ماں بولی دا آدر ماں ورگا

پروفیسر عبدالرزاق شاہد

اج دنیا بھر وچ مادری زباناں دا عالمی دیہاڑ منایا جا رہیا اے،ایہ دن ایس جذبے نال منایا جاندا اے پئی مادری زباناں نوں انحطاط توں بچان لئی تے قوماں وچکار رواداری تے قبولیت ورگیاں قدراں نوںفروغ دین لئی مل جل کے کم کیتا جائے، تاں جے دنیا وچ، کثیرا لسانی، کثیر الثقافتی تے کشیر القومی ورگے عظیم عمرانی اصولاں نوں پذیرائی مل سکے۔زبان کسے وی قوم لئی بڑی اچیچ رکھدی اے، ایہ نہ صرف جذبات دے اظہار دا ذریعااے سگوںقوم دی شناخت وی زبان نال ہوندی اے۔ ہر ملک دی اوہ ای قومی زبان ہوندی اے ، جہڑی زبان قوم بولدی اے،ایسے لئی زبان نوں کسے انسان دی ذات تے شناخت دا اہم ترین جز منیا تے مڈھلا انسانی حق شمار کیتا جاندا اے۔دنیا بھر وچ ہر سال 21فروری نوں ’مادری زباناں دا عالمی دیہاڑ‘ منایا جاندا اے ، جہڑا نومبر 1999 نوں یو نیسکو نے بنگلا دیش دی تجویز تے ایہ دن متھیا۔مادری زباناں دا عالمی دیہاڑ منان دا تصور یونیسکو دی کینیڈا تنظیم ولوں تجویز کیتا گیا سی، جس تے یونیسکو نے آکھیا۔ ایہ تجویز کسے رکن ملک ولوں اؤنی چاہیدی اے،انج بنگلا دیش ایہ تجویز یونیسکو وچ لے کے گیا۔یونیسکو دے ایس اعلامیے دا مقصدمادری زباناںنوں تحفظ دینا وی اے ، زباناں دی لسانی ، ثقافتی رنگا رنگی اوہناں آفاقی قدراں دی نمائندگی کر دی اے جہڑیاں معاشریاں وچ اتحاد تے ہم آہنگی نوں ودھاوا دیندیاں نیں۔ مادری زبان انسان دی شناخت، ابلاغ، تعلیم تے ترقی دا مڈھلا ذریعا اے، پر جدوں مادری زبان تعلیم دا ذریعا نہیں رہندی تے اوہدے مر مکن دے امکانات ودھ جاندے نیں۔
ایتھے ایہ گل گوہ گوچری ہے پئی نویں نسل نوں تعلیمی اداریاں تے ریاستی بیانیے راہیں کدی نہیں دسیا گیا پئی متحدہ پاکستان دی تاریخ وچ 21فروری 1952ء اوہ دن سی جدوں ڈھاکا وچ بنگالی نوجواناں اپنی مادری زبان نوںقومی زبان بنوان لئی احتجاج کیتا تے اوہناں نوں خاک تے خون وچ نہوا دتا گیا۔ ایہ احتجاج اصل وچ اردونوں دھکے زور متحدہ پاکستان دی سرکاری زبان بنان خلاف سی۔ ایہ متحدہ پاکستان نوں توڑن دی وڈی سازش دا حصا سی ،جہڑی اک خاص رجیم نے بڑی محنت نال تیار کیتی۔ گھٹ لوگ جاندے نیں پئی پاکستان بنن ویلے پاکستان دی آبادی6کروڑ 90لکھ سی جہناں وچوں مشرقی پاکستان دی آبادی4کروڑ40 لکھ تے مغربی پاکستان دی کل آبادی2کروڑ 50لکھ سی۔ مشرقی پاکستان دی اکثریتی آبادی دی مادری زبان بنگالی سی، مغربی پاکستان وچ اردو بولی سمجھی ضرور جاندی سی پر ایہ کسے پاکستانی دی مادری زبان نہیں سی۔ قیام پاکستان ویلے دوجی وڈی زبان پنجابی سی،جہڑی 54فیصدپاکستانیاں دی مادری زبان سی۔قومی زبان دا درجا بنگالی تے پنجابی نوں ملنا چاہی دا سی پر ایس موقعے تے علی گڑھ یونیورسٹی دے وائس چانسلر ضیاء الدین احمد نے اردو نوں قومی زبان بنان دی تجویز دتی۔ سوال ایہ ہے پئی علی گڑھ وچ بیٹھے ضیاء الدین نوں ست کروڑ انساناں دی قومی زبان دا فیصلا کرن داحق کیہنے دتا؟ ایتھے پہلاں تاں ایہ سمجھن دی لوڑ اے پئی جس نوں اج تک ، ’تقسیم ہند‘ کہیا جاندا اے، ایہ تقسیمِ ہند نہیںسگوں تقسیم ِ پنجاب سی،تقسیم ہند داپراپیگنڈا یا بیانیا اوسے رجیم دی کوشش دا نتیجا اے جہنے پاکستان توڑن دی سازش پہلے دن توں کیتی، پاکستان دے پہلے مہاجر تے اردو وزیر اعظم نے اپنا حلقۂ انتخاب بنان لئی ہندوستان دے اوہناں علاقیاں وچوں جتھے تقسیم دا کوئی رولا نہیں سی ، مہاجراں نوں کراچی لیا وسایاتے4لکھ آبادی والے شہر وچ10لکھ اردو بولن والے مہاجر وسائے گئے۔ ایتھے ایس حقیقت نوں وی اکھوں پروکھے نہیں رکھیا جا سکدا پئی پاکستان منتقل ہون والے دو وڈے میڈیا گروپاں دے مالک وی اردو بولن والیاں نال تعلق رکھدے سن۔اردو نوں قومی زبان بنان والی تجویز نوں ایہناں دی مکمل حمایت حاصل سی، ایہ اوس ویلے گل کھل کے سامنے آئی جدوںمشرقی پاکستان دی اسمبلی نے اردو دے نال بنگالی نوں قومی زبان بنان دی قرارداد منظور کیتی ۔ جس تے7مارچ نوں کراچی وچ حسین امام دی صدارت ہیٹھ نام نہاد’ممتاز شہریاں‘دا اکٹھ ہویا، جس وچ ایس قرار داد نوں غداری تے پاکستان دی یکجہتی تے ’کاری ضرب‘ تے سا لمیت خلاف سازش قرار دتاگیا، ابلاغ دے ایہناں دوناں وڈے میڈیا گروپاں نے ایہناں ’ممتاز شہریاں‘ دے فیصلے دی تائید کیتی، الطاف قریشی تے زیڈ اے سلہری نوںایہناں دی مخالفت کرن تے ایڈیٹر شپ توں ہٹان دی منگ کیتی گئی، رئیس امروہوی نے اک نظم وچ لکھیا کہ ’اردو کا جنازہ ہے ذرا دھوم سے نکلے‘بنگالی نوں قومی زبان بنان دی اصل تکلیف اردو والیاں نوں سی، چند لکھ خود ساختا مہاجراں ، جیہناں 48ء تے51ء دے درمیان پر امن حالات وچ ہندوستان دے مختلف علاقیاں چوں نویں وطن وچ بہترروز گار تے وسائل تے قبضا کرن خاطر ہجرت کیتی۔
پاکستان بنن تے مادری زباناں وچ تعلیم حاصل کرن والے ان پڑھ تے اردو بولن والیاں پڑھے لکھے کہلائے۔ایہ رجیم پاکستان بنن ویلے وی حکومتی عہدیاں تے سی، پاکستان آ کے اوہناں اوس توں وی وڈے عہدیاں تے مل ماری،ہن تک اردو نوں قومی یا دفتری زبان بنان دی تحریک پچھے ایہو رجیم اے۔ ابلاغ دے سرکاری غیر سرکاری اداریاں وچ اردو داناں دی بھر مارایس گل دا ثبوت اے۔ عدلیہ، بیوروکریسی، افسر شاہی ہر تھاں ایہناں پنجے گڈھے ہوئے نیں۔ ایس رجیم دے سرغنہ دے’را‘ نال رابطے کسے توں ڈھکے چھپے نہیں، ایہناںحقائق دا تاناباجوڑوتے سازشی تھیوری آپے سمجھ آ جاندی اے۔ایہ اوہ حقائق نیں جیہڑے سامنے نہیں اؤن دتے گئے، کیوں جے ابلاغ دے ادارے جیہناں دا کم حقائق سامنے لیاؤنا اے اوہ حقائق دی پردا پوشی کر رہے نیں۔
ایس ویلے اک محتاط اندازے مطابق پاکستان وچ پنجابی بولن والیاں دی تعداد44.15%اے، جد کہ پشتو15%سندھی14.1% ، سرائیکی 10.53% (ایتھے ایہ یاد رہوے پئی1998دی مردم شماری توں پہلاں سرائیکی پنجابی وچ شمار کیتی جاندی رہی، 1998وچ پہلی واری ایہنوں وکھ زبان گنیا گیا،اودوںایہ تعداد10.42فیصد سی تے 2008وچ 10.53ریکارڈ کیتی گئی)بظاہراردو بولن والے 7.08فی صد نیں جہناں دی اکثریت صرف کراچی وچ اے۔ ایہ اوہ تعداد اے جیہڑے اردو بول یا سمجھ لیندے نیں حقیقت وچ اردو مادری زبان والیاں دی گنتی 2فیصد توں وی گھٹ اے۔ اردو بولن والیاںوچ گجراتی، مارواڑی، مہاراشٹری، میمنی، بہاری، تے دوجیاں ہندوستانی زباناں بولن والیاں نوں وی گنیاجاندا اے۔
ایتھے ایہ گل سمجھن دی لوڑ اے پئی،’کِسے قوم نوں مکانا ہووے تے اوہدی زبان مکا دیو‘قوم آپے مک جائے گی ، زبان کمزور ہون نال قوم دی روایات، تہذیب، ثقافت ،تاریخ تے اوہدی قومیت ،غرض سبھ کجھ مٹ جاندا اے، پنجاب وچ ایس ویلے پنجابی نہ تعلیم دا ذریعا اے تے نہ ای ابلاغ دا، جس کر کے پنجابی لاگو کرن دی منگ زور پھڑ رہی اے، پر ایہدے وچ سبھ توں وڈی روک آپ پنجابی نیں ،جہڑے اپنے بالاںنال پنجابی بولدیاں سنگدے نیں، تے اوہناں نوں انگریزی سکولاں وچ پڑھانا پسند کر دے نیں ،انگریز نے مقامی لوکاں تے سبھ توںوڈا ظلم ایہ کیتا پئی اوہنے مادری زبان دے نظامِ تعلیم نوں ختم کر کے، بدیسی زبان نوںذریعہ تعلیم تے سرکاری زبان بنا دتا، جس کر کے انگریز ی جانن والے پڑھے لکھے تے مادری زباناں دی تعلیم رکھن والے، ان پڑھ تے جاہل کہلائے ۔ ایس سوچی سمجھی سازش راہیں،مسلماناں نوں تعلیمی تے معاشی میدان وچ پچھے رکھیا گیا، علم تے عمل دی بنیاد تے برصغیر اُتے ہزار ورہے حکومت کر ن والے جاہل بنا کے رکھ دتے گئے، ایہ ایس گل د ا ثبوت اے کہ’ قوم مکانی اے تے زبان مکا دیو‘،ا یہدا پچھوکڑایہ ہے پئی، انگریز نوں پنجاب وچ سبھ توں وڈی مزاحمت دا سامنا کرنا پیا، ایتھوں دے سورمیاں انگریزاں نوں نتھ پائی ،پنجاب دے ایس جذبۂ حریت نوں مکان لئی ، اوس پہلا وار زبان تے کیتا۔انگریزاں پنجاب دے ایہناں سورمیاں نوں ڈاکو تے لٹیرے بنا کے پیش کیتا،جس کر کے نویں پیڑھی اپنی زبان ، تاریخ تے ثقافت اُتے مان کرن دی تھا ںشرمندگی محسوس کردی اے۔
انگریزی مگروں اردو نوں زورا زوری تعلیمی، دفتری تے عدالتی زبان بنایا گیا، چند لکھ مہاجراں توں وکھ ایہ کسے پاکستانی دی ماں بولی نہیں۔ایہناں مہاجراں داتعلق ہندوستان دے وکھ وکھ خطیاں توں ہے، ایہناں نوں ہندوستانی کہنا چاہیدا اے،ایتھے ایہ گل یاد رہوے پئی پاکستان کشیر القومی ملک اے۔ اج دے دن ،دوجیاںقوماں وانگ، پنجابی وی، اپنی مادری زبان نوں بچیاں دی تعلیم تے کارِ سرکار دی زبان بنان دی منگ کر رہے نیں۔،جدوں کِسے قوم دا، زبان تے دھرتی نال تعلق کمزور ہوندا اے تے ذلت اوہدا مقدر بن جاندی اے،ایس لئی لوڑ ایس گل دی اے پئی دوجے صوبیاں وانگ پنجاب وچ وی پنجابی نوں تعلیم دا ذریعہ بناکے لوکاں نوں دھرتی نال جوڑیا جاوے۔
ماں بولی لئی غزل
ماں پنجابن میری جان پنجابی اے
سچ مچ میرا تے ایمان پجابی اے

وارث، باہو، بُلھاّ، میاں، شاہ حسین
صوفی شاعراں دا فرمان پنجابی اے

شاہد کیویں بولاں اُبڑ بولی میں
میری مٹی دا احسان پنجابی اے

ایہ گل وکھری کوئی منے نہ منے
ادھیوں بُہتا پاکستان پنجابی اے

ہر ہر چوں خش بو اؤندی پنجابی دی
ہر پنجابی دی پہچان پنجابی اے

بولیاں مونہ وچ مشری گھلدی جاندی اے
مٹھی سبھ توں ودھ زبان پنجابی اے

شاہد عینک لاہ کے ویکھ تعصب دی
سبھ زباناں وچ پردھان پنجابی اے