اللہ دی راہ وچ دینا ای اصل زندگی اے

سعید واثق

ڈاکٹر محمد امجد ثاقب ملک دی منی پرمنی سماجی شخصیت نیں جہناں نوں پچھلے دناں امن نوبیل انعام لئی نامزد کیتا گیا۔ وطن عزیز ایس ویلے جہناں مسئلیاں نال دوچار اے اوہدے وچ ڈاکٹر امجد ثاقب دا ایس انعام لئی نامزد ہونا یقینی طور تے ہوا دا خوشگوار جھونکا اے تے پوری قوم ایہہ اعزاز ملن اتے خوشی نال نہال اے۔ ڈاکٹر محمد امجد ثاقب 1985 وچ سول سروس دے ڈسٹرکٹ مینجمنٹ گروپ لئی منتخب ہوئے۔ امریکہ توں پبلک ایڈمنسٹریشن تے انٹرنیشنل ڈویلپمنٹ وچ ماسٹرز ڈگری حاصل کیتی۔ بہت سارے اہم سرکاری عہدیاں اتے فائز رہے۔مگروں سرکاری ملازمت توں مستعفی ہو کے اخوت فائونڈیشن دا آغاز کیتا جہڑا دنیا وچ قرض حسنہ دا سب توں وڈا پروگرام اے’ اوہناں دی خدمات دے اعتراف دے طور تے صدر مملکت ولوں 2010وچ ستارئہ امتیاز پیش کیتا گیا۔ ڈاکٹر امجد ثاقب دی خدمات دی فہرست بہت لمی اے۔ ایسے بارے جانن لئی اوہناں نال انٹرویو دی اک سیریز شروع کیتی اے جہدے دو حصے تسیں ملاحظہ کر چکے’ اج تریجا تے آخری حصہ قارئین دی نذر اے۔
س:ڈاکٹر صاحب تسیں اخوت دی خشبو دا ذکر کر رہے سو’ ایہہ دسو ایس مہک نوں برقرار رکھن وچ تہاڈے سٹاف دا کیہ رول اے؟
ج:ساڈے سٹاف نے محنت تے ایمانداری دی ناقابل یقین مثالاں قائم کیتیاں نیں۔ گھٹ معاوضے دے باوجود اوہناں دی خدمات انتہائی متاثرکن نیں۔ سویر’ شام’ رات’ دن ‘موسم دی سختیاں توں بے نیاز اوہ اپنے کم وچ مگن نیں۔ ساڈے لوک صرف تنخواہ لئی کم نہیں کردے۔ تنخواہ تے اوہناں نوں کدھرے وی مل سکدی اے تے شاید ایتھوں کجھ بوہتی ای مل جاوے۔ جہڑی چیز اوہناں نوں ہر ویلے مگن رکھدی اے اوہ اوہناں دا مشن اے۔ اوہ اپنے کم نوں عبادت سمجھدے نیں۔ قرض حسنہ جے سنت رسولۖ اے تے اوہ ایس سنت دا احیا کر رہے نیں۔ اخوت جے اسلام دی اک روایت اے تے اوہ سویر’ شام ایس روایت نوں دہرا رہے نیں۔رضاکاریت جے پیغمبرانہ وصف اے تے اوہ ہر دن ایہدی پیروی کر دے نیں۔ اوہ جہڑا کم کر رہے نیں اوہ ساڈے نبی کریمۖ نے کیتا۔ بہتری دی گنجائش تے ہر جگہ ہوندی اے’ ساڈے اندر کمزوریاں وی ضرور نیں لیکن بحیثیت مجموعی اخوت نوں اپنے سٹاف اتے ہمیشہ اطمینان رہیا اے۔ تہانوں شاید علم نہیں کہ ساڈی برانچاں وچ بڑی واری ڈکیتی ہو چکی اے۔ دن دیہاڑے اسلحہ وکھا کے اوہناں دفتراں نوں لٹیا گیا۔ لیکن ساڈے کارکناں دی آتش شوق سرد نہ ہوئی۔ اخوت دے سٹاف دی تربیت دا اچیچا پربندھ کیتا جاندا اے۔ کسے ضرورت مند تے مستحق شخص نوں لبھنا’ اوہنوں اخوت دے اصول و ضوابط نال آگاہ کرنا’ اخوت دے پس منظر’ فلسفہ تے طریقہ کار بارے مکمل معلومات دینا’ فیر قرضہ دی تیاری’ تقسیم’ قسطاں دی وصولی’ کاروبار دی نگرانی وغیرہ وغیرہ۔
س:ایہہ بے حد اہم کم نیں’ کیہ ایہدے وچ ضروری نہیں کہ ایہنوں اخوت تے اپنائیت دا احساس وی ملے؟
ج:اپنائیت دا ایہہ عمل اک اوکھا عمل اے۔ اسیں جہڑے ماحول وچ رہنے آں اوتھے سردمہری’ بیگانگی تے اجنبیت عام اے۔ لوکاں نوں اکثر اوقات ایہہ وی سمجھ نہیں آندا کہ کوئی اوہناں دی اینی بے لوث خدمت کیوں کرنا چاہندا اے۔ ایہو وجہ اے کہ جدوں تک ساڈا سٹاف مکمل طور تے تربیت یافتہ نہ ہووے’ اوہ اپنی ذمہ داری ادا نہیں کر سکدا۔اسیں تربیت دا کم رضاکاریت دی اہمیت تے مواخات مدینہ دے پیغام توں کردے آں۔ فیر ایہناں ملازماںنوں ادارے دی اقدار سکھائی جاندیاں نیں۔ تربیت دے دو نمایاں پہلوں نیں۔ اک پاسے تے اوہناں دی شخصیت دی تعمیر کیتی جاندی اے۔ دوجے پاسے اوہناں نوں پیشہ وارانہ ذمہ واریاں لئی تیار کیتا جاندا اے تاں جے اوہ دو دھاری تلوار وانگوں غربت تے محرومی دی ہر زنجیر نوں وڈ سکے۔ اخوت دے کارکناں لئی خوش بیان’ خوش مزاج تے خوش کردار ہونا وی ضروری اے۔ اسیں اوہناں نوں Agent of Change دے طور تے ویکھنے آں۔ اوہناں دا کم مقروض افراد پیدا کرنا نہیں بلکہ اپنے جئے ذمہ وار تے خوددار لوک لبھنا اے۔ اخوت’ ایثار تے دیانت دے احساس نال سرشار’ قرضہ نوں اسیں اک Endنہیں سمجھدے۔
س:اخوت دے کریڈٹ پول یا قرض حسنہ فنڈ وچ رقم کتھوںآندی اے؟
ج:اخوت نے قرض حسنہ فنڈ دے نام نال اک اکائونٹ کھول رکھیا اے جہدے وچ مخیر حضرات ولوں عطیات جمع ہوندے نیں۔ ایس فنڈ دا آغاز دس ہزار روپے دی ابتدائی رقم نال ہویا۔ ہن ساڈے کول ہزاراں ڈونرز نیں۔ ایہناں ڈونراں نے کجھ سو تے کجھ ہزار توں لے کے اک کروڑ روپے تک دے عطیات پیش کیتے۔ عطیات اتے کسے طرح دی کوئی بندش نہیں۔ لوک اپنی بساط دے مطابق سینکڑاں وی دے سکدے نیں تے ہزاراں یا لکھاں وی۔ ایس فنڈ دی رقم اخوت دے کول نہیں رہندی بلکہ لوکاں وچ قرض حسنہ دی صورت وچ تقسیم کر دتی جاندی اے۔ ساڈی خواہش اے کہ ایس فنڈ نوں دس ارب روپے تک لے جائیے۔ ایس ضمن وچ امریکہ’ یورپ تے خلیجی ریاستاں وچ وسن والے پاکستانی بہت وڈا کردار ادا کر سکدے نیں۔ تسیں ویکھو گے کہ ایہہ معجزہ انشاء اللہ ضرور رونما ہووے گا۔
س:سنیا اے کہ تسیں تے اخوت دے دوجے ڈائریکٹر ایس ادارے توں کوئی مالی منفعت نہیں لیندے۔ ایسی صورت وچ اپنے روزگار لئی تہاڈی معاشی مصروفیات کیہ نیں؟
ج:الحمدللہ! میں تے اخوت دے سارے ڈائریکٹر ایس ادارے توں رضاکار دے طور تے منسلک آں۔ اسیں کسے وی طرح دی کوئی تنخواہ’ معاوضہ یا مشاہرہ وصول نہیں کردے۔ میں اپنی معاشی ضروریات لئی کجھ بین الاقوامی اداریاں نوں مشاورت کنسلٹنسی فراہم کرنا واں۔ میرے علاوہ اخوت دے بورڈ آف ڈائریکٹرز دے سارے افراد وی اپنا اپنا کاروبار کردے نیں۔ اسیں رضاکاریت نوں ذاتی غرض دے ترازو وچ نہیں تولنا چاہندے۔ ایہہ اللہ دا فضل اے کہ ساڈے دامن اتے کسے طرح دے مفاد دا کوئی داغ نہیں۔ لوکاں دے اعتماد تے بھرویں تعاون دی وجہ وی ایہو اے۔ اخوت دے سارے ڈائریکٹر اپنی اپنی بساط دے مطابق ایس ادارے دے ڈونر وی نیں۔ اسیں سمجھنے آں کہ نیکی دی بنیاد اوسے ویلے پیندی اے جدوںخود اپنی مثال قائم کیتی جاوے۔ اسیں نہیں تے کون’ ہن نہیں تے کدوں’ آخر کسے نہ کسے نوں کدی نہ کدی تے اپنی ذات دے حصار توں نکلنا اے۔
س:کیہ اخوت کسے سیاسی جماعت نال وی جڑی اے؟
ج:اخوت معاشی تے سماجی ترقی دا اک غیر سیاسی تے غیر سرکاری ادارہ اے۔ ساڈے لئی ایہہ ادارہ خدمت خلق تے رضائے الٰہی دا اک ذریعہ اے۔ اخوت نال جڑے لوک ایہہ کم کسے منصب دے لالچ وچ نہیںکردے۔ سانوں نام و نمود تے شہرت دی خواہش وی نہیں۔ اسیںحکومت کولوں مدد دی توقع ضرور رکھدے آں لیکن اوہ مدد غیر سیاسی بنیاداں اتے ہوندی اے۔ اسیں سیاسی’ گروہی’ نسلی تے مذہبی امتیاز توں اچا ہو کے کم کردے آں۔ ضروری نہیں کہ خدمت دا ہر کم سیاست وی ہووے۔ بدقسمتی نال ساڈا معاشرہ اینا سیاست زدہ ہو گیا اے کہ اسیں انسانیت دی بھلائی نوں وی پیپلز پارٹی’ مسلم لیگ’ ایم کیو ایم یا جماعت اسلامی دی عینک نال ویکھن لگے آں۔ رضاکار سیاسی کارکن نہیں ہوندا۔ ڈاکٹر مریض نوں ایہہ نہیں پچھدا کہ اوہدے مریض دا تعلق کہڑے قبیلے یا مذہب نال اے۔ سماجی کارکن دا وی ایہو وطیرہ اے۔ اوہ ہر طرح دے امتیازات توں بلند ہو کے کم کردا اے۔ ایہو وجہ اے کہ اخوت کسے وی سیاسی جماعت نال کوئی وابستگی نہیں رکھدی۔
س:بعض این جی اوز اتے اک ای شخصیت یا خاندان دی چھاپ ہوندی اے۔ اخوت ایس تاثر توں کس حد تک محفوظ اے؟
ج:اخوت دے بورڈ آف ڈائریکٹرز وچ میرے خاندان دا تے کوئی شخص شامل نہیں۔ ایہدے ملازماں وچ وی میرا کوئی پتر’ دھی’داماد یا بہو نہیں۔ سارے ڈائریکٹرز دے درمیان کسے وی طرح دا خونی رشتہ نہیں۔ کوئی وی شخص جے مواخات دے تصور توں متفق ہووے تے اوہ اخوت وچ شامل ہو سکدا اے۔ ایس اعتبار نال ایہہ ادارہ عوامی نوعیت دا ادارہ اے۔ ایہدا انتظام ایسے افراد دے ہتھ وچ اے جہڑے چنگی شہرت دے مالک نیں تے صرف رضائے الٰہی لئی ایہہ کم کردے نیں۔اوہناں لئی ایہہ ادارہ آخرت دی کھیتی اے۔ایناں افراد وچ اوہناں دی مصروفیات دی پیش نظر ردوبدل وی ہوندا رہندا اے۔ لیکن ایہہ سب لوک بہترین کردار دے مالک نیں تے اوہناں دی صلاحیتاں تسلیم شدہ نیں۔
س:تسیں اپنی گل بات وچ قرض حسنہ اتے بہت گل کیتی۔ اسلامی تعلیمات دے چانن وچ ایہدی کیہ اہمیت اے؟
ج:میں کجھ حدیثاں دا حوالہ دیواں گا۔ حضرت عبداللہ بن مسعود توں روایت اے کہ نبی پاکۖ نے فرمایا: ہر قرض صدقہ اے۔ حضور نبی پاکۖ دا اک ہور فرمان اے کہ صدقے دا ہر درہم دس درہم دے برابر اے تے قرض حسنہ دا ہر درہم اٹھارہ درہم دے برابر اے۔ (کیمیائے سعادت) اک ہور جگہ حضرت عبداللہ بن مسعود توں روایت اے کہ حضور سید دو عالمۖ نے ارشاد فرمایا:جہڑا مسلمان کسے مسلمان نوں اک واری قرض دیوے گا تے اوہدا اینا ثواب ملے گا۔ گویا اوہنے دو واری اینی رقم اللہ (عزوجل) دی راہ وچ دتی (ابن ماجہ)۔ حضرت عبداللہ بن ابی ربیعہ فرماندے نیں میرے کولوں حضور اقدسۖ نے قرض لیا سی۔ جدوں حضورۖ دے کول مال آیا’ ادا فرماد تا تے دعا دتی کہ اللہ تعالیٰ تیرے اہل و عیال وچ برکت دیوے (نسائی)۔ قرآنی تعلیمات دے مطابق اللہ تعالیٰ نے قرض حسنہ نوں اک اہم نیکی قرار دتا اے۔ قرض نوں صدقہ اتے ایس حیثیت نال فضیلت حاصل اے کہ قرض کسے شخص نوں بے کار بنان دی بجائے ادائیگی دی ذمہ واری دے کارن معاشرے دا اک ذمہ وار رکن بنا دیندا اے جد کہ صدقہ وچ ایس گل دا خدشہ موجود ہوندا اے کہ صدقہ لین والا فرد’ ایس عمل دا عادی ہو جاوے تے انج معاشرہ اک کارآمد فرد توں محروم ہو سکدا اے۔ قرض توں انسان دی عزت نفس وی محفوظ رہندی اے تے اوہنوں ایہہ احساس نہیں ہوندا کہ اوہ زکوٰة تے صدقات اتے زندہ اے تے معاشرے دی اجتماعی بہبود تے ترقی لئی اپنی ذمہ واری ادا نہیں کر رہیا۔
س:قرض دی واپسی دے بارے اسلام کیہ آکھدا اے؟تسیں ایہہ احکامات لوکاں نوں کیویں دسدے او؟
ج:اسلامی تعلیمات دے مطابق قرض دی واپسی اک انتہائی اہم فریضہ اے۔ اک واری نبی کریمۖ دی خدمت وچ نماز پڑھان لئی جنازہ لیایا گیا۔ حضور سید دو عالمۖ نے پچھیا :مرن والے اتے کوئی قرض تے نہیں اے؟ جے ہے تے کیہ اوہنے کجھ مال وی چھڈیا اے کہ جہدے توں قرض ادا کیتا جا سکے۔ عرض کیتا گیا نہیں تے حضور سید دو عالمۖ نے فرمایا: تسیں لوک اوہدی نماز جنازہ پڑھ لوو (میں نہیں پڑھاں گا)۔ حضرت علی نے ایہہ ویکھ کے عرض کیتا:اے اللہ دے رسولۖ میں اوہدے قرض نوں ادا کرن دی ذمہ واری لینا واں۔ حضورۖ اگے ودھے تے نماز جنازہ پڑھائی تے فرمایا: اے علی! اللہ تعالیٰ تینوں اگ توں بچاوے تے تیری جاں بخشی ہووے کہ تو اپنے ایس مسلمان بھرا دے قرض دی ذمہ واری لے کے اوہدی جان چھڈائی۔ بخاری شریف وچ آیا اے کہ جہڑا شخص قرض لووے تے اوہ ایس قرض نوں ادا کرن دی نیت رکھے تے اللہ (عزوجل) ایس قرض نوں اوہدے ولوں ادا کر دیوے گا تے جہڑے شخص نے مال بطور قرض لیتا تے ادا کرن دی نیت نہیں رکھدا تے اللہ تعالیٰ اوس شخص نوں اوہدی وجہ نال تباہ کر دیوے گا۔ مطلب ایہہ کہ جہڑے شخص نے اللہ دی راہ وچ جان تک قربان کر دتی۔ اوہدے اتے وی جے کسے دا قرضہ اے تے اوہ اوہنوں اپنی زندگی وچ ادا کر کے نہیں آیا تے اوہ معاف نہ ہووے گا کیوں جے ایہہ مسئلہ بندیاں دے حقوق نال تعلق رکھدا اے۔ جدوں تک قرض خواہ معاف نہ کرے اوس ویلے تک اللہ تعالیٰ وی درگزر نہیں کرے گا۔ ایہہ احکامات لوکاں نوں دسن دی لوڑ گھٹ ای پیندی اے کیوں جے لوک قرض دی واپسی دے بارے وچ اسلامی تعلیمات توں بخوبی آگاہ نیں۔
س:تسیں سود دے ایس قدر خلاف کیوں او جد کہ سارا معاشی ڈھانچہ ایہدے اتے استوار اے؟
ج:میرا سود دے خلاف ہونا یا نہ ہونا بہتی اہمیت نہیں رکھدا۔ گل ایہہ اے کہ میرا دین تے میرا مذہب سود دے خلاف اے۔ دنیا دا ہر اخلاقی نظام سود دے خلاف اے۔ اسلام نے تے سود دی بہت شدت نال ممانعت فرمائی اے۔ اسلام کیہ کسے وی مذہب تے اخلاقی نظام وچ سود کوئی مستحسن فعل نہیں۔ سود دی حرمت دے حوالے نال قرآن و حدیث وچ جہڑے لفظ آئے نیں اوہناں دا اجتماعی مفہوم ایہہ بندا اے کہ سود اک بدترین گناہ اے۔ سود دا لین دین حرام اے’ سود دا لین دین اللہ تے اوہدے رسولۖ نال جنگ دے مترادف اے۔ سود دا نتیجہ بالآخر نقصان اے۔ سوددی نحوست نال رزق توں برکت چک لیتی جاندی اے۔ گویا اسلام ولوں ایہہ کوئی نویں ممانعت نہیں۔ سود ہر دور تے ہر امت وچ حرام رہیا۔ سودی معیشت دے نتیجہ وچ جہڑا ماحول جنم لیندا اے’ اوہ انصاف اتے نہیں’ استحصال اتے مبنی ہوندا اے۔ کوئی وی انصاف پسند شخص سود نوں روا قرار نہیں دے سکدا۔
س:ایہہ دسو کہ تہاڈے نزدیک اللہ دی راہ وچ دینا اینا اہم کیوں اے؟اخوت ولوں ایہدے اتے اینا زور کیوں دتا جاندا اے؟
ج:اللہ دی راہ وچ دینا ای اصل زندگی اے۔ ایثار تے قربانی دا نظام اخوت دا بنیادی فلسفہ اے۔ اخوت محض قرضہ دین یا قرضہ واپس وصول کرن دا پروگرام نہیں بلکہ اوہدی اصل منزل اک ایسے معاشرے دا قیام اے جتھوں ہر پاسے اخوت تے بھائی چارے دی فضا ہووے۔ قرض حسنہ تے محض اوس منزل تک پہنچن دا اک ذریعہ اے۔ بھائی چارے دی ایہہ فضا اوسے صورت قائم ہو سکدی اے جدوں ہر شخص وچ’ خواہ اوہ امیر ہووے یا غریب’ اللہ دی راہ وچ دین دی خواہش بیدار ہو جاوے۔ اخوت نے اپنے Borrowers نوں وی عطیات ول راغب کرن دا کم شروع کر رکھیا اے۔ ایس پروگرام نوں ممبرز ڈونیشن پروگرام آکھدے نیں۔ایس پروگرام دے ذریعے لوک روزانہ دو دو یا تن تن روپے دے کے اخوت دے فنڈز وچ وادھا کردے نیں۔ معمولی رقم دے ایس عطیے نال لین والے وی’ دین والے بن رہے نیں۔ ارشاد خداوندیاے کہ تسیں نیکی دی راہ لبھ ای نہیں سکدے جدوں تک کہ اپنی سب توں قیمتی شے اللہ دی راہ وچ قربان نہ کرو۔ اللہ دی راہ وچ قربانی دا ایہہ حکم صرف امیراں لئی نہیں بلکہ ہر خاص و عام تے ہر مردوزن لئی اے۔ گویا اسیں سارے اللہ دی راہ وچ کجھ نہ کجھ دے کے ای نیکی دی راہ پا سکدے آں۔ ایس اعتبار نال اخوت دے Borrowers دے عطیات اک سماجی ذمہ واری دے علاوہ دینی فریضہ وی بن جاندے نیں۔ جے کوئی شخص محدودوسائل دے باوجود اللہ دی راہ وچ اپنا مال پیش کرن تے قرض حسنہ دین دی خواہش رکھدا اے تے اوہدے مرتبہ دا اندازہ لانا کوئی اوکھا امر نہیں۔ اسیں سمجھنے آں کہ اخوت دے Borrowers نوں ایس قربانی توں روشناس کرانابجائے خود نیکی تے فلاح دے زمرہ وچ آوے گا۔
س:مائیکرو فنانس اداریاں ولوں دتے گئے چھوٹے قرضیاں اتے سروس چارجز عام بینکاںتوں ودھ کیوں نیں؟
ج:تسیں جاندے او کہ مائیکرو فنانس ادارے چھوٹے قرضیاں اتے مارک اپ تے سروس چارج وصول کردے نیں۔ ایہہ مارک اپ تے سروس چارج عام بینکاں دی شرح توں بہت ودھ ہوندا اے۔ ایس اعتبار نال ایہہ قرضے جتھے غریب گھرانیاں دی مدد دا کارن بندے نیں’ اوتھے اوہناں اتے بوجھ وی پا دیندے نیں۔ مائیکروفنانس دے ماہراں دا خیال اے کہ مارک اپ تے سروس چارجز اتے اعتراض توں پہلاں مائیکرو فنانس اتے اٹھن والے اخراجات توں آگاہ ہونا ضروری اے۔ بینکاں دے ذریعے کروڑاں روپے دی رقم اک شخص نوں دینا شاید آسان ہووے لیکن مائیکرو فنانس اداریاں دے ذریعے ایہو رقم ہزاراں افراد نوں دین لئی بہت زیادہ وسائل درکار نیں۔ مائیکرو کریڈٹ لئی رقم مختلف بینکاں یا حکومت دے قائم کردہ اداریاںتوں حاصل کیتی جاندی اے جہدے اتے مارک اپ دینا پیندا اے۔ ایس مارک اپ دی شرح عام طور تے ست توں گیارہ فیصد ہوندی اے۔
س:مائیکرو فنانس ہن بہت پھیل چکیا اے۔ لوک ہن ایہنوں اک انڈسٹری تے کاروبار نال وی تعبیر کردے نیں۔ تہاڈے نزدیک مائیکرو فنانس صرف کاروبار اے یا کجھ ہور؟
ج:ایہہ اک اہم سوال اے۔ میں تہانوں تھوڑا جیا ماضی وچ لے کے جاواں گا۔ مائیکرو فنانس اداریاں نے دراصل ایس احساس توں جنم لیتا سی کہ غربت دی چکی وچ پسدے ہوئے نادار لوک ساڈے اپنے لوک نیں۔ جے اوہ غریب تے پسماندہ نیں تے ایس غربت تے پسماندگی دا الزام ساڈے اپنے سر جاندا اے کیوں جے اوہناں نوں اپنے پیراں اتے کھڑا ہون لئی وسائل تے سازگار ماحول فراہم کرنا ریاست دی ذمہ واری اے۔ اک ایسی ذمہ واری جہدے توں معاشرے دا کوئی طبقہ پہلوتہی نہیں کر سکدا۔ ذمہ واری تے درد مندی دے ایس احساس نے جدوں مائیکرو فنانس دا عملی جامہ پایا تے ایس راہ وچ حائل مشکلات دا شعور ہون لگیا۔ لکھاںگھرانیاں نوں اوہناں دی دہلیز تک قرضہ پہنچان دی ذمہ واری بہت سارے وسائل دا تقاضا کردی اے۔ محلہ دی سطح اتے لوکاں نوں اکٹھا کرن دا کم حکومت دے ادارے نہیں کر سکدے۔ ایہو وجہ اے کہ ایہہ کم مختلف این جی اوز’ مائیکرو فنانس اداریاں تے رورل سپورٹ پروگراماں دے ذریعے عمل وچ لیایا جاندا اے۔ حکومت دی البتہ ایہہ ذمہ واری ضرور اے کہ اوہ ایسا ماحول تشکیل دیوے جتھے مختلف ادارے ایہہ کم بہتر انداز وچ کر سکن۔
س:پاکستان مائیکروفنانس دے شعبہ وچ دنیا دے دوجے ملکاں دے مقابلہ وچ کیوں پچھے اے؟
ج:مائیکرو فنانس غربت دے خاتمہ دی اک اہم حکمت عملی ہون دے باوجود ماضی وچ ایس پاسے بہت گھٹ توجہ دتی گئی۔ شہراں تے پنڈاں وچ لکھاں مستحق گھرانے اج وی ایس سہولت دے منتظر نیں۔ اک اندازے دے مطابق پاکستان وچ ہر سال تقریباً اک ارب ڈالر دے چھوٹے قرضیاں دی کھپت متوقع اے۔ ایس رقم توں کجھ سو یا کجھ ہزار نہیں بلکہ اک کروڑ دے کول گھرانے مستفید ہو سکدے نیں۔ اپنا روزگار’ آمدنی وچ وادھا’ سماجی’ ترقی’ سرمائے دی گردش تے غربت دا خاتمہ۔ حکومت نوں شاید اجے مکمل طور تے احساس نہیں ہویا کہ مائیکرو فنانس دی کیہ اہمیت اے تے اوہدے نال کہنے فیدے مشروط نیں۔
س:اک ہور گل۔ تسیں تے تہاڈے سنگیاں لئی اخوت کیہ اے کوئی مشغلہ یا اک مشن؟ایس ادارے دا مستقبل کس حد تک تابناک اے؟
ج:اخوت ساڈے لئی بہت کجھ اے۔ایہنے ساڈی زندگی نوں بامعنی تے بامقصد بنا دتا اے۔ ساڈے دل وچ ہن اک ای نقش اے۔ ایہدا نام اخوت اے۔ ایہہ فقط میری گل نہیں جو وی اخوت وچ آیا اوہ اخوت دا ای ہو گیا۔ ایہہ اک ایسا طلسم کدہ اے جتھوں واپسی دا کوئی رستہ نہیں۔ رہیا سوال اخوت دے مستقبل دا تے میں بڑے اعتماد نال آکھ سکنا واں کہ ایہدا مستقبل بہت روشن اے۔ ایہہ ادارہ اک بہترین سفر اتے گامزن اے۔
س:اخوت نے زلزلے یا سیلاب توں متاثرہ علاقیاں دے لوکاں دی بحالی لئی کیہ اقدامات کیتے نیں؟
ج:اخوت دا فلسفہ ای ایہہ اے کہ مصیبت دی ہر گھڑی وچ اک دوجے دا ساتھ دتا جاوے۔ ہر اوکھے ویلے اخوت دے کارکن لوکاں دی خدمت لئی تیار رہندے نیں۔ میں ایہدی وضاحت 2010دے سیلاب توں کراں گا۔ 2010وچ آن والا سیلاب ساڈی تریخ دا بدترین سانحہ سی۔ حقیقت ایہہ اے کہ متاثرہ خانداناں توں بوہتا ایہہ ساڈا امتحان سی کہ اسیں اپنے بھراواں تے بھیناں دی کیویں مدد کرنے آں۔ سیلاب دی تباہ کاریاں دے پیش نظر اخوت نے ضلع راجن پور دے دس ہزار متاثرہ خانداناں نوں اپنان دا فیصلہ کیتا تاں جے سیلاب مگروں جدوں ایہہ لوک گھراں نوں واپس جان تے عزت تے وقار دے نال اپنا کاروبار شروع کر سکن۔ اخوت نے راجن پور دے علاوہ ڈیرہ غازیخان’ میانوالی’ نوشہرہ’ لیہ تے مظفر گڑھ دے اضلاع وچ سیلاب دی زد وچ آئے ہوئے بے یارومددگار لوکاں لئی وی خدمات سرانجام دتیاں۔ ایس اوکھے ویلے وچ سیلاب توں متاثرہ افراد دی مدد لئی اخوت نے چار دفتر قائم کیتے جہناں وچ راجن پور’ جام پور’ فاضل پور تے کوٹ مٹھن شامل نیں۔ اخوت نے ایہناں خانداناں نوں سود توں پاک قرض حسنہ فراہم کیتا تاں جے اوہ اپنا کاروبار شروع کرن’ اپنے تباہ شدہ گھر تعمیر کرن یا ایس قرضہ نوں زراعت یا مویشیاں دی خریداری لئی استعمال کرن۔
س:کیہ تسیں صرف پنجاب تک ای محدود او یا کسے دوجے صوبے وچ وی کم رہے او؟
ج:الحمدللہ! ادارہ اخوت نہ صرف پنجاب وچ بلکہ صوبہ سندھ’ صوبہ خیبرپختوانخوا تے بلوچستان وچ وی کم کر رہیا اے۔ خیبر پختوانخوا وچ مانسہرہ’ نوشہرہ’ مردان’ سوات’ ایبٹ آباد’ مالاکنڈ تے پشور جد کہ سندھ وچ سکھر’ تھرپارکر’ جیکب آباد’ خیرپور تے کراچی وچ ایہہ کم ہو رہیا اے۔ بلوچستان وچ اک برانچ کوئٹہ وچ شروع ہو چکیا اے۔ گلگت بلتستان وچ اسیں ہزاراں افراد نوں کاروبار لئی قرضے دے چکے آں۔ آزادی کشمیر وچ وی کم دا آغاز ہو چکیا اے۔ اخوت دے کم لئی مقامی افراد دا تعاون تے رضاکارانہ جذبہ بے حد اہم نیں۔ جیویں جیویں ایہہ کم اگے ودھ رہیا اے مقامی سطح اتے ساڈی پذیرائی وچ وی وادھا ہو رہیا اے۔ سانوں یقین اے کہ بہت چھیتی دوردراز علاقیاں وچ اخوت یا اخوت وانگوںہور ادارے کم کرن لگن گے۔ مواخات مدینہ دا تصور صرف ساڈا نہیں سب دا اے۔ قرض حسنہ جے نیکی اے تے اوہدے وچ سب نوں ہتھ بٹانا ہووے گا۔

بڑے دِناں توں اقبال اکھڑیا اکھڑیا سی۔ نہ اوہ کسے نال گل کر رہیا سی تے نہ ہی ڈھنگ نال کھا پی رہیا سی۔ کنیاں ہی سوچاں اس دے دماغ وچ کھورو پا رہیاں سن۔ کدی پیاری دھی پربھنور دا چہرہ اس دیاں اکھاں اگے آ جاندا تے کدی بیمار ماں دا۔ کدی اشمیت اوہدیاں سوچاں اتے حاوی ہو جاندی تے کدی بینک والیاں دے غنڈے اس نوں مکان خالی کرن دیاں دھمکیاں دیندے تے ڈراندے نظر آندے۔ رات نوں اوہ سون دی کوشش کردا پر نیند اوہدیاں اکھاں توں دور بھج جاندی۔ جے کدی اکھ لگدی وی تاں سپنے وچ بھیڑے بھیڑے خیال اوہنوں جیویں پھڑ کے جگا دیندے۔ اوہ اوہناں خیالاں توں دور دوڑن دی کوشش کردا پر اوہ مڑ جیویں اس دی بانہہ کھچ واپس لے آندے۔ جس پاسے وی اوہ دوڑدا، اوہی راہ بند ہو جاندا۔ اوہ ابھڑواہے اٹھ جاندا تے پھر ساری رات اکھاں وچ ہی بیت جاندی۔ اس نوں بے چین ویکھ اشمیت وی سوں نہ سکدی۔ اس نوں سمجھاندی، حونصلہ دیندی پر اوہ
اپنے آپ نوں ہنیرے وچ گھریا محسوس کردا، اک اجیہا ہنیرا جو اس دے نال نال اس دے پریوار نوں وی نگل جاوے گا۔
اپنے بچپن توں لے کے جوانی تک دا جیون اس دیاں اکھاں اگے ریل وانگ گھم جدا۔ اس نوں یاد آندا، اجے اوہ دسویں وچ پڑھدا سی، جدوں اس دا پتا اک حادثے دا شکار ہو کے اوہناں نوں سدا لئی الوداع کہہ گیا۔ اس دا پتا اکلا نہیں گیا، اس دے نال ہی اس دی ماں دی جوانی تے اس دا بچپن وی چلا گیا۔ ماں نے پوری کوشش کیتی کہ اس نوں پتا دی کمی محسوس نہ ہووے۔ ماں نے ساری جمع پونجی اس دی پڑھائی ‘تے خرچ کر دتی تے اس نوں ایم.ٹیک تک پڑھایا۔ اس نے وی ماں دیاں آساں کدی ٹٹن نہ دتیاں تے ہر ورھے چنگے انکاں نال پاس ہوندا گیا۔ جدوں بہو راشٹری کمپنیاں اس دے کالج وچ نوکریاں لے کے آئیاں تاں پہلی وار ہی اوہ سار یسٹ پاس کر گیا تے اک بہو راشٹری کمپنی وچ اس نوں ودھیاں نوکری مل گئی۔ خوشی وچ کھیوا ہویا اوہ نیوکتی پتر لے کے گھر آیا تے اس نے ماں دے پیر چھوہ کے نیوکتی پتر اس دے ہتھاں ‘تے دھر دتا تے بولیا، ممی! رب نے اپنی سن لئی، اپنا بھیڑاں سماں کٹ گیا۔
پت! مینوں تاں پتہ سی، بارھاں ورھیاں پچھوں تاں رب روڑی دی وی سن لیندا ہے، اپنی کیویں نہ سندا؟ ماں نے خوش ہندیاں کیہا۔
پھر اوہ بھاوک ہو کے ماں دے گل لگ گیا تاں ماں نے اسیساں دتیاں، جیوندا رہ پتراواہگورو تینوں کدے دکھ دی گھڑی نہ وکھاوے۔
تے سچمچ چھ ست سال رب نے اس نوں اینیاں خوشیاں دتیاں کہ اس دے سارے الانبھے لاہ دتے۔ اس نے وی ماں دیاں ریجھاں پوریاں کرن وچ کوئی قصر نہ چھڈی۔ ماں نوں تیرتھ استھاناں دی یاترا ‘تے لے کے جاندا، شہر دے ودھیا ڈاکٹراں توں اس دے گوڈیاں دی پیڑ دا علاج کراندا رہیا۔ پھر اس نوں اوہ دن یاد آندے جدوں اشمیت نال اس دا ویاہ ہونا طے ہویا سی۔ کنا چا سی ماں پت نوں۔ کنے سال اوہ غریبی دے تھپیڑے جھلدا رہیا سی۔ جدوں اس دے دوست
ودھیا ودھیا کپڑے پا کے، ماڈرن گڈیاں وچ گھمدے، عیشاں کردے تاں اوہ من مسوس کے رہ جاندا۔ جدوں کوئی یار جاں رشتے دار امیری دا وکھاوا کردا اس دے گھر آ جاندا تاں اک ہکا اس دے اندروں نکلدا تے اوہ اندر ہی اندر کڑھدا، کھجھدا تے پریشان ہو جاندا۔اس دی ماں اس نوں اداس ویکھ کے سمجھ جاندی تے اس نوں سمجھاندی، کوئی نہ پت، اپنے دن وی پِھرن گے۔
تے ہن سچ مچ اوہناں دے دن پھر گئے سن۔ ایہہ گل اوہ سبھ نوں دسنا چاہندا سی۔