روم اتے ایسی کیفیت طاری ہوئی کہ اوہناں نے اپنا درس‘ درسگاہ تے کتاباں نوں چھڈ دتا تے اوس مجذوب دی تلاش شروع کردتی۔ تریخ دی کتاباں وچ لکھیا اے کہ اوس مجذوب نوں تلاش کرن وچ آپ نوں تن سال لگ گئے۔ جدوں تن سال مگروں اوہ مجذوب ملے تے آپ اوہناں دے قدماں وچ ڈگ پئے تے آکھیا کہ مینوں آپ نوں تلاش کرن وچ تن سال لگ گئے۔ ایہہ سن کے مجذوب نے جواب دتا: مینوں تہانوں تلاش کردے ہوئے 30سال لگ گئے تے تہانوں تے صرف تن سال لگے۔ ایس واقعہ وچ ہر استاد تے شاگرد لئی بہت وڈا سبق لکیا اے کہ انسان دی طلب صادق ہووے تے اوہدی تلاش اوہنوں منزل دے رہبر تک پہنچا دیندی اے بلکہ منزل دا رہبر آپ اوہدی تلاش وچ ہوندا اے۔ سچے انسان لئی ہر قدم رستہ جدکہ جھوٹے انسان لئی ہر قدم گمراہی اے۔
اج دا المیہ ایہہ اے کہ استاد‘ ادارے‘ اکیڈمیاں‘ سکول صرف نمبر دوا رہے نیں‘ اوہناں لئی فخر دی گل صرف ایہہ اے کہ ساڈے طلبا دے +A گریڈ نیں لیکن اوہ طالبعلم زندگی وچ کہنے موثر تے کارآمد نیں ایہدی کسی نوں خبر نہیں‘ اوہناں دا مورال کیہ اے‘ اوہ کہنے چنگے پاکستانی‘ چنگے انسان‘ چنگے پتر یا چنگے شہری نیں؟ اوہناں ول کسی دا دھیان ای نہیں اے۔ نمبراں دی اہمیت توں انکار نہیں کیتا جا سکدا‘ کسی چنگے ادارے وچ داخلے لئی نمبر بہت ضروری نیں لیکن نمبراں دے نال گرومنگ کرنا وی استاد دی ذمہ واری اے۔جے استاد اپنے شاگرداں دی چنگی تربیت کر رہیا اے تے فیر اوہ بہت وڈا کم کر رہیا اے۔ طالبعلم نے یاد کر کے جہڑے نمبر تے ڈگریاں لیتیاں نیں اوہ بھل جاوے گا لیکن استاد ولوں دتی گئی چنگی عادتاں تے بہترین رویہ جئی خوبیاں ساری زندگی اوہدے کم آن گئیاں۔ جے استاد شاگرد دا چنگا مزاج بنا دیوے‘ اوہنوں چنگا اخلاق دے دیوے‘ اوہدے اندر خوبیاں پیدا کر دیوے تے ایہہ اوہدے نصیب نوں بدل سکدے نیں۔ استاد دی نظر ایس قدر طاقت ور اے کہ شاگرد وچ ایسی خوبیاں پیدا کر دیندی اے جہڑی اوہدا نصیب بدل دیندیاں نیں۔ بھارت دے صدر عبدالکلام آزاد آکھدے نیں:کسی انسان دا مستقبل نہیں بدلیا جا سکدا لیکن اوہدی عادتاں بدلی جا سکدیاں نیں تے اوہ عادتاںاوہدے مستقبل نوں بدل دیندیاں نیں۔
کسی وی سسٹم نوں ہر ویلے چنگے لوکاں دی لوڑ ہوندی اے۔ جے چنگے لوک نہ ہون تے سسٹم نہیں چلدا۔ ساڈے ایتھے بہت گھٹ لوک ایسے نیں جہناں نے اپنے شوق نال ایس شعبے دا انتخاب کیتا اے۔ زیادہ تر اوہ لوک نیں جہناں نوں اپنے شعبیاں وچ کامیابی نہیں ملی یا جہناں دے سفنے ٹٹ چکے نیں۔ ایہو وجہ ا ے کہ اک یونیورسٹی وچ پڑھن والا بچہ اپنے استاد کولوں متاثر ہوندا نظر نہیں آندا‘ اوہنوں اپنے استاد دے لیکچر توں اکتاہٹ محسوس ہوندی اے۔ جدوں کوئی طالبعلم استاد دے لیکچر تے گل سمجھان دے دوران سووے گا تے ناصرف اوہ بلکہ اوہدا نصیب وی سو جاوے گا۔ اج پڑھن والا طالبعلم اپنے استاد کولوں ایس لئی وی متاثر نہیں اے کیوں جے اوہنوں اپنا استاد پرانے زمانے دا لگدا اے۔ جے اک استاد شیروانی پائے‘ سر اتے ترکش ٹوپی رکھے کلاس وچ آوے گا تے اج دا ماڈرن طالبعلم جہڑا کمیونیکیشن پڑھ رہیا اے اوہدے اک ہتھ وچ لیپ ٹاپ‘ دوجے وچ موبائل اے تے اوہ کیویں متاثر ہووے گا؟ استاد نوں اپنے لبادے تے اپنے لباس توں استاد لگنا چاہیدا اے۔ شعبہ تدریس وچ بہتری اوہدوں ای ممکن اے جدوں ایہدے وچ چنگے لوگ آن گے تے اپنے شوق نال آن گے۔