حلقہ ارباب ذوق دی چھتر چھاویں ممتاز افسانہ نگار تے کہانی کارعفرا بخاری دی یاد وچ اکٹھ

صاحب طرز افسانہ نگار’ سیدہ عفرا بخاری دی یاد وچ’ اوہناں دی شخصیت بطور افسانہ نگار تے قریباً 70ورھیاں اتے محیط اوہناں دے تخلیقی سفر تے اردو افسانے اتے اوہناں دے گہرے اثرات دے تناظر وچ ‘ حلقہ ارباب ذوق نے اک خصوصی نشست دا پربندھ کیتا۔ جلسے دی صدارت صاحب اسلوب افسانہ نگار تے مترجم جناب خالد فتح محمد نے کیتی جد کہ منے پرمنے شاعر تے نقاد ڈاکٹر سعادت سعید اچیچے پروہنے سن۔ شروع وچ سیکرٹری حلقہ فرح رضوی نے کہیا کہ ایس اجلاس دے پربندھ دا خصوصی محرک عفرا بخاری دا اوہ غیر معمولی تخلیقی تسلسل اے جہڑا فقط ست دہائیاں دا زمانی احاطہ ای نہیں کردا بلکہ فنی پختگی تے شعوری سطح دے ارتقا دے بل اتے اپنے عہد دانمائندہ تے عکاس قرار پان دی اہلیت وی رکھدا اے جہدا لائق صد تحسین نمایاں پہلو ایہہ ہے کہ ایس سفر دا آغاز 1952 وچ بالاں لئی لکھی کہانیاں دی اشاعت توں ہویا تے ایہہ سفر فقط اک وقفے دے نال 2021وچ ”سنگ سیاہ” دی اشاعت تک جاری رہیا۔ اوہناں دے انتقال مگروں اوہناں دا چھیواں افسانوی مجموعہ ”اس کی زندگی” دے عنوان توں زیر طبع اے۔
سیدہ عفرا بخاری 14مارچ 1938 نوں امرتسر وچ پیدا ہوئیاں۔ اگست 1947 وچ اوہ اپنے خاندان دے نال لہور چلی آئیاں۔ 1953 وچ اوہناں نے سیکنڈری سکول دا امتحان’ گورنمنٹ گرلز ہائی سکول’ چونامنڈی توں پاس کیتا۔ایہدے مگروں اسلامیہ کالج برائے خواتین’ کوپر روڈ توں بی اے کیتا۔ اوہناں دی پہلی کہانی ”کیہدی تصویر’ بالاں دے رسالہ ”ننھا منا” وچ شائع ہوئی۔ اوہناں نے افسانہ نگاری دا باقاعدہ آغاز 1959 وچ ”لیل و نہار” لئی ”دوراہا” لکھ کے کیتا۔ علاوہ ازیں اوہناں نے متفرق موضوعات اتے مضمون وی تحریر کیتے جہڑے روزنامہ امروز تے استقلال وچ شائع ہوندے رہے۔ 1979 تک عفرا بخاری نے تسلسل نال لکھیا تے اوہناں دے افسانے ”ادب لطیف” ”سویرا” ”داستان گو” ”افکار” ”ماہ نو” (کراچی) ”نقوش” ”فنون” ”سیپ” جئے موقر ادبی جریدے دے نال نال دُوجے معیاری پرچیاں مثلاً سیارہ ڈائجسٹ’ زیب النسائ’ تہذیب تے چلمن وچ وی شائع ہوندے رہے۔ 1978 وچ اپنے شوہر دے انتقال مگروں اوہناں نوں جائیداد تے گارڈین شپ توں متعلق اک صبر آزما’ عدالتی جنگ دا سامنا کرنا پیا تے انج گھریلو ذمہ داریاں دے پیش نظر وہ اک لمے عرصہ تک ادبی منظر نامے توں اوجھل رہیاں۔ بالاں دی تعلیم تے دوجے معاملات توں سرخرو ہون مگروں 1992 وچ اوہناں نے اک پرنٹنگ پریس تے اشاعتی ادارے دا آغاز کیتا تے تقریباً 15 سال دے وقفے مگروں 1992ای وچ دوبارہ افسانہ نگاری شروع کیتی تے بہت سارے شاہکار افسانے تخلیق کیتے۔
سیدہ عفرا بخاری دے 5افسانوی مجموعے ”فاصلے” (1964) ”نجات” (1998) ”ریت میں پائوں” (2003) ”آنکھ اور اندھیرا” (2009) اور ”سنگ سیاہ” (2021) شائع ہو چکے نیں۔ جنوری 2022وچ اپنے انتقال ویلے اوہ اک ناول بعنوان ”پہچان” اتے وی کم کر رہیاں سن۔ ایس دے علاوہ اوہناں نے اوہنری’ چیخوف تے ایس لی بین دی کجھ کہانیاں دا اردو وچ ترجمہ وی کیتا۔ اپنے پبلشنگ ہائوس دے تحت اوہناں نے بہت ساری قابل قدر کتاباں شائع کیتیاں جہناں وچ پابلونرودا دی میموئرز دا اردو ترجمہ ”یادیں” میری کوریلی کا’ تھیلمہ’ مارگریٹ مچل کے شہرہ آفاق ناول’ گون وددی ونڈ”دا اردو ترجمہ بعنوان ”بادحاودث” کرشن چندر دی’ کشمیر کی کہانیاں” وغیرہ شامل نیں۔ اوہناں نے اپنا آخری افسانہ ”اس کی دنیا” ستمبر 2021وچ تحریر کیتا۔
مذکورہ پروگرام وچ ڈاکٹر ناصر بلوچ’ پروفیسر امجد علی شاکر’ فیاض ظفر’ ڈاکٹر صائمہ ارم’ ڈاکٹر سہیل ممتاز ‘ شیراز حسن’ فیصل اقبال’ ڈاکٹر محمد عباس تے عبدالوحید نے’ عفرا بخاری دے فن اتے مضمون پیش کیتے۔ ویلے دی قلت دے کارن نعیم بیگ’ ڈاکٹر ظہیر عباس تے شازیہ مفتی دے مضمون نہ پڑھے جا سکے۔ اظہار خیال کرن والیاں وچ درنجف زیبی’ ادریس بابر’ شازیہ مفتی’ جاوید آفتاب’ علی عثمان باجوہ’ ابوذر مادھو’ رضا نعیم تے عفرا بخاری دے صاحبزادے عامر فراز شامل سن۔ آفتاب جاوید نے عفرا بخاری دے حوالے نال لکھی گئی نظم پیش کیتی۔ ایس دے علاوہ عفرا بخاری دے فن تے شخصیت دے حوالے نال نیشنل کالج آف آرٹس دے اک استاد محمد ناظم دی تیار کردہ ویڈیو ڈاکو منٹری وی وکھائی گئی۔
صاحب صدارت جناب خالد فتح محمد نے آکھیا کہ عفرا بخاری دی ہم عصر زنانیاں افسانہ نگاراں دی اکثریت’ ماضی پرستی ول مائل سی جہناں وچ قراة العین حیدر وی شامل نیں۔ عفرا بخاری ماضی وچ جھانکدی ضرور سن ایس لئی کہ اوہدے بغیر فکشن تخلیق نہیں کیتا جا سکدا لیکن اوہناں دے ہاں ماضی پرستی نہیں سی۔ اوہناں دے افسانیاں وچ گھن گرج نظر نہیں آندی۔ اوہناں نے عام کرداراں اتے لکھیا جہڑااک بہت اوکھا کم اے۔ اوہناں نے ہور آکھیا کہ اوہ راجندرسنگھ بیدی نوں اردو دا سب توں وڈا افسانہ نگار مندے نیں تے اوہناں نوں عفرا بخاری صاحبہ وی بعض افسانیاں وچ بیدی دے مقام اتے نظر آندیاں نیں۔ گل بات دا اختتام کردے ہوئے جناب خالد فتح محمد نے آکھیا کہ عفرا بخاری نے تقریباً سٹھ سال ادب تخلیق کیتا لیکن افسوس دی گل اے کہ الطاف فاطمہ وانگوں عفرا بخاری نوں وی نظرانداز کیتا گیا تے ایہہ ساڈے ساریاں لئی ‘ ساڈے سارے اداریاں لئی اک افسوس دا مقام اے۔
منے پرمنے شاعر’ نقاد تے معلم ڈاکٹر سعادت سعید نے آکھیا کہ 1963 وچ اپنے ادبی سفر دے آغاز وچ اوہناں نوں ”سویرا” وچ عفرا بخاری’ خالدہ حسین تے عبداللہ حسین دے افسانے پڑھن دا موقع لیا تے انج اوہناں دی ادبی تربیت وچ اوہناں دا وڈاحصہ اے۔ اوہناں نے ہور آکھیا ”عفرا بخاری اک تفصیل دا نام نہیں اے کہ اوہناں نے معاشرے دا’ یا خاندان دا یا زنانیاں دے مسائل دا عکس پیش کر دتا۔ اوہناں دے فن دا بنیادی جوہر’ جے نظریاتی حوالہ نال بیان کیتا جاوے’ ایہہ ہے کہ عورت نے اک چوتھا پہاڑ وی ہٹانا اے۔ جے مرد افسانہ نگار تے ترقی پسند افسانہ نگار تن پہاڑاں دی گل کردے نیں تے زنانی نوں بہت گھٹ سامنے لے کے آندے نیں تے خود زنانیاں نے اپنے مسائل دے حوالہ نال گل کیتی اے۔ ایہہ چوتھا پہاڑ مرد دا اے تے مرد دا ایہہ پہاڑ میں بہت وڈے لبرل معاشریاں وچ وی ویکھیا اے کہ اوہ کیویں جبر کردا اے۔ عفرا بخاری نے پاکستان وچ رہ کے جہڑی زنانی دا تے جہڑے ماحول دا مطالعہ کیتا اے اوس ماحول دے اندر ایہہ آواز اٹھاندی اے کہ اوہنوں تبدیل ہونا چاہیدا اے۔ اوہناں نے براہ راست انقلاب دا نعرہ نہیں لایا لیکن جہڑی صورتحال نوں بیان کیتا اے اوہ تہانوں سوچن اتے مجبور کردیندی اے کہ انج نہیں ہونا چاہیدا۔
منے پرمنے افسانہ نگار’ شاعر تے محقق ڈاکٹر ناصر بلوچ نے عفرا بخاری دے افسانوی مجموعہ ”نجات” اتے اپنے مضمون وچ اوہناں نوں اک ایسا سفاک حقیقت نگار قرار دتا جہڑا تخلیقی سطح اتے کدی سمجھوتے لئی تیار نہیں ہوندا۔
ناول تے افسانہ نگار جناب فیاض ظفر نے اپنے مضمون ”بے چہرہ لوگ اور عفرا بخاری” وچ آکھیا کہ اوہناں دے افسانیاں وچ ادیبانہ بالیدگی تے پختگی’ ادائیگی دے زعم دے رویہ دے بغیر’ رواں مائع وانگوں نثری حسن بہاندی نظر آندی اے۔ اوہناں نے ہور آکھیا ”معاشرتی درد دا عکس انسانی رویاں توں ظاہر ہوندا اے تے ایہدا پر تو فرد دی داخلی کہکشاں دے چٹے تے کالے’ عمیق غاراں اتے منتج ہوندا اے۔ ذات دے چٹے تے کالے غاراں دااضطراب برداشت کرنا’ اوہناں نوں سمجھنا تے فیر اوہناں نوں سادہ تے پراثر انداز وچ ستاریاں وانگوں نثری آفاق اتے انج پھیلا دینا کہ اوہناں نوں ویکھن والا’ زندگی تے موت دے تضادات نوں بھل کے اوہناں تاریاں دی جگمگاہٹ وچ گواچ جاندا اے۔ ایس تشریح دا منہ بولدا ثبوت عفرا بخاری دا افسانہ ”بے چہرہ لوگ” اے۔
گورنمنٹ کالج یونیورسٹی لہور دے شعبہ اردو دے چیئر پرسن تے افسانہ نگار ڈاکٹر اصائمہ ارم نے ”بڑھاپا’ سماج تے عفرا بخاری دا افسانہ” دے عنوان نال مضمون پیش کیتا۔ اوہناں دا کہنا سی ”جنوری 2022وچ دنیا نوں الوداع کہن والی عفرا بخاری دا تعلق پاکستانی افسانہ نگاراں دی ا یس نسل نال اے جہڑی تقسیم توں پہلاں پیدا ہوئی تے جہنے افسانے نوں اپنے تخلیقی اظہار دا ذریعہ تے بنایا لیکن روایت تے تہذیب دی گھمبیر تا نوں کدی بوجھ نہیں سمجھیا بلکہ اک مقدس امانت وانگوں ایہدی حفاظت کیتی۔ ایہہ نسل نعرے بازی اتے یقین رکھدی سی’ نہ ادبی دھڑے بندیاں وچ۔ ایہہ نسل حقیقت پسند سی تے سچ بولن دا حوصلہ رکھدی سی تے بولدی وی سی البہراس سچ نوں شور بنان توں گریز کردی سی۔ عفرا بخاری دی کہانیاں انج دیاں ای نیں۔ سدی سادی مگر جاندار’ کدھرے کدھرے علامت تے ابہام’ کدھرے تجرید مگر نہ ایسی کہ بوجھل ہو رہے۔ بیان دا بہا ایسا کہ شروع کرو تے پڑھے بغیر رکھ نہ سکو’ اثر انج دا کہ ہفتے گزر جان کہانی شعور نال کھلواڑ کردی رہے۔ ہر قرات معنی دی اک نویں سطح کھو لے۔ ہر کردار اپنی ذات دا عکس محسوس ہووے۔ ہر انجام اک نویں آغاز دا پیش خیمہ لگے۔
افسانہ نگار’ نقاد تے صدر شعبہ اردو’ گورنمنٹ دیال سنگھ کالج’ لاہور ڈاکٹر سہیل ممتاز خان نے اپنے مضمون ”عفرا بخاری کے فاصلے”وچ کہیا’ ”عفرا بخاری دے فن دی وڈی شناخت اوہناں دا اوہ دردمند بیانیہ اے جہڑا ساڈے سماج دے کمزور طبقے لئی ایس قدر چالوں اے کہ مشکل توں مشکل صورتحال یا وقوع دی صراحت اوہناں لئی کوئی معنی نہیں رکھدی۔ ایہہ اک سچے قلمکار دا بیانیہ اے جہڑا اوہناں دی کہانیاں وچ کامل تاثریت دے نال پیش ہویا۔ درد دا ایسا بہا جہڑا رکن وچ نہیں آ رہیا۔ کئی ہزار دکھ نیں جہڑے مسلسل زندہ نیں تے کہانیاں اوہناں نال نبردآزما نیں”۔
صحافی تے شاعر’ جناب شیراز حسن نے اپنے مضمون چ کہیا ”عفرا بخاری دے افسانیاں وچ اک دیو مالائی کیفیت محسوس ہوندی اے۔ اوہناں دے افسانیاں وچ شوخ رنگ نہیں بلکہ اوہ سنگ سیاہ اے جہڑا ایس سماج دے ہر فرد اتے لد دتا گیا اے۔ اوہ لفظاں دا اک ایسا دائرہ تخلیق کرن دا ہنر رکھدیاں نیں کہ قاری نوں معاشرے دا اوہ عکس وکھائی دین لگدا اے جہدے وچ ظلم’ جبر’ استحصال تے پدر شاہی نظام دی تصویر ابھر کے سامنے آندی ا ے۔ ایہو وجہ سی کہ جدوں اوہناں نے افسانہ نگاری دا آغاز کیتا تے اوہناں نوں باغی افسانہ نگار دے نام توں یاد کیتا جان لگیا۔ امرتسر دی گلیاں وچ گھمدی پھردی نٹ کھٹ جئی ایس شرارتی کڑی دی وقت تے حالات نے ایسی پرورش کیتی کہ اوہ اردوب ادب وچ اک ایسا تناور درخت ثابت ہوئی جہنے اپنی ذاتی زندگی وچ وی تند و تیز طوفاناں دا سامنا کیتا تے افسانہ نگاری وچ وی اک ایسی آواز بنی جہدی گونج دیر تک سنائی دیندی رہوے گی”۔
افسانہ نگار تے نقاد’ جناب فیصل اقبال نے اپنے مضمون بعنوان ”عفرا بخاری:اک باکمال حقیقت نگار” دی تمہید بندھے ہوئے آکھیا کہ اوہناں دی دانست وچ عفرا بخاری عمدہ افسانوی مواد دی روح’ زرخیز تخیل دے گوشت پوست تے فنکارانہ ہنرمندی دی تجسیم دے نال ایتھے کدھرے ساڈے نال ای موجود نیں… اپنی کہانیاں وچ سانس لیندیاں’ اپنے مکالمیاں دے ذریعہ گلاں کردیاں’ اپنے تخلیقی تخیل نال ویکھدیاں’ اپنی فنی پہلوداری وچ ہسدیاں تے اپنے جزرس مشاہدے توں متوجہ رکدیاں’ سادے آسے پاسے ای دکھرے فنکارانہ وقار نال بیٹھیاں’ اپنے مداحواں دا ایہہ اجتماع ویکھ رہیاں نیں۔ جناب فیصل اقبال نے عفرا بخاری دے افسانوی مجموعے ”ریت میں پائوں” تے ”آنکھ اور اندھیرا” اتے لکھے اپنے تفصیلی مضمون وچ اوہناں دے افسانہ ”اندھیرے کا سفر” دے حوالہ نال آکھیا کہ اردو ادب وچ ایس موضوع اتے لکھیا گیاکوئی افسانہ اوہناں دی نظر توں نہیں لنگھیا۔
افسانہ نگار’ نقادتے اردو ادب دے استاد’ ڈاکٹر محمد عباس نے عفرا بخاری دے افسانوی مجموعہ ”نجات” اتے اپنے تحریر کردہ مضمون وچ کہیا کہ اوہناں دے افسانے اک کلاسیکی رچائو رکھدے نیں۔ ”نجات” وچ سامل بیشتر افسانے زنانیاں دی نفسیات دے آسے پاسے گھمدے نیں لیکن اوہناں دا کمال ایہہ اے کہ اوہناں دے ہاں کردار دوہرا دا شکار نہیں ہوندے۔ ہر افسانے وچ اک نواں تے پہلے توں ودھ کے منفرد کردار پیش کیتا جاندا اے ۔ ایہناں کرداراں دی معروضیت دسدی اے کہ فنکار نوں انساناں دے نال غیر مشروط محبت اے۔ عفرا وبخاری دے کردار اپنے باطن دی دنیا ساڈے سامنے رکھدے نیں تے ایس دنیا دے رنگ خالص محبت نال تشکیل پاندے نیں۔
افسانہ نگار’ نقاد تے انجمن ترقی پسند مصنفین دے پچھلے سیکرٹری’ جناب عبدالوحید نے اپنا مضمون بعنوان ”عفرا بخاری اور رشتوں کے فاصلے” پیش کیتا۔ اوہناں دا کہنا سی کہ عفرا بخاری دے افسانیاں دی خاص گل ایہہ اے کہ اوہناں نے موضوعاتی سطح اتے خود نوں جہڑے میدان وچ ٹھیک سمجھیا اپنی سوچ تے فن دے گھوڑے وی اوسے میدان وچ نسائے تے اوسے دائرے وچ رہ کے انسانی رشتیاں تے اوہناں نال جڑی نفسیات دے امکانات نوں ودھ توں ودھ دریافت کیتا تے اوہناں لوکاں دی زندگی دا رستہ بڑی باریک بینی نال سانوں وکھایا جہناں لئی زندگی حقیقی معنیاں وچ بہت ای کٹھن ہوندی اے لیکن اوہ آخری دم تک زندگی دی رسی نوں مضبوطی نال پھڑے رکھدے نیں۔
شاعر’ نقاد تے مترجم جناب ادریس بابر نے عفرا بخاری دے جہناں افسانیاں دا انگریزی زبان وچ ترجمہ کیتا اے اوہناں دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ اگرچہ ایہہ افسانے اج توں سٹھ سال پہلاں شائع ہوئے لیکن ایہناں دی منظر نگاری اج دے دور دی عکاس نظر آندی اے تے اوہناں نوں کسی وی عالمی افسانوی انتخاب وچ شامل یکتا جا سکدا اے۔ اوہناں نے ہور آکھیا ”بے شک اوہناں نے اپنے بہت سارے افسانیاں وج زنایاں دے سمائل دا بیان کیتا اے لیکن میرے لئی دلچسپی دی گل ایہہ اے تے جہڑی وجہ نال اوہناں دے افسانے عصر حاضر توں متعلق تے ترجمہ دے قابل بن جاندے نیں’اوہ ایہہ اے کہ اوہ کوئی ردھم توڑے بغیر’ کوئی پرچار کیتے بغیر بعض اوقات صرف ماحول دے استعمال نال’ اک چنگے شعر وانگوں سادگی تے پرکاری لئی اک عمومی سطح توں بہتاتے اٹھ جاندیاں نیں”۔
نقاد تے مترجم جناب رضا نعیم نے عفرا بخاری دے افسانہ ”میان پترو”دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ ہجرت دے حوالہ نال لکھے گئے افسانیاں دا جے کوئی عالمی انتخاب کیتا جاوے تے بلاشبہ ایہہ افسانہ اوہدے وچ جگہ پائے گا۔ ایس افسانے وچ جو آشوب بیان کیتا گیا اے اوہ کرداراں تک محدود نہیں رہندابلکہ قاری دا آشوب وی بن جاندا اے۔ ساڈا معاشرہ تقسیم در تقسیم دا شکار اے تے ایہو ایس افسانے دا بنیادی موضوع اے۔
افسانہ نگار’ محترمہ شازیہ مفتی نے آکھیا کہ اوہ عفرا بخاری دی کہانیاں لک لک کے پڑھدی رہیاں تے اوہناں نے ایہناں کہانیاں توں بہت کجھ سکھیا۔
افسانہ نگار’ براڈ کاسٹر تے اردوب ادب دے استاد علی عثمان باجوہ نے دسیا کہ اوہناں نے اپنے ایم فل وچ عفرا بخاری تے نوبل انعام یافتہ کینیڈین افسانہ نگار’ ایلس منرو دے افسانیاں دے تقابلی جائزہ دے موضوع اتے مقالہ لکھیا تے اوہدی وجہ ایہہ سی کہ دونویں زنانیاں دے افسانیاں وچ موضوعاتی تے تخلیقی سطح اتے بہت ساری مماثلتاں پائی جاندیاں نیں۔ اوہناں نے ہور کہیا کہ عفرا بخاری عام انساناں اتے کہانی لکھ کے اوہناں نوں خاص بنا دیندیاں نیں تے اوہناں دے افسانیاں نوں پڑھ کے لکھن دا فن سکھیا جا سکدا اے۔
شاعر’ اداکار تے استاد جناب ابوذر مادھو نے کہیا کہ عفرا بخاری نے اپنے افسانیاں دے ذریعہ جیویں زندگی گزارن دے گر سکھائے اوہ اوہناں لئی اک بہت خاص تجربہ سی تے ایس تجربے نے اوہناں دی زندگی نوں یکسر تبدیل کر کے رکھ دتا۔
درنجف زیبی ‘ علی عثمان باجوہ تے ابوذر مادھو نے عفرا بخاری دے نال گزارے ویلے نوں یاد کیتا تے اوہناں دی شخصیت دے متعلق پہلوواں اتے وی سیر حاصل گل بات کیتی۔
پروگرام دے اخیر وچ افسانہ نگار’ حلقہ ارباب ذوق دے پچھلے سیکرٹری تے عفرا بخاری دے صاحبزادے’ عامر فراز نے عفرا بخاری دے فن تے شخصیت اتے مختصر گل بات کردے ہوئے کہیا کہ اوہناں لئی ایہہ گل اطمینان بخش اے کہ اوہناں دے پہلے افسانوی مجموعہ اتے پہلا مضمون 1964وچ جناب خلیق احمد خلیق نے لکھیا تے اج تقریباً سٹھ ورھے مگروں ایس کتاب اتے دو نوجواناں نقاداں نے مضمون پیش کیتے تے انج اوہ سمجھدے نیں کہ عفرا بخاری نوں اوہناں دے ہم عصراں ولوں نظرانداز کیتے جان دے باوجود اوہناں دا فن اک توں دوجی تے دوجی توں تیجی نسل تک منتقل ہو چکیا اے تے اوہ اردو ادب وچ ہمیشہ زندہ رہن گئیاں۔
صاحبان ذوق دی اک وڈی تعداد نے اجلاس وچ رلت کیتی۔