پنجابی اکھان ریت وچ سوانیاں دے رنگ

پنجابی زبان تے ادب نوں شنگھارن و چ اوہناں پنجابی اکھراں دے خاص ورتاوے نوں اچیچی اہمیت حاصل اے جس نوں ”اکھان”دا ناں دتا جاندار اے۔ کھلارویں ڈھنگ نال گل بات کرن توں پہلاں اکھاناں دی تعریف نوں جانیا جائے تے جانکاری ملدی اے کہ اکھان دا لفظ آکھن (مصدر) توں نکلیا اے۔ جس دا مطلب اے آکھیا ہویا، بولیا ہویا۔ آکھت۔ قول۔ فرمودہ۔ اکھوت۔ ارشاد۔ حکم۔ کہن۔ کھن۔مقولہ ۔پنجابی اردو لغت مرتبہ تنویر بخاری وچ درج اے کہ :
”کہاوت (مث) ضرب المثل۔ مقولہ۔ قول۔ بچن”۔ (2000ء ، ص1207:)
پنجابی اردو ڈکشنری وچ سردار محمد خاں نے دس پائی اے کہ :”کہاوت۔ (مث) اکھان گل ضرب المثل ”۔(2009ء ، ص2573:)
اکھان نوں انگریزی وچ proverb آکھیا جاندا اےCollins English Dictionary.com وچ اے کہ:
”i) a short, traditional saying that express some obvious truth or familiar experience; adage ii) a person or thing that has become commonly recognized….”.
Dictionary.com نے جانکاری دتی کہ :
”a short popular saying, usually of unknown and ancient origin, that express effectively some common place truth or useful thought, adage….”.
Cambridge English Dictionary دسدی اے کہ:
”Proverb; a short sentence, usually known by many people for a longtime that gives advice or express some common truth”.
ایس دے نال punjab punjabi.com. اکھان بارے دسیا کہ ;”پنجابی اکھان۔ کہاوت۔ مثل۔ اکھوت۔ منہ چڑھی بات”۔
ڈاکٹر شہباز ملک اپنی کتاب “ساڈے اکھان” دے نویں ایڈیشن وچ ٹھوک وجا کے آکھدے نے :
”اکھان اک اجیبی نگر سچائی دا ناں اے جیڑی انسان دی حیاتی وچ واپرے کسی خاص واقعے یا گھڑی مڑی دے عمل مگروں اکا ہرے سٹے دے روپ وچ سامنے آوندی اے”۔ (2004ء ، ص9:)
احسان باجوہ نے اپنی کتاب ”آکھن لوک سیانے” وچ دسیا پئی:”اکھان اک اجیہا امر سچ ہوندا اے جو گھڑی بڑی جاں وار و وار لوک بولاں دا حصہ بنن پاروں اپنے بیانے سچ وچ ایڈا پیڈا ہو جاندا اے ہء ہر کوئی اوس آکھن نوں بول کے اپنی آکھی تے سچ دی مہر لان لی اوس نوں بول کے اپنی آکھی نوں پکیائی دیندا اے”۔(2009ء ، ص9:)
ودواناں دی جانکاری توں ثابت ہوندا اے کہ اکھان اوس فقرے نوں کہیا جاندا اے جس وچ سیانف دی گل ہوندی اے۔ ایہہ سیانف صدیاں دے مشاہدے تے تجربے واسٹہ ہوندا اے۔ پنجابی اکھان دی گل کرئیے تے پنجابی زبان دی امیری پنجاب دی اوس تاریخ توں ثابت اے کہ اوس نے ہر باہروں آون والے نوں ”جی آیاں نوں” آکھیا تے گلے نال لایا۔
پنجابی اکھاناں وچ عربی تے فارسی تو ترجمہ کیتے فقرے وی شامل نیں۔ ایس ڈی جھولی اندر ساڈے وڈیاں دی وراثت جھلکدی اے۔ڈاکٹر شہباز ملک دا ناں اکھاناں دی سانبھ، پڑچول تے چھپت وچ قابل ذکر اے۔ 1958ء توں2004ء ٹیکر دے 46 ورھے ایناں نے اکھاناںدی کھو ج وچ لنگھائے۔ اپنے اکھاناں دیاں لکھتاں سو سیانے اکومت (1987ئ)،پنجابی کہاوتیں(1977ئ) ، ساڈے اکھان(1978ء ) دے نو ایڈیشن چھاپے۔ساڈے اکھان (نواں ایڈیشن2004ئ) وچ تقریباً ساڈھے اٹھ ہزار اکھاناں دے اکٹھ نال چھاپے چڑھیا۔ ایس کتاب وچ ایہہ اکھان الف بائی ترتیب نال مکمل ویروے تے ورتوں نال درج نیں۔
احسان باجوہ دی کتاب ”آکھن لوک سیانے” پنج جلداں نال88 سرناویاں رتے2539 ورقیاں نال اکھاناں دا وڈا خزانہ اے۔ ایہہ کتاب پنجاب انسٹیٹیوٹ آف کلچر اینڈ لینگوئج ولوں2009ء وچ چھاپی گئی۔ ثناور چدھڑ نے وی پنجابی اکھاناں دے سلسلے وچ اپنی کھوج نوں جاری رکھیا۔ ”لوک تواریخ” کتاب نوں2008ء وچ چھاپے چاڑھیا۔ ایس کتاب وچ تقریباًپونے تن سو اکھاناں نوں اوہناں دی تاریخ نال بیان کیتا۔ ایہناں دواناں دے تذکرے دا مقصد سی کہ پنجابی لوک اکھاناں دے اوہناں مہان کھوج کاراں نال جانو کروایا جائے جناں نے پنجابی ادب دی جھولی وچ اکھاناں دے انملے اکھراں دے موتیاں نوں اکٹھا کرن تے ترتیب دین وچ خاص کوششاں کیتیاں۔ (ایس لکھت وچ شامل سارے اکھان ایناں دیاں کتاباں توں چنے گئے نیں)
پنجابی ادب دی بولی ڈھیر ساری صنفاں نال شنگاری اوہ ونگی اے جیہڑی دنیا دی کسے وی دوجی بولی دے ادب توں گھٹ نہیں۔ پنجابی اکھاناں وچ تاریخ دے اوہ سارے رنگ ویکھن نوں ملن گے جیہڑے پنجاب دی دھرتی تے دھپ چھاں بن کے ائے۔ ہر اوس کردار دا ذکر اکھاناں دا حصہ اے جو بندے دی حیاتی نال جڑیا اے۔ پنجابی رہتل وچ اکھاناں داورتاوا متراں توں ودھ زنانیاں کردیاں دسدیاں نیں۔ ایہہ اوہ سارے اوہ اکھان نیں جو اوہناں ایہناں ماواں، نانیاں، دادیاں وغیرہ دے مونہوں سنے۔ پنجابی اکھان پنجاب دی مٹی توں اُسرن والا اوہ سوما اے جوبندے دی صدیاں دی تاریخ دکھاوندا اے۔ سوانیاں دا زکر کرئیے تے پنجابی اکھاناں اندر مثبت تے منفی کردار دِسدے نیں۔ میرے جاچے ایہہ کرداراں دی خاص تربیت دا اک سوما اے۔
”اپنا مارے گا تے چھاویں ای سُٹے گا”۔
ایہہ اکھان اپنیاں دے لاڈ تے پیار دا اظہار اے۔ اج آل دوالے پنجابی اکھاناں وچ زنانیاں لئی منفی سوچ رکھن والے بولے گئے اکھان وی زنانیاں دے مونہوں سنن نوں ملن گے۔ پنجابی اکھاناں وچ بولے جان والے سارے وچار تعصب توں بغیر پرکھے جاون تے جانو ہووے گا ایہہ سب اکھان ساڈے وڈکیاں دے خالص مشاہدے تے تجربے توں مگروں اگانہہ ٹرے تے ساڈے تیک اپڑے جس وچ اٹل سچائی اے۔ اگر کوئی اکھان اَج دے لنگھ دے ویلے نال میل نئیں کھائوندا تے اوس دی سچائی تے شک کرنا مناسب نہیں۔ کیوں جے اوہ اوس ویلے وچ آل دوالے دی لوڑ موجب گھڑیا گیا۔ پنجابی اکھاناں دی بنتر توں دس پیندی اے کہ ایہہ اکھان عام بندے لئی تے پکھی داناں لئی الیکے گئے جس وچ پنجابی وسب دی جھلک نمایاں دسدی اے۔ کتاب ” پنجاب رس” وچ تنویر بخاری ایس نوں :”لوک سچائی” تے ”کائناتی سچ” آکھدے نیں”۔ (1993ء ، ص394:)
سوانی نوں رب سوہنے نے خاص چائو نال تخلیق کیتا۔ سوانی نوں مرد دے نال گھر دی رونق وی بنایا۔ اوس نوں ماں، دھی، بہن، پھپھی، ماسی، نانی، دادی، بھتیجی وغیرہ دے کرداراں وچ اوہ پیار تے مان دان کیتا۔ ایناں کرداراں بارے بہت سارے اکھاناں دا بھنڈار ملے گا جس وچ ہرودوان نے اپنی سیانف موجب ایس بارے اپنے وچار دَسے تے اگانہہ ٹورے کجھ کرداراں بارے پنجابی اکھاناں دی چون حاضر اے۔
ماں:ماں نوں ایسا کردار بنا کے دنیا تے گھلیا گیا جس توں بغیر دنیا بے رنگی سی۔ ایسی ہستی جس دیاں دعاواں اسمان ہلا دیندیاں نیں۔ جیہڑی مرنوں مگروں وی بالاں نوں نہیں وساردی۔ جس دے بغیر گھر گھر نہیں جاپدا۔ کجھ پنجابی اکھاناں وچ ماں تے پیو نوں اکٹھے ورت کے بال نوں اوس دی اہمیت بارے دس پائی اے۔ حوالے لئی کجھ اکھان ایہہ نیں۔
٭ماواں ٹھنڈیاں چھاواں، پیو ککراں دے کنڈے
٭ماں نال نانکے، پیو نال دادکے٭ ماں پیو جایا نہ لکھیں نہ ہزاریں٭ماں باپو دا مٹھا ناں، اوپرے چک کے دُھپے سٹن، اپنے سٹن چھاں ٭ماں رووے تلوار دے پھٹ نوں، پیو رووے نیزے دے پھٹ نوں٭پیو موئیں ادھار چھورا، ماں موئیں پکا چھورا٭پیو لاکھی مندا، ماں بھٹھیاری چنگی٭ماں دا مان بھلا٭اپنیاں ماواں ٹھنڈیان چھاواں٭اماں نی اماں میں رہ نہ سکاں٭اماں مارے، اِرن نہ دیوے٭بال دا پج ماں دا رَج٭ ماں نہ اماں جایا، سارا دیس پرایا٭اماں مرے، ماسی جیوے٭موئی ماں، تڑتی اشنائی٭موئی ماں چُکی اشنائی٭ماواں نہ سکھایاں تے کم کسے نہ ایاں ٭ماواں دھیاں لڑدیاں لوک آکھن گلاں کردیاں ٭ماواں بھین دکھ دھیاں پھولن، پتر نونہاں گل نہ گولن٭ماں نالوں دھی سیانی، ردھے پکے پالے پانی٭ماں نالوں دھی چالاک٭ماں منے دھی کھائے، گھردی بلا باہر نہ جائے٭ماں دھی دا اک پردہ٭ماں کوچی دھیاں پتراں کجی٭ماں کھو اے گوہا تاہیوں ماں اوہا میں کھوالے چوری مڑ وی سس کوڑی٭ماں جیندی ست پتر، کرم نہ دیندی وند، اک چڑھیندے گھوڑیاں اک بھکھ لیندے منگ
٭ماں تے دھی، پتا تے گھوڑا، بہتا نہیں تے تھوڑا تھوڑا٭ماں ہتھے ہتھ نال وی ٹکر دیوے وہ دد نالوں ودھ لگدا اے ٭ماں پے دھیاں اکو جہیاں، سوہرے نونہاں اکو جہیاں٭لیکھا ماواں دھیاں دا، بخشیش لکھ ٹکے دی
٭اماں نی اماں میں کیہڑے ویلے نکما؟ ٭اماں وٹے پونیاںبچی نوں ہور تگاولے٭ اماں تائیں بابل تائیں راج٭اماں تیرے ہتھ کولے نیںبچے لگن تاں جانیں٭اوہ ماں مر گئی جو جیہڑے دہیں نال ٹکر دیندی سی٭جیناں دی مر گئیاں ماواں اوہناں دے ٹکر کھاہدے کانواں٭مارے ماں نہ مارن دیوے
ماں توں مگروں بڑا سوہنا رشتہ اک گھر والی، بیوی یا ووہٹی دا اے۔ حضرت آدم علیہ السلام دی تخلیق مگروں حضرت اماں حوا نوں اوہناں دی پسلی توں پیدا کیتا گیا۔ میاں تے بیوی حیاتی دی گڈی دے دو پہیاں وانگ ہوندے نیں۔ محبت تے عزت ای ایس رشتے دی مضبوطی داسوما ثابت ہوندے نین۔ پنجابی اکھاناں وچ ایس رشتے دے حوالے نال بہت زیادہ چنگے وچار نہیں ملدے۔ زیادہ تر اکھان اوس دی نسل، ذات تے رنگ بارے اُسارے گئے نیں۔حیاتی دی اٹل سچائی اے کہ ایناں دوناں دا اک دوجے نال ساتھ ای گھر دے نال کائنات دی خوشیاں دا کارن بن سکدا اے۔ نونہ دے روپ وچ پنجابی اکھاناں دے تیر ایس دی ذات نوں چبھ دے نظریں آئوندے نیں۔ ایہناں اکھاناں نوں نویں سرے ترتیب دین دی لوڑ اے۔ ویلے دی ٹور نال ایس دی اہمیت نوں جان کے اَج دے اکھان کل دی نویں پیڑی لئی درست حوالہ ثابت ہو سکدے نیں۔
کجھ اکھان حوالے دے طور تے ایہہ نیں:
٭رناں والیاں دے پکن پرونٹھے چھڑیاں دی اک نہ بلے۔٭میںتے میرا بنا تیجا آوے متھا بنھاں٭نکھٹی رن جنے ونے دی رَن٭رناں نال متھا لاوے تاں کناں وی خیر مناوے٭رناں گھراں دیاں رانیاں، تے مرد ڈھویندے کھاد، جیہڑا تن پتیا وندا سوہی اترے پار٭رن ہوے بھکھی سویرے دھونی دھکھی٭رن ملی کوپتی نہ ماری جائے نہ جائے سُٹی، ایہہ از غیب دی چٹی٭ رن منگے پیڑے اوہنوں دین والے بتھیرے، بندہ منگے آٹا اوہنوں آٹے دا وی گھاٹا٭رن وللی کویں جاپے گل کریندیں کھلے آپے٭رن سوہنی تے جان دا کھوئ٭رن گئی سیاپے دکھ رووے آپو آپے
٭رن گئی سیاپے گھر آئے تاں جاپے٭رن کو پتی عمر برباد ٭ہکی رنوں دی بھیڑی چال، آٹا گھنے ، سر کھلے وال، روٹی پونجھے مجھلے نال، گھر آوس فرمان تے مارے بال ٭ہک رناں رنوڑ، پٹ کرینویاں چور٭سوہاگن جو خاوند دی چنگی٭ویہلی کرن شیطان دا چرخہ٭ویہلی رن پروہیاں جوگی٭ رن بیٹھی وگڑی جیویں چھیتی گدڑی٭رن پرائی ویکھ کے انھے بھوانئی آئی٭رن تماکو چھکنی، حاکم وڈھی خور پتر ہووے لاڈلا تریوے ترئی چوڑ ٭رن تے ان دا ناں نہیں رکھی دا٭رن تے بال دونویں روبرو چنگے٭رن ٹوہے جیب ماں ٹوہے پیٹ٭ رن جٹی ہور کھان دی جٹی٭رن خصم رلے تے ماں پئی وچلے٭رن دا یار وی اوہو تے پیکے پچان والا وی اوہو٭رن دے مرید دا منہ وی شرمندہ ٭رن سور دا جن ٭ رن کڑکنی ہل دھرکنی بلا جائے اکو اسا، بندے دی کیہ زندگی تے ہالی دا کیہہ بھرواسا؟٭رن نوں بھیت نہ وے ٭رن گئی جد پئی راہیں، گل گئی جدید پئی صلاحیں٭رن گئی سپایے دکھ رووے آپو اپنے٭رن گئی سپایے گھر آئی تاں جاپے٭ رن گیانن بھیڈ اشنانن لوئی کھنمب نہ ہوئی ، سنوں صاحبو ہندو جٹ نہ کوئی ٭رن مٹی کیتی نہ ماری گئی نہ چٹی، غیب دی چٹی ٭ رن نوں رن چھیڈے رن کولوں خدا ڈرے٭ رن ویاہی تاں اَندلے پائی٭رن ویہلی، چوسیلی ٭رن ہووے بھکھی، سویرے دھونی دھکھی ٭رناں چنچل ہاریاں چنچل کم کرین، دنے ڈرن بلائیں تھیں راتیں ندی ترین ٭رناں دی ذات بے وفا اے٭رناں دی کھری پچھے مَت ٭رناں گئیاں سیاپے دکھ روون آپے٭رناں نال متھا لاوی تاں کناں وی خیر مناوے٭رناں وچ بہوے تاں رنوں اکھواوے٭بھیڑی رن گھر دی جٹی، نہ جائے ماری نہ جائے سُٹی٭بیوی خیلا دو چٹے اک میلا٭بیوی موئی تے سب کوئی آیا میاں مویا تے کوئی وی نہ آیا٭بیوی نیک بخت، چھٹاکی دال دو وقت٭چندری رن تے پنج سبھو انجو انج ٭بال دی ماں نہ مرے بڈھے دی جورو نہ مرے
نونہہ محسوس کرن وچ اک پیار والا رشتہ اے کسے دے جگر دے ٹوٹے نوں گھر لیائونا اوس نوں مان دینا ایس رشتے دی نکھار دی ضمانت اے۔ نہواں واسطے بہت سارے اکھان جیہڑے ساڈے معاشرے دی تصویر وکھائوندے نیں۔ کجھ ایہہ نیں۔
٭نونہ کنواری سس گلیاں توں واری، نونہ پرنی تے سس دتی سیکھ گھڑنی٭وڈی بہو وڈا بھاگ٭ پیڑھا ہلے پر نونہہ نہ ہلے٭آکھاں دھی نوں سناواں نونہہ نوں٭نونہاں پتاں نوں لے گئیاں، دھیاں نوں لے گئے ہور بڈھی بڈھا ایویں بیٹھے جیویں سنھ اوپر چور٭آون گھر دیاں جایاں رکھن دلیجاں دی کج پیکیسوہرے نانکے تنے لیندیاں کج آون ننگیاں وسن چنگیاں ، آون بھر کے وسن ڈر کے ٭آگیا کاری پتر ہووے گھر مٹھولی نار، دھن پلے سنتوکی من چارے سُرگ سنسار٭نونہہ سس لڑیاں، اکو چونتڑے وڑیاں٭نونہہ منجے سس دھندے کوئی دیہاڑا سکھ دا نہ لنگھے٭نونہاں مال نماناں٭نونہہ بنی تے مینوں سس چنگی نہ لبھی، سس بنی تے مینوں نونہہ چنگی نہ لبھی ٭نونہہ کانی دھی گنجی، کھوہ تے ونگی لٹھ، گئو راستی کھیتری چاریپیاں بھٹھ
نونہہ توں مگروں ننان دا کردار پنجابی اکھاناں وچ اپنی منفیت تاثر نال سوہنا کردار ادا نہیں کردا۔ بھیناں بھراواں نال پیار کردیاں نیں تے اوس نال منسوب سارے رشتیاںنوں مان دین نال اوس دا اپنا مان اے۔ حوالے دے طور تے کجھ اکھان جیہڑے اوس کردار دا رنگ وکھائوندے نیں پئی۔
٭نند نال صلاح تے سارے اکو راہ ٭ننان چرخے دی کان، شریک لوہے دی سیخ لاون لیک مورکھ بجھ نہ جائے٭ننان دا ننان ویا میرا کیہہ لگے ٹھمک ٹھیا
دھیاں گھراں دی رونق ہوندیاں نین۔ ماں پیو دی اکھاں دا چانن تے دِلاں دی ٹھنڈک۔ پنجابی اکھاناں وچ دھی بارے اکھان جس تعداد وچ ملدے نیں اوس توں گویڑ لایا جا سکدا اے کہ دھیاں دی اہمیت گھر دے سب جیاں توں ودھ اے۔ ایہہ وی حق اے کہ پنجاب دی دھرتی تے دھیاں تے پتراں دی تعریف کنی ودھ اے۔ ایناں دے جمن توں لے کے پالن تے مرن تیک ایناں وچ کنی وتھ ورتی جاندی اے۔ اوپرلی جھاتی ماریاں دھیاں دی تربیت واسطے وی بہت سارے اکھان ورتوں دا حصہ نیں جیہدے وچ ودواناں نے اوس نوں تگڑا تے مان جوگ بناون دی سلاہنا دتی اے۔ حوالے لئی کجھ اکھان ایہہ نیں۔
٭دھیاں دھریکاں وانگوں ہوندیاں نیں۔ ٭دھیاں نام تمام٭دھیاں نوں پیکے نہیں وسردے٭دھیاں ہتھاں دا لے جانا تے پُتاں تیری بھوئیں سانبھنی ٭دھیاں کونجاں سدا پردیسی ٭دھیاں لجیاں ہوندیاں نیں٭دھیاں لئی پیکیاں دا بھورا دوشالیوں چنگا٭دھیاں دے دکھ برے٭دھیاں کولوں نہ ڈریئے دھیاں دے کرماں کولوں ڈرئیے٭دھیاں جمدیاں نوں ہے ٭دھیاں جمدیاں نیں تے ماں پیو نیو جاندے نیں٭دھیاں دا پیڑا رب توں وچ نہیں رلایا ٭دھیاں بگانا دھن ہوندیاں نیں٭دھیاں پچن نہ راجیاں پتر پچے فقیر٭دھی ہسدی نہ مرے دھی وسدی نہ مرے دھی جمدی مرجائے جس دا دکھ وی نہ آئے٭وچکے بگانی دھیوڑی تے ہسن ہارا لوک ٭ویاہی دھی پردیسیاں داخل٭اک دھی مائو، اڈا کھڑی وائو٭جا دھیئے راوی نہ کوئی آوی نہ جاوی ٭جس گھر دھی پردھان، اوہ جھگا ویران٭اک دھی دھی، دو دھیاں ورتا، تن دھیاں دی دھاڑوے لوکا، چار دھیاں اجاڑ ٭آکھاں دھی نوں سمجھاواں نونہہ نوں ٭دھی آئی پیکے جوائی متھا ٹیکے، دھی آئی سوہرے جوائی کدوں بوہڑے ٭دھی اُسری کھان پین وسریا٭دھی اَن بھائونا پروہنا اے٭دھی بھنگوڑے لے ائی اُدورے ٭دھی پرائی اُجڑی ہسن ہارا لوک٭دھی توں جوائی مہنگا٭دھی تے غریب دی آہ نہیں لئی دی٭ دھی جمے تے کراں وڈیائیاں، پت سر نہ آئیاں٭ دھی ، جوائی، بھانجا تنے نہیں اپنا٭دھی دا تے زمین دا پیسہ وٹیا بھیڑا ہوندا اے٭دھی دے مُل جوائی٭دھی دھریک تے پتر امب٭دھی رجی نوں نہ دیئے جیہڑی پھوکاں مارے ٭دھی رُسے تے خصم منگے ، پتر رُسے تے رَن٭دھی سوکھی تاں پٹ دا تیر، دھی آدکھی تاں جگر دا تیر٭دھی کسے دی مندی نہیں نونہہ کسے دی چنگی نہیں٭دھی گئی ہاسے پتر گیا تماشے٭دھی گھنئیے جاگوں، گھوڑآ گھنیئے باگوں٭دھی منجی تے ماں دھندے٭دھی موئی تے جوائی چور٭دھی نہ رہندی ڈاری دی، پتررہندا لکھ ہزاری دا٭دھی ہنیوں تاں کھالے نونہہ ہنیوں تاں لالے٭دھی والیاں دے گھر پھوہڑی٭دھی ہسدی آولے روندی نہ آوے ٭ دھیاں جمدیاں نوں ہے ہے٭دھیاں دی ماں رانی، بڈھیے بھرے پانی٭دھیاں دے دُکھ بُرے ٭دھیاں کولوں نہ ڈریئے دھیاں دے کرماں کولوں ڈرئیے٭دھیاں کونجاں سدا پردیسی٭ دھیاں لجں ہوندیاںنیں٭دھیاں لئی پیکا دو شالیوں چنگا ٭ دھیاں ہر اک دیاں سانجھیاں ہوندیاںنیں ٭ جیہی مائی تیہی جائی ٭ دھی کانی تے نونہہ لڑائی دنگی کھوہ دی لٹھ، مڈھ پواہے کھیتری چارے چوڑ چٹ٭ جناں دھیاں جنیاں اوہناں گالھاں گھنیاں٭بابے دے گھر دھی نہ کائی پوتریاں دی دھار آئی٭ دھی سوکھی تان پٹ دا تیر، دھی اوکھی تاں جگر دا تیر ٭کواری تاء چائ، ویاہی تاں معاملے
٭ کواری نوں ارمان تے ویاہی پشیمان ٭کواری کھاوے روٹیاں، ویاہی توڑے بوٹیاں٭ ویاہی دھی ماں پیاں تے وی بھار بن جاندی اے٭اپنی دھی ست پھُلاں رانی٭ جیہی ماء جیہی دھی، جیہا کدو جیہا بی٭چمار دی دھی تے چندن ناں٭جناں دھی دے دتی اوہناں کول کیہہ رکھیا٭جیہدی دھی اودھی دھی ہور کسے نوں کیہہ ٭جیہدی دھی سکھی اوہدی جد سکھی، جیہدی دھی دکھی اوہدی جد دُکھی٭جتھاں ڈویچن دھیاں، اتھاں کیا کریسن بیاں٭جتھے ماں تے دھی دا پوے جھیڑا، وچ پے کے کرے نیاں کیہڑا ٭جانیں گی دھیئے جدوں دیس بیگانیاں دے پویں گی٭پتر ویاہے وار وار، دھی ویاہے اک وار ٭بھٹیاں دی دھی تے بھلیاں دی نونہہ، لوکاں ول کنڈاں کندھاں ول منہ٭جیہڑی ذات دی دھی اوسے وچ ویاہی٭دھی تے لسی آلے بوہے ہر کوئی آوندا اے٭دھی پاڑھے تاں ہاں ساڑے، دھی پرے تاں ہاں ٹھارے٭دھی پت چنگا ہووے سوبھا جاندی اے ماں پیاں نوں ٭دھی پنگھوڑے لے آئی ردورلے٭دھی تے مسیت دا کم کردے نیں رُکیا ٭دھیاں جمدیاں وی برکی وکھری ہوندی اے٭دھی ڈولی وچ ائی اے جنازے وچ وکیسی٭دھی رجی توں نہ دیئے جو پھوکاں مارے، دھی بھکھی نوں دیئے جو شکر گزار ے٭دھیاں اروڑی دا کوڑا ہوندیاں نیں جو کتے نہ کتے سٹنا ای پیندا اے٭دھیاں دے بیڑے تائون چوں وکھرے ہوندے نیں٭دھیاں مردیاں وی ماپے نہیں بھلاندیاں٭ دھیے سارے جگ نال لڑیں، پر خصم نال نہ لڑیں٭دھیے کھایںتے ہنڈایں تیجے کم نوں ہتھ نہ لایں ٭دھیے کنجری اکھوایں پر تھک نہ سٹائیں ٭ڈولی کڈھن ماپے تے منجی کڈھن سوہرے٭راجہ بابل کدے نہ نیویاں، دھیاں آن نوایا
رب سوہنے نے زنانی نوں محبت دان کر کے اوس دے معاشرے وچ اُسرے سارے کرداراں نوں اوس دی نگھ وچ مانتا نال ای مان کمایا اے۔ پنجاب ریت رنگ وچ ایہہ سوہنے کردار نانی، دادی، سس، ماسی تے پھپھی دی صورت وچ وی ملدے نیں جو بہت سوہنے تے خاص کردار نیں۔ کجھ جھات ایہناں بارے پنجابی اکھاناں وچوں:
٭سس کسے وی چنگی نہیں دھی کسے دی مندی نہیں ٭سس گئی گراں، نونہہ آکھے کیہہ کراں ٭سسن نونہہ دی لڑائی، گواہنڈھن ایویں ٹنگ اڑائی٭ سس نہ ننان دھی جاندی پروھان ٭سس نہیں جے چج کراں، سوہرا نہیں جے گھنڈ کراں٭جد تائیں نونہہ کنواری، تد تائیں سس واری٭سس اجان، ووہٹی آپے پردھان ٭سس بھانویں ماں ہووے وارا نہیں کھاندی، نونہہ بھانویں دھی ہووے تاں وی نہیں بنھ دی٭ سس گئی پنڈ تے نونہہ دیاں موجاں٭سس نال ویر تے گوانڈھن نال تیر٭سس نونہہ دی لڑائی، سر پاڑھنی ہمسائی٭سسے نی میں تھکی چھڈ چرخہ جھولے چکی٭سکی ماں بنائی سسں ، اوہنوں مٹھی مٹھی کس٭سس توں چوری آئی آں، جوان تو کنک وٹالے٭سساں جناں دیاں مٹکنیاں،نونہاں دا کوئی نہ حال٭سساں نونہاں دا اکھ پردہ٭سسے نہ کر میرے نال برائی، تیرے اگے تیری جائی٭سس نال ویر، نونہہ نال گوڑھیاں
سوکن بارے کجھ پنجابی اکھان:
٭سوکن بھگت لئی دی اے متریا نہیں بھگتیا جاندا ٭سوکن تے سہاگن کیہی، کردے سائیں اکو جیہی ٭سوکن دل دا روگ٭ سوکن دے پھُل تے سوکن دی چلھ٭سوکن دے سوکا دھے، ست ڈھوڈے کھادے٭سوکن کوئی سہیلی نہیں دشمن کوئی بیلی نہیں٭سوکن مٹی دی وی نہیں مان ٔ٭سوکن نالوں سوکا بھیڑا٭سوکن نوں سوکن
ماسی بارے وی جانو کہ:
٭ماسی چھترگھاسی٭مسی ماں جیہی، بھال ہاں نہ امبڑی جیہا٭ماسی ماں جیہی پر پرہاں نہ ماں جہیا اخیر تے نانی تے وی جھات پائو:٭ نانی گھر جاواں تے موٹے ہو کے آواں گے٭نانی اگے مامے دیاں گلاں٭نانی خصم کیتا جئی دوہترے نوں٭نانی خصم کیتا سچ، کھوہ لوایا جھوٹھ ٭نانی موئی پڑ موکلا
مکدی گل ایہہ کہ پنجابی ادب ریت وچ اکھاناں نوں خاص اہمیت ہاصل اے۔ ایس دے رنگاں نال پنجابی زبان دے گلدستے دا سہپن ویکھن جوگ اے۔ پنجابی کھان ساڈے وڈایا ن دی سیانف دا منہ بولدا ثبوت اے۔ پنجابی ناری اپنے سارے کرداراں نال خاص مان دی حقدار اے۔ ایہہ مان نہ صرف گھر دے سکون دا کارن اے بلکہ قوم دی کامیابی دی ضمانت وی اے۔ سوانیاں دے روپ قوس و قزح وانگ ایس پنجابی اکھان ریت دی اسمان نوں ویکھن جوگ بنائوندے نین۔ ویلے دی لوڑ اے کہ اج وی ورتے جاون والے اکھان (جیہڑے اج دے ویلے دا پرچھاواں وکھان) لکھتے پائے جاون اوہناں دی سانبھ اگلی آون والی نسل نوں تاریخ وکھائے گی۔ میری کھوج موجب بہت سارے اکھان (جیہڑے زنانیاں نوں مان نہیں دیندے) بدلن دی لوڑ اے۔ اج دے زمانے دی زنانی پچھلے ویہہ ورھیاں دی زنانی نالوں وکھری اے۔ تعلیم مگروں اوس نے اپنے سبھا نوں بدلیا تے اوس دا کردار مضبوط تے مان جوگ ہو گیا۔ ایس آدر نوں اگلی نسل تیک اپڑان دی لوڑ اے۔ ڈاکٹر شہباز ملک دے ایس سفر نوں اگانہہ جاری رکھن دی لوڑ اے۔