باراں ماہ دی روایت تے فنی و فکری ویروا

سید طاہر شیرازی

باراں دی روایت
باراں ماہ دی شعری روایت وی لمی اے جہڑی ہک ہزار ورہے پرانی اے۔ سارا قدیم ادب نہ ملن پاروں ایہ گل متھنی اوکھی اے جے اس نے کتھے تے کدوں آ کے باراں ماہ دا روپ لیا۔ باراں ماہ ایہ اوہ موضوع دے حوالے نال شعری صنف اے جہدے لفظی حصے ویکھے تاں سال دے باراں مہینے ھن۔ ایہدی اثرات تے کیفیات دی گل کرن توں پہلاں اساں آپو آپ سوجھواناں دیاں آراء ویکھ لیندے ہائیں۔
عبدالغفور قریشی ہوریں لکھدے نیں:
’’ہندی شاعری دا پرانا روپ اے۔ ہندی شاعر اک سال نوں چھ رُتاں وچ ونڈدے نیں۔ ایہناں رتاں وچ برہادی ماری روح دا بیان ہوندا اے جہڑا اک رت توں دوجھی رت وچ نویں وادھے تو ڈاڈھے دکھاں بھریا ہوندا اے۔ ہندی وچ اجہی شاعری نوں کھٹ رت بیان آکھیا گیا اے۔‘‘
پروفیسر حمید اللہ ہاشمی ہوریں انج آکھدے نیں:
’’اس میں شاعر اپنے محبوب کے ہجر و فراق میں سال کے بارہ مہینوں کی کیفیت بیان کرتا ہے۔‘‘
ڈاکٹر انعام الحق جاوید آکھدے نیں:
’’باراں ماہ پنجابی دی اک اجہی صنف اے جہدے وچ موسم دے حوالے نال شاعری کیتی جاندی اے یعنی ہر مہینے وچ عاشق اپنے اُتے بیتن والی کیفیت بیان کردا اے۔‘‘
نسیم اللغات اردو وچ معنے انج دتے گئے نیں:
’’اوہ ہندی نظم جہدے وچ باراں باراں مہینیاں دی کیفیت بیان کیتی جاندی اے‘‘
شوکت الغات وچ انج معنے دتے گئے نیں:
’’بارھاں ماہی نظم‘‘
مختصر پنجابی لغت وچ انج معنے نیں:
’’نظم دی اوہ قسم جس وچ سال دے باراں مہینیاں دے مطابق وچھوڑے دیاں گلاں گلاں کیتیاں جاندیاں نیں، باراں ماہ۔‘‘
اردو لغت وچ معنے انج دسے گئے نیں۔
’’بارہ ماسا ہندی نظم دی اک قسم جہدے وچ برہ دے باراں مہینیاں دی منظرکشتی دے نال جدائی دا دکھ بیان ہوندا اے‘‘۔
ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر لکھدے نیں:
’’بارہ ماسا شاعری دی صنف وچ باراں مہینیاں دی نسبت نال ہک ہک مہینے دی کیفیت کوں سامنے رکھ کے بند آکھے ویندن۔ انھاں وچ زیادہ تر مزاحیہ جذبیاں دی عکاسی ہوندی اے۔ ‘‘
ڈاکٹر نواز شہانوی ہوراں دے مطابق:
’’ایندے وچ باراں مہینیاں دے ناں نظم دی شکل اچ پیش کیتے ویندے نے۔ موسمی مناسبت نال ایہناں مہینیاں دی تفصیل ڈسی ویندی اے۔‘‘
کیفی جام پوری لکھدے نیں:’’بارہ ماسہ شاعر شال دے باراں مہینے دی موسمی کیفیات اوہناں دے اثرات نال نال درد فراق تے کرب تنہائی دی شدت دا اظہار کردا اے‘‘۔

وکھو وکھ سوجھواناں دیاں آراء نوں مکھ رکھدیاں اس گل دا نتار انج ہوندا اے ادبی حوالے نال باراں ماہ توں مراد اوہ نظم اے جس وچ سال دے باراں مہینیاں نوں مکھ رکھدیاں ہویاں نظم آکھی جاندی اے۔
اصطلاحی طور تے باراں ماہ اوس نظم نوں آکھیا ویندا اے جس وچ شاعر سال دے باراں مہینے دی تبدیلیاں تے موسمی اثرات اندر دی کیفیت نال اک مک کر کے بیان کردا اے۔ باراں ماہ دے چار مڈھلے تقاضے ھن۔ ایہ اوہ چار عناصر ھن جہناں نوں مکھ رکھ کے جو شاعری کیتی جاندی اے اوس نوں پنجابی دی ادبی اصطلاح وچ باراں ماہ آکھیا ویندا اے۔
اوہ چار مڈھلے عناصر ایہ ھن:
-1باراں مہینے
-2ایہناں مہینیاں دے موسمی اثرات
-3شاعر دے اندر دی کیفیت
-4 نظم دی ہیئت
باراں ماہ
باراں ماہے نظم جہناں باراں مہینیاں نوں موضوع بنایا ویندا اے اوہ بکرمی سال دے مہینے ھن جہناں نوں عام ورتوں وچ دیسی مہینے وی آکھیا ویندا اے۔ ایہ صنف شاعری برصغیر تے اچیچی پنجاب دی منی پر منی صنف اے۔ ایس واسطے اس علاقے وچ رائج بکرمی سال دے مہینیاں نوں ای موضوع بنایا ویندا اے۔ بکرمی سال ہندوستان (قدیم تے سانجھے) دے ہک بادشاہ ماجیت دی نسبت نال بکرمی آکھیا جاندا اے۔ ایہ عیسوی سن دے شروع توں ۷۵ ورہے پہلوں شروع ہویا۔ بکرمی سال ادھ مارچ توں ہوندا اے تے ایہ سال وی شمسی سال وانگوں365 دناں دا ای ہوندا اے۔ بکرمی سال دے مہینیاں دی ونڈ انج کیتی گئی اے:
۱۔چیت (چیتر) ادھ مارچ توں شروع ہو کے ادھ اپریل تائیں
۲۔وساکھ (بیساکھ) ادھ اپریل توں لے کے ادھ مئی تائیں
۳۔جیٹھ ادھ مئی توں لے کے ادھ جون تائیں
۴۔ہاڑ(اساڑھ) ادھ جون توں لے کے ادھ جولائی تائیں
۵۔ساون ادھ جولائی توں لے کے ادھ اگست تائیں
۶۔بھادوں(بھادروں) ادھ اگست توں لے کے ادھ ستمبر تائیں)

۷۔اسو(اسوج) ادھ ستمبر توں لے کے ادھ اکتوبر تائیں
۸۔کتک (کاتک) ادھ اکتوبر توں لے کے ادھ نومبر تائیں
۹۔مانگھ (ماگھ) ادھ نومبر توں لے کے ادھ دسمبر تائیں
۱۰۔پوہ ادھ دسمبر توں لے کے ادھ جنوری تائیں
۱۱۔مانہہ ادھ جنوری توں لے کے ادھ فروری تائیں
۱۲۔پھگن (پھاگن) ادھ فروری توں لے کے ادھ مارچ تائیں
چیت توں شروع ہوون والا بکرمی سال پھگن اچ مک ویندا اے تے ورہے پورا ہوویندا اے۔ ورہے حیاتی دا ہک چنگا بھلا حصہ اے۔ ہدایت اللہ پنجابی زبان دے سرکڈھویں شاعر ھن ایہناں سی حرفی دے نال نال باراں ماہ وی لکھے ھن۔
موسمی اثرات
بکرمی سال دے ایہناں باراں مہینیاں نال موسمی کیفیات وی جڑیاں ہوئیاں نیں۔ ہر علاقے دے وسیبی اپنے خطے دے موسم دے سارے روپ ویکھ سگدے نیں۔ ایہ موسم ہک دائرے دی شکل وچ باراں مہینیاں وچ اپنا چکر پورا کریندا ا ے۔ انسانی حیاتی دے ارتقاء دی کہانی وچ کتنے موسم آئے تے کتنے لنگھ گئے۔ موسماں نوں اپنے قابوں وچ لیناں تے ایہناں نال ڈھل جاون دا عمل وی جاری رہیا جے۔ موسماں دے حوالے نال ویکھئے تاں انسان دا پل پل رتاں نال جڑیا ہویا اے۔ ایس گل دی پکیائی اکھاناں راہیں جھات مارنے آں۔
-1وساکھ تے جیٹھ وچ سونے دی کنی نہیں پُگدی۔
وساکھ کنک دے پکن دی رت اے۔ جیٹھ وچ کپاہ گڈی جاندی اے۔ ایہناں دوہاں موقعیاں تے مینہ (بارش) دی ہک کنی وی وارا نہیں کھاندی۔
-2ساون وسے نت نت بھادوں وسے چار دن۔
-3 بھادوں دا چھلا، اک سنگھ سکا، اک سنگھ گلا۔ ساون تے بھادوں برسات دے مہینے نیں۔ اس رت دے فیدے تے نقصان مثالاں وچ ویکھے جا سگدے نیں۔

-4کتیں جٹ نوں پئی بیائی موئی ماں بھڑدے پائی۔ کتیں کنک دی گڈائی (بیجائی) د ی رت ہوندی اے۔ جے جٹ ویلے نال کنک گڈیسی تے پورا سال سکھ نال بہہ کے کھمسی۔ اس مہینے جٹ اتنا بھیڑیا ہوندا اے۔ اوہدی ماں وی مرونجے تاں اوہ اس نوں دفناون دا وی ویہل نہیں ہوندا۔ ایہوں جئے ہور وی بہوں سارے اکھان انسانی حیاتی دے موسماں نال جڑے نظر آندے نیں۔
من دی جذباتی کیفیت
رتاں دے کھلارویں نتارے دے پچھوں سٹا انج ساہمنے آندا اے کہ انسان دی حیاتی نے رتاں دے اثر ہیٹھ ارتقائی پندھ کیتا اے۔ موسم جتھے بندے دی حیاتی گزارن تے اوہدی طبیعت تے ڈونگھا اثر چھوڑدائے۔ موسم بدلن دے نال انسان دے رویے وی بدل ویدن۔ رتاں دے بدلن نال بندے دی طبیعت وچ آون آلیاں تبدیلیاں تے دوجھے معاملات لفظاں وچ باراںماہ اوہ صنف شاعری اے انسان دے اندر دی کیفیات تے اثرات نوں رتاں دے نال جوڑ کے بیان کیتا جاندا اے۔
ہیئتی ترکیب
ورہے دے باراں مہینیاں توں شاعراں نے مکھ رکھ کے من وچ ہوون آلی جذباتی کیفیت نوں بیان کرن لئی وکھو وکھ ہیئتاں ورتیاں نیں۔ باراں ماہ صنف شاعری دی کوئی ہیئتی ترکیب نہیں بلکہ ایہ کسے وی ہیئت وچ لکھے جا سگدے نیں۔ کجھ شاعراں نے سی حرفی دی ہیئت وچ باراں ماہ لکھے نیں۔ کئیاں نے ڈیوڑھ نوں چنیا تے کجھ نے نظم دی ہیئت وچ باراں ماہ لکھے نیں۔
روایت
پنجابی ادب وچ باراں ماہ اوہ شعری صنف اے جس دی روایت ہک ہزار سال لمیری تے پرانی اے۔ ایہ گل دعویٰ نال تاں نہیں کیتی جا سگدی کیوں جے اتنا پرانا لوک ادب لبھ نہ سگیا۔ ہو سگدائے اس شاعری دا مڈھ شاعری توں ای بدھا ہووے ایس لئی اس بارے ایہ اندازہ لانا کوئی ان ہونی گل نہیں ہو سگدی۔
جس وچ شاعری چار رتاں دی کیفیات دے اثرات تے من دے جذبات دا بیان ملدا اے۔

باراں ماہ دے وجود وچ آون دا سماء مسلماناں توں آون دے بعد ای منیا جا سکدا اے۔
مسلماناں دے آن نال ہک واری پرانی ریتاں تے روایتاں نوں دھکا لگا۔ بھاویں اوہ مذہبی، ثقافتی یا ادبی سن۔ اسلامی نظریہ، برہمنی نظریے نالوں ودھ لوک جیون ول دلچسپی رکھدا ہائی۔ایس گل دا ادبی کھیتر وچ وی اثر ہویا اتے لوک عقیدیاں ناں مکھ رکھ کے ایس سمے ای باراں ماہ دے شعری روپ دا مڈھ بجھیا ہووے۔
پنجاب وچ سب توں پرانا باراں ماہ لکھیا ملدا اے۔ اوہ فارسی وچ مسعود شاعر دا رچیا ہویا اے۔ مسعود سعد سلمان (1122ء 1047-ء) محمود غزنوی دے پوتے لہور دے گورنر ابراہیم دے دربار دا ہک مشہور شاعر ہائی۔ جس نے امیر خسرو دے کہن موجب عربی، فارسی تے ہندوی تن دیوان لکھے۔ جے ایہناں دا لکھیا پنجابی دیوان ملدا تاں اوسے ویلے دی پنجابی دا روپ رنگ ویکھیا جا سگدا ہائی۔ ایہناں دے ایس فارسی دیوان وچ جتھے مسعود نے تریہہ (30) دناں تے ستواریا دی کیتی ایتھے باراں ایرانی مہینیاں دی بنیاد تے ہک قصیدے دے روپ وچ 1117-18ء وچ باراں ماہ وی لکھیا۔
ایس دا عنوان اہے ’’ماہ ہائے فارسی‘‘ پنجاب وچ لکھیا ایہ سب توں پرانا باراں ماہ اے۔ ہندوستانی ادب وچ اس توں پرانا باراں ماہ ہور کوئی نہیں ملیا۔ ایہناں دی زبان فارسی اے پر ساڈا موضوع شعری روپ نال اے۔ اس توں پہلاں فارسی وچ باراں ماہ دی بنیاد تے شعر لکھن دی کوئی ریت نہیں ملدی۔ باراں ماہ دی شعری روایت ہندوستانی ادب اوس ویلے موجود ہائی۔ پنجاب دا اس صنف وچ ادب تخلیق ہورہیا ہائی۔ جس توں اثر لے کے مسعود نے باراں ماہ لکھن دا تجربہ کیتا۔ ایس توں بعد کتنے شاعراں باراں ماہ لکھے۔ کیویں دے ادبی تجربے کیتے۔ ایہ سب کجھ بارھویں صدی توں سولھویں صدی تائیں دے ادب دا ناہ ملن پاروں دسنا اوکھا اے۔ سولھویں تے ستارھویں صدی وچ روحانی ادب ملدا اے۔ گوروواں دے ادب نوں پہلاں کجھ شبدتے شلوک بابا فرید جی دے ملدے ھن۔ پر ھن تیک دی کھوج راہیں گور نانک دا باراں ماہ سب توں پرانا اے۔ ایہناں توں گور و ارجن دیو جی نے باراں ماہ لکھیا۔
صوفیانہ شاعری وچ سب توں پرانا باراں ماہ علی حیدر دا دسیا جاندا اے۔ قصے کاراں وچوں جہناں باراں ماہ لکھے ایہناں وچ حافظ برخودار، ہاشم شاہ، وارث شاہ نے وی باراں ماہ لکھے۔ باراں ماہ نوں موضوع دے حوالے نال چار حصیاں وچ ونڈیا گیا۔
-1عشقیہ -2نصیحت آموز-3واقعاتی
-4 پھٹکل
باراں ماہ دے موضوع جتھا ںعشقیہ گنتری وچ ڈھیر ملدے نیں ایہناں وچ لوک داستاناں نوں باراں ماہ دے روپ لکھیا جہناں وچ ہیر، سوہنی، سسی تے ڈھول سمی دے باراں ملدے نیں۔مسلمان شاعراں نے حضرت محمدؐ بارے باراں ماہ لکھے۔ جتنے وی لوکاں نیں باراں ماہ لکھے۔ گوہ کرئیے تاں اس دے نال جڑے موضوع دے حوالے نال باراں ماہ وچ ڈھیر سارے موضوع ملدے نیں۔

موسماں تے رسماں دے حوالے نال ، عشقیہ ہجر، فراق تے وصال دی امید ، متاں بھرے، یاں وسیب اچ ہوون آلے واقعات نوں وی موضوع بنایا گیاا ہے۔ مذہب دا ای دا چوکھا حصہ رہیا اے۔
باراں ماہ ساڈی رومانوی شعری ریت دا تاں گہنا اے۔ ایہ اپنی لوک پریت صدقے دوجھے پڑاں وچ وی اپنا اثر رکھدا اے۔ ایتھے اک ہور گل ضروری کرن آلی اے کہ باراں ماہ لکھن آلے شاعراں نے سال دے پہلے مہینے وچ چوکھا فرق پایا اے۔ کہیں چیت توں شروع کیتا کہیںدا اسوںیا کتک توں عام طور تے باراں ماہ چیت توں شروع ہوندے ھن جہڑا بکرمی سال پہلا مہینہ اے۔ اکبر بادشاہ دا چلایا فصلی سال اسوں توں شروع ہوندا اے۔ جنوبی ہندوستان وچ بکرمی سال دا مڈھ چیت دی تھاں کتک توں لگدا اے۔ ڈھیر شاعراں تے چیت وساکھ توں ای باراں ماہ نوں شروع کیتا اے۔
دو شاعراں وکھری چال چلی اے۔ پہلا چنن دین نے عربی مہینے دے حوالے نال باراں ماہ لکھے ھن۔ دوجھا گوپال سنگھ جس اپنی ہیر 1876ء وچ جہڑے باراں ماہ لکھے اوس وچ انگریزی، دیسی تے عربی ترہاں قسماں دے مہینیاں نوں اکٹھا کیتا اے۔
جیویں وار لئی پوڑی دی بحر متھی گئی اے بھاویں اوہدیاں کئی قسماں ھن انجے وانگ باراں ماہ دا کوئی میٹر یاں چھند نہیں۔ پنجابی ادب وچ باراں ماہ وکھو وکھ چھنداں وچ ملدے ھن۔ زیادہ باراں ماہے دوہے یا ڈیوڈھ وچ لکھے ملدے ھن۔ ایہ چھند کافی پر چلت رہیا اے۔
جہناں شاعراں دے باراں ماہ چوکھے جگت مشہور ہوئے ایہناں وچ بابا گورو نانک، گورو ارجن، بلھے شاہ، شاہ مراد، گورو داس سنگھ، برخوردار، محمد عظیم، فرد فقیر، موسیٰ مسکین، امرداس، کیسر سنگھ، بیر سنگھ، رام سنگھ، غلام حسین، فضل شاہ، رحیم یار، شاہ ہدایت، مولوی عبد الستار، مولے شاہ، میراں شاہ، کریم بخش، محمد بوٹا، عبد الرحمان، ملکھی رام، اقبال محمد، مولا بخش کشتہ، امرتا پریتم۔ گورو ارجن دیو جی دا ایہ ماہ ونکی کے دتا جاندا اے۔
چیت بسنت بھلا بھور سہاوڑے
بن پھلے منجھ بار میں پر گھر باہوڑے
پِر گھر ناہیں آوے دھن کیوں سکھ پاوے
بِرہا بر ددھ تن چھیجے کوئل انب سہاوی بولے
ایس دی بُنتر شلوک آلی اے۔
بلھے شاہ دے باراں ماہ وچوں ہک ماہ ویکھو:
ماگھ
ماگھی نہاون میں چلی، جو تیرتھ کر سمیاں
گج گج برسے میگھلا، میں و رو کراں اشناں
ماگھ مہینے گئے اُلانگھ
نویں محبت بُہتی تانگھ
عشق موذن دتی بانگ
پڑھاں نماز پیا دی تانگھ
دعائیں کیہہ کراں
آکھاں پیارے میں ول آ
تیرے مکھ ویکھن دا چا
بھانویں ہور تتی نوں تا
بلھا شوہ نوں آن ملا
تیری ہو رہاں
ملکھی رام دے باراں ماہ پانی وچوں لیا گیا ایہ ماہ ویکھو:
چیتر چت یذید دا سنگ ویکھو
کارن سیداں بند کرائے پانی
سخت حکم سناوندا نوکراں نوں
خبردار نہ کوئی لے جائے پانی
بھاویں تڑفدا مرے حسین ایتھے
نہ کوئی بوند زبان تے پائے پانی
ملکھی پچھ نہ رات پردیسیاں دی
مونہوں کہن بھانویں ہائے ہائے پانی
میاں ہدایت اللہ دے باراں ماہ دی ونکی ویکھو:
ماگھ مہینے ماہی باجھوں جو سنگ میرے بیتی جے
شالا دشمن نال نہ ہووے جہیں وچھوڑے کیتی جے
جان تتی دی وانگوں کوہلو، پیڑ عشق نے لیتی جے

وصل اوہنوں تریاق ہدایت زہر عشق جس پیتی جے
سید ولائت شاہ دے باراں ماہ وچوں ہک ماہ بطورو نکی پیش اے:
پھاگن
پھاگن پھلارے پھول سب گوڑھے سوہے گل ہار
سر تے سہاگن اوڑھنی چھن چھن کنگن چھنکار
سرخی سوہے مہندی، جڑے کچلے چڑھائی دھار
ہک جگ ڈوہیلی میں پھراں سنج بر ڈسم چودھار
سید وارث شاہ ہوراں دے لکھے باراں ماہ وچوں ہک ونکی لئی مہینہ ویکھو:
ماہ پوس
پوہ ماہ وچ کنبدی جان میری
میں اکلڑی سیج تے سوونی ہاں
آس پاس خالی کول یار نائیں
پیچ کھا کے جان سنگوونی ہاں
کدی آئے کے ملنا سی سجنا وے
تیرے دکھاں دے دھونے دھوونی ہاں
مینوں روندیاں رات وہاندی اے
فجر ہووے تاں اُٹھ کھلوونی ہاں
جس وقت کوئی گھریں نہیں ہوندا
تاں میں بیٹھ نویکلی روونی ہاں
رانجھا نظر نہ آوندا مول مینوں
وارث ہنجوں دے ہار پروونی ہاں
غلام رسول (پ 1842ء، م 1903ء) امرتسر دے واسی
ایہناں دے لکھے بارہ ماہ دے وچوں نمونہ کلام:
اسوہ
اسوہ! آس کر آئی ساں چمن اندر
رہی دل دی دل وچ مراد مالی
اک جدائی تے دوسری پئی پھاہی
تیجی سنی نہ توں فریاد مالی
پاواں رب دا وسیلہ چھڈ مینوں
تیرا چمن رہے سدا آباد مالی
غلام رسول بلبل کہندی ترس کر
توں اے بے داد صیاد جلاد مالی
رحیم یار ( پ 1851ء، م 1903ء)
ناں رحیم بخش، تخلص رحیم بخش تے رحیم یار وی، موچی دروازہ لاہور دے وسدے۔
نعت دے حوالے نال لکھے بارہ ماہ وچوں ونکی ویکھو:
چیتر چت ہمیشہ کردا طرف مدینے جاواں میں
روضے پاک نبی دے اُتوں اپنی جان گھماواں میں
جے کر ہووے حضوری پوری سارے مطلب پاواں میں
رب رحیم کریم قادر توں ایہو ہر دم چاہوں میں

بیساکھ! بیساکھی لوکی چاون میں ٹر پواں مدینے نوں
جس دی دولت دین دُنی سب ویکھاں اوس خزینے نوں
نت تیاری کراں بیچاری میں شعبان مہینے نوں
ویکھن باجھ محمدؐ تیرے بھٹھ گھتاں اس جینے نوں
اللہ دتہ شیفتہ
(پ 1863ء، م 1908ء)
ناں اللہ دتہ تخلص شیفتہ، امرتسر دا واسی۔
ایہناں دے لکھے بارہ ماہ وچوں ہک ماہ نمونے لئی پیش اے:
پھاگن! پھاہ خدا کیئی جہڑا گل میں پا بیٹھا
ستم گار نال بھُل کے یاروں میں اکھیاں لا بیٹھا
کر بھرواسہ دغے باز تے ہتھیں موہرا کھا بیٹھا
بھل گیا میں آپ شیفتہ دل دا حال سنا بیٹھا
مولوی غلام رسول عالمپوری ہوراں اپنے قصے ’’احسن القصص‘‘ (یوسف زلیخا) وچ یوسف دے ہجر تے فراق وچ زلیخا دے دل تے بیتیاں وارداتاں تے کیفیات نوں پنجابی دی مشہور صنف بارہ ماہ دے حوالے نال اس طرح بیان کیتا اے۔ ہجر فراق دی کیفیتاں دے نال نال اس صنف دے تقاضے وی پورے ہو گئے نیں۔ ہاڑ تے پوہ دے مہینیاں دا ذکر پیش کیتا اے۔
ہاڑ مہینے سر پر گزری دھپ وچھوڑے والی
سورج غم دے ہڈیاں مغزں کر دکھلایاں حالی
شمس دو پیکر دے وچ سینے جیوں اج چمکاں مارے
ایویں زخم تیرا اج میرے سینے دے وچکارے
توں سفنے وچ روندی تپدی چھوڑ گئیوں کر بیرے
جے اک وار ملیں مڑ واراں جان قدم وچ تیرے
ں
پوہ مہینہ ٹھنڈا چڑھیا جگر ودھیرے سڑیا
لمی رات فراقاں والی یار نہ مڑ گھر وڑیا
گھر میرے توں پیر نہ پاویں ویکھ دکھاں دیاں آیاں
ایہ دکھ آخر لائے توہیں ھن کیوں ہٹیسن پچھاں
وید تو ہیں دکھ تیرا مینوں میں تیری توں میرا
تو ہیں دولت، توہیں مالک، توں ہیں آپ لٹیرا
پنجاب دی دھرتی ہر دور وچ حملہ آوراں دی آماج گاہ بنی رہی۔ جہڑا وی دھاڑو اس دھرتی تے آیا اس دے دھرتی واسیاں نے ایہناں نوں ڈکاوی لایا تے ایہناں نال پڑوی بدھا۔ ہر دھاڑو نے پنجاب نوں پیراں ہیٹھ مدھیا۔ پنجاب نال ہوون آلے دھرو دا خمیازہ اج بھگتیند اپیا اے۔
پنجابی زبان دے ادب ول ویکھیا ونجے تاں پنجابی ادب دا مڈھ شعری ادب توں بدھا اے تے اوہ وی مذہبی شاعری وچ ملدا اے۔ شلوک، سی حرفی ، بارہ ماہ تے داستانی قصے بھاویں مثنوی دی صنف ہووے یا کہ وار دی بحر اے اس وچ لکھے گئے ملدے نیں۔
بارہ ماہ دی پنجاب دھرتی تے شعری صنف روایت چوکھی پرانی اے۔

ساڈے کلاسیکل تے دھرتی دے دوجھے شاعر جہناں اس روایت نوں قائم وی رکھیا تے اگے وی ٹوریا اے۔ بارہ ماہ دی شاعری وچ مہینیاں دی موسمی کیفیت تے ایہناں دے اتار چڑھائو تے محسوسات نوں مکھ رکھ کے شاعر نے اپنی اندر دی کیفیات نوں بیان کیتا اے۔
بارہ ماہ لکھن آلے شاعراں دی چوکھی گنتری موجود اے جہناں نے آپو آپ رنگ، ڈھنگ تے نویکلے رنگ نال لکھے۔ کجھ شاعراں نے شمسی، کجھ نے قمری تے کئیاں نے بکرمی مہینیاں دے حساب نال ماہے لکھے تے ایہناں وچ موضوع دے حساب نال ہجر ،وچھوڑا، فقر، دانائی، مجاز تے حقیقت دیاں گلاں لکھ کے اس صنف دے روپ وچ وادھا کیتا اے۔ اس شعری روایت نوں اگاں ٹوردے ہوئے فقیر میاں رحمت وی اس قافلے وچ آ رلے۔ اساں ھن ایتھے ایہناں دے لکھے گئے بارہ ماہ دا نتارواں ویروا کر کے فنی تے فکری حوالے نال سٹا کڈھن دا ترلا کیتا ویندا اے۔
فقیر میاں رحمت دے لکھے بارہ ماہ وچ موسمی کیفیت نوں مکھ رکھدے ہوئیاں اوہ اپنے اندر دی گل کردے نظر آندے نیں۔ اساں ایتھے ایہناں دے لکھے بارہ ماہ موضوعاتی ، فنی فکری تے زبان تے بیان دے حوالے نال ایہناں دا کھل ڈل کے جائزہ پیش کردے آں۔
بارہ ماہ دا فنی تے فکری ویروا
زبان تے بیان
زبان تے بیان دے حوالے نال ویکھیا ونجے تاں فقیر میاں رحمت ہوراں آسان تے عام ورتارے دی زبان ورتی اے تے اوہ زبان ورتی اے جہڑی پنڈاں تھاواں دے لوک بولدے نیں۔ جدوں اسیں ایہناں دے اس اسلوب نوں ویکھدے ہائیں تاں سانوں اس وچوں اپنی دھرتی تے اس دی مٹی نال جڑی ہوئی لگدی اے۔ زبان دے ورتارے توں شاعر دی حیاتی دے تجربے دا نتارا ہوندا اے کہ اوہ اپنی وسوں نال جڑیا اے یا کہ اوس دی ورتی گئی لفظائی ادھاری اے۔ایہناں دا لکھیا پہلا مہینہ میری اس گل دی پکیائی کردا اے۔ ایہ ویکھو:
چیتر
کھڑے شگوفے چیتر آیا پھریاں ہور بہاراں
بھور گلاں تے مارن پھیرے چھوڑے پھل اناراں
بلبل باغیں ناز کریندی یار سنبھالے یاراں
دلبر باجھوں کوڑ حیاتی مرن بھلا لکھ واراں
موضوعات
جدوں اسیں فقیرمیاں رحمت دے لکھے سارے بارہ ماہ تے جھات مارنے ہاں تاں سانوں ایہناں وچ ہجر ، وصال تے وچھوڑا ڈھیر سارا نظر آندا اے۔ اوہ اپنے رُٹھے یار نوں مناون دے حیلے تے جتن کردا ہویا نظر آندا اے۔ دلبر یار دی بے رخی تے اس ول گوہ نہ کرنا سانوں ایہناں دے اس بارہ ماہ دی شاعری وچ ملدا اے۔

اوہناں دے اِنہاں باراں ماہ وچ ایہناں دی ذات نال ورتی جاون آلی کیفیت اندر دا سیک، یار دے آون دی خبر لئی پنڈتاں تے جوتشیاں کولوں فالاں کڈھوانا، ساری رات نیندر نہ آونی، اوس نوں سکھیاں تے ساکاں دے طعنے مہنے دیونا، توں تے اپنے یار پچھے کملی تے جھلی ہو گئی ایں۔ اس نوں اپنی سدھ بدھ ای نہیں رہی۔ اس ساری کیفیت نوں ویکھئے تاں ایہ گل نتر کے ساڈے سامنے آندی اے۔ فقیر میاں رحمت دے لکھے بارہ ماہ وچ موضوع دے حوالے نال ہجر، جدائی تے اندر دی ٹُٹ بھج تے اس دی اپنی ذات دی اندر دی کیفیت دا اظہار ملدا اے۔ ایہناں ساریاں گلاں دی پکیائی تے ایہناں دے کلام دی سچیائی ایہناں دے لکھے گئے بارہ ماہ توں لائی جا سگدی اے۔
ایہناں دے لکھے گئے بارہ ماہ پیش کیتے جاندے ھن کیوں جے ایہناں وچ کیتیاں گیئیاں گلاں دا نتارا ہو سگے۔
وساکھ
ماہ وساکھ مہینہ چڑھیا، ویکھ وساکھی آئی
گلیاں دے وچ پھراں دیوانی آکھن لوک سودائی
برہوں پھوک النبے دتے درداں بھٹھی تائی
رحمت پیارا یار نہ ملیا ڈھونڈاں ماہی ماہی
جیٹھ
ماہ وت جیٹھ مہینا چڑھیا رت گرمی دی آئی
چار چفیر بھٹھ پئے لوندے برہوں بھاہ بھڑکائی
لکھ لکھ چٹھیاں قاصد ٹوراں ولدی خبر نہ آئی
رحمت پیارا یار نہ ملیا کر گیا بے پرواہی
ایہناں مہینیاں وچ موسمی کیفیت تے اندر دے جذبے دا اتار چڑھا من دی بے چینی ویکھی جا سگدی اے۔ اوہ فرماندے نیں:
ہاڑھ
چڑھدے ہاڑھ گھتاں لکھ ہاڑے سٹر بھج کوے ہوئی
پنڈت جوشی بھج بھج پچھدی خبر نہ دسے کوئی
راتیں ستیاں نیند نہ آوے آن دکھاں نوں ڈھوئی
رحمت پیارا یار نہ ملیا ھن میں کملی ہوئی
ساون دا مہینہ ملاپ دا مہینہ آکھیا ویندا اے۔ چیترتے ساون دے مہینہ وچ مینہ وسدن، جھڑیاں لگدیاں ھن تے یار یاراں نوں ملدے ھن جہناں دے یار رٹھڑے ہوون اس کیفیت نوں فقیر میاں رحمت ہوراں انج بیان کیتا اے:
ساون
ساون بوند بہاراں لتھیاں نیناں جھڑیاں لائیاں
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا کیوں کر گیا جدائیاں
سیاں مینوں طعنے دیون بھیناں تے بھرجائیاں
میں سیج وچھاندی تھکی آ مل رحمت سائیاں
جیویں بدرو دے مہینے وچ گرمی دے سیک دا زور ہوندا اے اُس تپش نوں اس وچ بیان کیتا گیا اے۔ یار نوں مناون دا ترلا وی ملدا اے۔ اوہ فرماندے نیں:
بدرو
بدرو بھاہ برہوں دی بھڑکے ندیوں نیر سکائے
برہوں مار دیوانی کیتا تج جنیدیئے مائے
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا رُٹھے کون منائے
رحمت جیہا ہک دردی ہووے جہڑا دلبر نوں سمجھائے
اس مہینے وچ اوس دکھ نوں بیان کر کے دسیندے نیں جوں دیہیں نوں دھپ جثہ سڑیندی اے تے رات ہکلیاں پالے توں لوں لوں ٹھرویندی اے۔ جس یار دے کیتے ساریاں اوکھڑاں جالیاں اوہ تے ساڈا دل لٹ کے ٹر گئے ھن۔ نہ تاں اوہ ایتھے رہندن نہ ای اوہ نال لائے ویندن۔ میں اکلاپے دی اگ وچ سڑدی پئی آں۔ اس کیفیت نوں انج کر کے دسدے نیں:
اسُو
اسو دھپاں ڈاھڈیاں چڑھیاں راتیں پوندے پالے
ایسے یار پیارے کارن دکھ قضیئے جالے
دل اساں دا لٹ لیئونے سوہنیاں سہریاں والے
یا تاں مرشد وس اتھائیں یا تاں لے چل نالے
اس مہینے وچ ترنجن وچ بہہ کے چرخہ کتن آلیاں دے دل دیاں لگیاں پیڑاں دا بیان ملدا اے۔

دور وسیندے ماہی دی یاد اندر کیہ لانبو بالدی اے۔ اس دا ذکر ملدا اے:
کیتیں
چڑھدے کتیں کتن کڑیاں بہہ کے وچ بھنڈارے
سانوں ذات کمینی کر کے دے گیوں دیس نکالے
اسے یار پیارے کارن بوہے جھگے سب گالے
روندی چھوڑ کے رحمت سائیں بیٹھوں مل کنارے
اس مہینے وچ وی اندر دا سیک تے وچھوڑے دا دکھ بیان کیتا ملدا اے۔ اوہ آکھدے نیں:
مگھر
ماہ وت مگھر مہینہ چڑھیا پئی ہے سیج ہکلی
پھراں دیوانی ہو مستانی ہو گئی کملی جھلی
ساتھوں کون چنگریاں ماہی جہناں لایا گلی
آپے آویں رحمت سائیاں ہور نہ کوئی گھلی
پوہ دا مہینہ ٹھار دا مہینہ ہووے، دال دا جانی رٹھا ہووے، سنگیاں، بھیناں تے بھرجائیاں مہنے تے طعنے دیون تے سیج خالی ہووے۔ اس کیفیت دا اظہار فقیر میاں رحمت انج کریندے نیں۔ اوہ آکھدے نیں:
پوہ
پوہ مہینہ برفاں پونی، پالیاں دھماں پائیاں
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا کیوں کر گیا جدائیاں
سئیاں مینوں طعنے دیون بھیناں تے بھرجائیاں
میں بھی سیج وچھاندی تھکی آ مل رحمت سائیاں
ں
پوہ مہینہ برفاں پونی، پالیاں دھماں پائیاں
دلبر ساتھوں ہویا کنڈیتا کیوں کر گیا جدائیاں
ہار سنگھار میں گوڑہا پایا سیجاں آن سجائیاں
تیریاں مینوں نت اڈیکاں آ مل رحمت سائیں
اس لکھے گئے مہینے وچ ایہوں جئے جذبیاں دا اظہار اے جس وچ یار دی جدائی دی پیڑ تے اوہدے ملن دی سک دا ذکر موجود اے۔
ماہ
اگوں ماہ مہینہ چڑھیا رتاں بھائیں کے آئیاں
برہوں مار دیوانی کیتی پھرنی ہاں وانگ سودائیاں
سئیاں مینوں دیون طعنے بھیناں تے بھرجائیاں
رحمت پیارا یار نہ ملیا کیوں کر گیا جدائیاں
سجن ای کول وسدے ہوون تے درشن ای نہ ہو سگے اس توں وڈا منکھ کیہہ ہو سگدا اے۔ ہک واری اوہ بول تاں ویکھے اوہدے مناون کان میں تاں سارے چارے لیساں۔ اس کیفیت نوں فقیر میاں رحمت ہوراں انج کر کے دسیا اے:
پھگن
پھگن وائوں ٹھنڈیاں وگن جھلے جھکھڑ جھولے
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا وسدا کولے کولے
دلبر نوں ونج آپ مناساں گھتساں بھٹھ وچولے
منگ دعائیں رحمت سائیاں ہک واری مونہہ بولے

بارہ ماہ دا فنی و فکری ویروا
مرشد دا تصور
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ مرشد دا تصور چوکھا سارا ملدا اے کیوں جے اوہ حضرت سلطان باہوؒ دے مرید ھن تے سارا روحانی فیض ایہناں نوں اس ہستی توں ای ملیا اے۔ ایہناں دی شاعری تے گوہ کیتا ونجے تاں مرشد دا تصور ایہناں دے کلام وچ اچیچ نال ویکھیا ونج سکدا اے۔ ایہناں اپنے لکھے بارہ ماہ وچ مرشد دا تصور انج کر کے بیان کیتا اے۔
اسُو
اسو دھپاں ڈاھڈیاں چڑھیاں راتیں پوندے پالے
ایسے یار پیارے کارن دکھ قضیئے جالے
دل اساں دا لٹ لیئونے سوہنیاں سہریاں والے
یا تاں مرشد وس اتھائیں یا تاں لے چل نالے
میلیاں دا ذکر
پنجاب دی دھرتی تے صوفیائے کرام، بزرگان دین دے عرس تے میلے دھوم دھام نال لگدے ھن۔ پنجاب وچ میلیاں دا رواج صدیاں توں ٹریا آندا اے جس وچ وساکھی دا میلہ دوجھے میلیاں وانگوں اپنی ریت تے روایت رکھدا اے ۔ جدوں وساکھ دا مہینہ آندا اے کنکاں پکدیاں ھن لوک ہک دوجھے نوں ونگار تے سدیندے ھن، ڈھول وجدن، لڈیاں تے جھمراں پوندیاں ھن۔ لوک کنک دی فصل دی کٹائی تے کنجائی رل کے کریندے ھن۔ ساڈے لوک گیتاں وچ فصلاں دا ذکر ملدا اے۔ اس موقع تے ہر نکا وڈا زنانیاں مرداں دی خوشی دی انتہا نہیں ہوندی کیوں جے گھراں وچ اناج آونا ہوندا اے۔ گھراں دیاں لوڑاں تھوڑاں پوریاں ہوونیاں ہوندیاں نیں۔ نیگری تے نیگراں دیاں شادیاں دے انتظام ہوندے ھن۔ وساکھی دا میلہ پنجاب دی تہذیبی، ثقافتی روایت وی اے۔ اس تہذیبی تے ثقافتی روایت تے ریت دا بیان فقیر میاں رحمت دے بارہ ماہ وچ ملدا اے۔ اس حوالے نال ایہناں دے لکھے اس مہینے وچ ایہ مصرعا ویکھو۔
وساکھ
ماہ وساکھ مہینہ چڑھیا، ویکھ وساکھی آئی
گلیاں دے وچ پھراں دیوانی آکھن لوک سودائی
برہوں پھوک النبے دتے درداں بھٹھی تائی
رحمت پیارا یار نہ ملیا ڈھونڈاں ماہی ماہی
اس مہینے وچ وساکھ دے مہینے دے حوالے نال وساکھی دے میلے دی گل ملدی اے۔ جس مہینے وچ کنک وی فصل پکدی اے تے وساکھی دا میلہ لگدا اے۔
سانگے ساکاں دا ذکر
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ انگاں ساکاں دا ذکر وی موجود اے۔ ایہناں دے لکھے بارہ ماہ وچ رشتیاں تے سانگیاں دا ورتار ویکھو۔ ایہناں اس فنی مہارت نوں اپنی شاعری وچ کیویں سچجے انداز نال ورتیا اے۔
اوہ لکھدے نیں:
پوہ
پوہ مہینہ برفاں پونی، پالیاں دھماں پائیاں
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا کیوں کر گیا جدائیاں
سئیاں مینوں طعنے دیون بھیناں تے بھرجائیاں
میں بھی سیج وچھاندی تھکی آ مل رحمت سائیاں
تکرارِ لفظی
فقیر میاں رحمت دی شاعری نوں گوہ نال ویکھیا تے پرکھیا ونجے تاں ایہناں دے لکھے بارہ ماہ وچ تکرارِ لفظی دی صنعت موجود اے۔ جس دی مثال پیش اے:
پھگن
پھگن وائوں ٹھنڈیاں وگن جھلے جھکھڑ جھولے
دلبر ساتھوں رٹھڑا پھردا وسدا کولے کولے
دلبر نوں ونج آپ مناساں گھتساں بھٹھ وچولے
منگ دعائیں رحمت سائیاں ہک واری مونہہ بولے
ترنجن دی گل
ترنجن اس اکٹھ نوں آکھیا جاندا اے جتھے جوان کڑیاں تے زنانیاں ونگار لئی اکٹھیاں ہوندیاں نیں۔ شادی ویاہ لئی دوہراں، کھیس، بھورے بناون لئی کسے رکھ یا کھلی حویلی وچ چرخے ڈاہ کے سوتر کتیندیاں ھن تے نال نال لوک گاون گا کے اپنے اندر دے لُکے جذبیاں دا بھرواں اظہار کردیاں ھن۔ شاعری دی ہر صنف وچ ترنجن دا بھرواں ذکر ملدا اے۔ ترنجن دی گل ساڈے ہر شاعر نے اپنی شاعری وچ کیتی اے۔ احمد راہی دی شاعری دی کتاب دا ناں وی ’’ترنجن‘‘ اے۔
ترنجن ساڈی رہتل، تہذیب تے ثقافت دا حصہ اے۔ چرخے دی گھوکر نال جذبیاں دی جڑت تے اندر دی کیفیت وی ملدی محسوس کیتی جا سکدی اے۔

جیویں کہ گاون دا ایہ مصرعا ویکھو۔
سن چرخے دی مٹھی مٹھی گھوگ
ماہیا مینوں یاد آوندا
دکھ ڈاڈھے نیں تے جندڑی ملوک
ماہیا مینوں یاد آوندا
ایہ گیت فیصل آباد دے وسنیک شاعر بری نظامی دا لکھیا اے تے اس نوں استاد نصرت فتح علی خان نے گایا اے۔
انجے وانگ فقیر میاں رحمت دے لکھے بارہ ماہ وچ ترنجن دی گل ملدی اے۔ ونکی لئی ایہ ماہ ویکھو۔
کتیں
چڑھدے کتیں کتن کڑیاں بہہ کے وچ بھنڈارے
سانوں ذات کمینی کر کے دے گیوں دیس نکالے
اسے یار پیارے کارن بوہے جھگے سب گالے
روندی چھوڑ کے رحمت سائیں بیٹھوں مل کنارے
جدوں اسیں فقیر میاں رحمت دے لکھے گئے بارہ ماہ دا فنی تے فکری جائزہ لینے آں تاں ایہ گل ساڈے ساہمنے نتر کے آندی اے۔ ایہناں دے بارہ ماہ نوں رنگ مجازی وچ ویکھئے یا حقیقی وچ تاں ایہ سٹا کڈھنا اوکھا ہو جاندا اے جے ایہناں نوں مجازی روپ وچ ویکھئے تاں وی پورے ھن جے حقیقی رنگ دے جھلکارے ویکھنے ہوون تاں اوہ وی جھلکدے نیں۔
ہر بندے دی اپنی اپنی سوچ تے ورتا اے۔ فقیر میاں رحمت دے لکھے ہوئے بارہ ماہ دوہاں موضوعات تے پورے ویکھے جا سگدن تے سارے فکری تے فنی تقاضے وی پورے کریندے ہوئے دسدے نیں۔ ایہناں توں وکھ فقیر میاں رحمت ہوراں مذہبی رنگ وچ بارہ ماہ بی بی سین صغرا دے حوالے نال وی لکھے ھن۔ اسیں ھن ایہناں دا فنی تے فکری جائزہ لیندے ہائیں تے اس گل دا نتارا کریندے ہاں ایہناں بارہ ماہ وچ ایہناں کہڑی گل نوں اپنا موضوع سخن بنایا اے۔
بارہ ماہ بی بی سین صغرا ؑ
فقیر میاں رحمت دے لکھے بارہ ماہ بی بی سین صغرا وچ حضرت امام حسین دی مدینہ توں کربلا ول تیاری تے لکھے گئے ھن۔ بی بی سین صغرا امام حسین دی دھی تے علی اکبر دے ونڈے دی بھین اے۔ جدوں بی بی دے سارے انگ ساک اس نوں مدینے ہکلے چھوڑ کے عراق دے سفر نوں ٹر گئے، چالیہہ گھراں دے دروازیاں نوں جندرے لگ گئے۔ بھری ہوئی حویلی ویہلی ہو گئی۔ گھر وچ کوئی جی نظر نہیں امدا نہ کوئی بھین نہ بھرا چاچے نہ پتریر سارے وطنوں ٹر گئے۔ اودر ونڈے دے ویر دی تاہنگھ ایہ کیفیات جہناں وچ وچھوڑا، ملن دی تاہنگھ، سنجا ویہڑا تے سجناں دی یاد ایہناں مہینیاں دا موضوع بن دے نیں۔
اس گل دی پکیائی تے سچیائی فقیر میاں رحمت دا لکھیا ایہ مہینہ نمونے لئی حاضر اے:
جیٹھ
چڑھیا ماہ مہینہ جیٹھ میں ماراں پیٹ کٹاری
میرے ٹر گئے شاہ پردیس
آیا عرب عراق نوں سیک
تکاں جا تکیاں جد کر گئے شاہ سفراں تیاری
روندی درداں ماری، میں تھیواں صدقے واری
تینوں روے خلقت ساری
ٹر گئی پاک اسواری آل رسول دی
سین صغرا خط لکھائے
مینوں چھوڑ گئی ہیں کیوں مائے
تساں کربل کاج رچائے
مینوں گھل کھاں امڑی جائے
میں واگ پھداں ہاں
اپنے ویر دی
سین صغرا خط لکھایا
ایہناں قاصد ہتھ پھدایا
مینوں گھل کھان امڑی جایا
تساں آن نہ پھیرا پایا
مکھاں چا ملیاں

وے توں قاصد ڈھل نہ لائیں
ویندا کربل دے وچ جائیں
اگے بیٹھا بابل سائیں
مونہہ تھیں نرم آواز سنائیں
رو رو حال سنائیں
دھی بیمار دا
میں کر دی ہاں منت زاری
میری رو رو عرض گزاریں
صغرا روندی دھی وچاری
تیرے درد وچھوڑے ماری
بابل کون کریسی کاری
میں جئی دھی بیمار دی
روندے نین نہ رہندے ٹھلیاں
تساں جا کے مکھا چا ملیاں
ہے میں مر جاواں تاں بھلیاں
رحمت سنج دسیندیاں گلیاں
مدینے شھر دیاں
اس لکھے گئے ماہ وچ ہجر، وچھوڑا، تاہنگھ، سجناں دے ملن دی سک، اکلاپے دا روگ تے اندر دیاں پیڑاں دا بیان نتر کے ساہمنے آندا اے۔ بی بی سین صغر ا نوں وچھوڑے دی مالک آکھیا ویندا اے۔ ایس لئی ایہناں مہینیاں وچ وچھوڑے دا ذکر چوکھا کر کے ملدا اے۔
اس مہینے وچ سوہنے ویر اکبر دی اودر تے نکے بھرا اصغر دا پیار بوہتا یاد آندا اے۔ ہک واری مینوں اکبر ویر آ کے مل ونج مینوں تیری اودر کھا گئی اے۔ رو رو کے میرا بھیڑا حال ہویا اے۔ میرے ساہ مکن آلے ھن کدائیں ایہ ناہ ہووے کہ توں نہ آویں تے میری حیاتی دے ساہ پورے ہو ونجن۔ لہندی مس تاں چُموا ونج، اجڑی بھین دی ایہو آخری خواہش اے۔
ہاڑھ
چڑھیا ماہ مہینہ ہاڑ
درداں آ بھڑکائے بھاڑ
ہے میں گھتی وچھوڑے مار
میں تاں رونی ہاں زار و زار
درداں ماریاں
نہ کوئی آوے نہ کوئی جاوے
مینوں کہڑا خبر سناوے
علی اکبر نظر نہ آوے
علی اصغر کون ملاوے
میں تاں موئی تساڈے ہاوے
ضائع جند نکل نہ جاوے
سکدی ویر نوں
حضرت صغرا روضے آئی

رو رو دیوے بڑی دوہائی
نانا تیری امت آہی
مینوں پائی جس جدائی
جل بل جان لباں تے آئی
کارن ویر دے
تاں وت صدا حضوروں آئی
توں نہ رو حسین دی جائی
ایہ رب ڈاڈھے قلم وہائی
ناہی بھوندی ایہ بھوائی
تینوں آن نہ ملدے بھائی
کر صبوریاں
ساون دا مہینہ خشیاں دا مہینہ ہوندا اے۔ رتاں دے حساب نال ایہ مہینہ ملاپ دا ہوندااے۔ اس مہینے وچ بی بی نوں ویر اکبر تے پتریر قاسم دی تاہنگھ اندرو اندری گھن وانگوں کھادی ویندی اے۔ بی بی صغرا نوں اپنے سوہنے ویر اکبر دی شادی دا چاہ اوہدے من نوں بے چین کیتی رکھدا اے۔ اوہ اپنے ویر دے متھے شگناں دا سہرا سجیا ویکھنا چاہندی اے تے اپنے بھرا دا پلو بنھ کے اپنے بابے توں لاگ لئے کے دل دے چاہ پورے کرنا چاہندی اے جہڑی کہ ہر ہک بھین دی خواہش ہوندی اے۔
اس مہینے نوں موضوع دے حوالے نال ویکھیئے تاں پردیس گئے سوہنے ویر دے ملن دی تاہنگھ تے بھراواں دیاں خوشیاں ویکھن دے چاہ تے دل دے ارمان پورے ہوون دی سدھر نوں اس مہینے وچ بیان کیتا گیا اے۔ میری اس گل دے نتارے لئی ایہناں دا لکھیا ایہ مہینہ ویکھو:
ساون
چڑھیا ماہ مہینہ ساون لوکی خشیاں من پرچاون
مینوں سول فراق دے دھاون
اکبر قاسم نظر نہ آون
کھلی اڈیک دی
ربا چھڈ گئے سارے ساک
سنجا کر کے عرب عراق
میرے وچ کلیجے داغ
مینوں کدن لگسن بھاگ
جے آون پرت کے
سین صغرا ہوئی سوالی
تو سن نبی امت دا والی
آہے پئے نی ویہڑھے خالی
سنجی دسدی لیف نیالی
آہی سوہنی جہناں دی چال
نظر نہ آوندے
حضرت صغرا ہوئی فریادی
توں سن وین امڑی دادی
توں دھی رسول خدا دی
میں ویکھاں اکبر دی شادی
میرے دل دی ہوئی آبادی

جے پھداں واگ نوں
اس مہینے وچ اکلاپے دا درد بیان کیتا گیا اے۔ چھ مہینے دے نکے بھرا علی اصغر نوں چاون، کھڈاون تے لوریاں دیون دی چاہ دا ذکر ملدا اے تے اچن چیت رسول دا روضہ کنبیا تے کربل توں امام حسین دے مریون دی اطلاع دا آونا تے اوس ویلے دل تے بیتن آلے دکھ دا بیان میاں رحمت ہوراں بیان کر کے اندر دی کیفیت پیش کیتی اے۔
اس مہینے وچ بھین بھرا دا پیار تے ہک دوجھے نال لوڈ دا ذکر کیتا اے۔ اس وچ پیار محبت دا عنصر تے نیڑے دے سانگیاں نال اندر دے جذبیاں دی شدت نوں بیان کیتا گیااے۔
بدرو
مینوں بدرو بھاہ بھڑکائی
میرے کول نہ بھین نہ بھائی
میری جان لباں تے آئی
نہیں دسدا اصغر بھائی
میریاں اکھیاں دی رشنائی
جے دیواں لوریاں
جدوں دتا غم الارا
روضہ کنبیا تھر تھر سارا
کربل مویا حسین بے چارا
جو جنت خاتون پیارا
تو سن امت دیا سردارا
جہڑیاں ورتیاں
فقیر میاں رحمت ہوراں اس مہینے وچ آل رسول نال اپنے عشق، محبت تے عقیدت اظہار انج کر کے کریندے نیں۔ اوہ آکھدن جدوں کربلا دی حقیقت میرے اتے کھلی تاں میرا من کیتا کہ میں ماتم وی کراں تے دھاڑاں مار کے روواں ای سہی۔ میرے اندر ایہناں دے نال ہوون آلے دھرو دا دکھ ودھدا گیا۔ اس دکھ نال شہزادہ قاسم دی شادی گل وی کردیاں ہوئیاں پچھیا تے شادی دے شگناں مہندی لاون، گھڑولی بھرن، زنانیاں دا رل کے آون تے شگن پورے کرن دی گل پھوپھی کولوں سین دا پچھنا دسیا گیا اے۔
آلِ رسول نال عقیدت تے بھراواں دی شادیاں لئی بھیناں دے ارماناں دا بیان اس مہینے وچ ملدا اے۔ اوہ فرماندے نیں:
اسو
رحمت اسو مہینا آیا
اساں ماتم آن بنایا
سانوں دیو دیو درد سوایا

نہیں مٹدا ایہ مٹایا
سانوں عشق تماچا لایا
آل رسول دا
تساں کربل کاج رچایا
اوتھے مینوں نہیں سدوایا
تساں دل توں چا بھلایا
نہ مڑ سد کے کول بہایا
میں تاں رو رو حال ونجایا
جے گنڈھیں کھولیاں
میں تاں روندی روندی رہساں
روندی کربل نوں ٹر جاساں
تیرا غم اندیشہ کھاساں
رحمت جا پواندی بہساں
اپنے شاہ دی
سین کول پھوپھی دے آئی
تساں کیکن مہندی لائی
میری کیکن بھین ویائی
پچھے دس خاتون دی جائی
ہوئی کہڑی کہڑی ہمسائی
جے کھارا اڈیا
سین نال درداں دے بولی
تساں کیکن بھری گھڑولی
ہوئی کہڑی کہڑی گولی
تساں کون بہایا جھولی
میری بھین دے
اس مہینے وچ شہزادہ قاسم دے پرنیون دی گل کیتی اے۔ سین صغرا اپنے بابے حسین توں پچھدی اے جدوں قاسم ویر سہرے پائے تاں تساں کتنا نیوندرا دتا۔ کہیں ویلاں ہوکیاں۔ امڑی ایہ تاں دس کربل پرنا کیویں ہویا، تنبو کتنے لگے، ٹکر پانی دا کیہہ حساب کتاب ہائی۔ کس ویلے ویر قاسم سہرے بدھے، کس ویلے جنج آئی، جنج دا ٹکر کہیں پکایا ایتھے لاگ کہیں دتے۔
اس مہینے وچ ویاہ دیاں رسماں، ریتاں تے شگن دا ذکر ملدا اے۔ جہناں وچ چیکو مہندی، گانا بننا، کھارے چاڑنا، پلو نپنا، دُدھ پیوائی، کھڈوکنے کھیڈنا، چکی چنگ، بھٹی جھُلکا، بوہا نپائی تے ہور وی چوکھیاں رسماں تے ریتاں ھن۔ جہڑیاں ساڈی وسوں وچ شادی دے موقع تے ساڈیاں زنانیاں مرد کریندے ھن۔ جدوں گھوٹ سہرے پاکے جنج چڑھدائے تاں لاگی لاگ لیندن۔ دھی آلے جنج دا ٹکڑ پکیدن۔ دھی آلے پتریتیاں نوں نیوندراں (بھاجی) کھتیندے ھن۔ ایہ ساڈیاں رسماں تے رواج اے جہڑیاں پرنیوے پوریاں کیتیاں ویندیاں ھن۔
اس مہینے وچ رسماں، ریتاں تے رواجاں دا ذکر کیتا گیا اے جہڑے ساڈی وسوں تے دھرتی نال جڑے ہوئے نیں۔جے ایہ رسماں نہ کیتیاں ونجن تاں شادی دی چس نہیں ہوندی۔ میاں رحمت دا لکھیا ایہ ماہ پیش اے:
کتیں
رحمت رت کتیں دی آئی
پئی پچھے حسین دی جائی
جدوں بدھے سہرے بھائی
تساں کی کی نیوندر پائی
کہڑا ہوکن اتے ہائی
میرے ویر نوں
اماں کربل کیہ ڈٹھوہے
کیتے تنبو جا لیوہے
اوتھے پانی کیویں پتوہے
اوتھے کیکن طعام کھدوہے
اوتھے کہڑا شگن کیتوئے
دسو ورتیاں
اماں روٹی کہیں پکائی

جدوں جنج قاسم دی آئی
ں
جنج آئی کہڑے ویلے
جد بدھے ویرن سہرے
اوتھے کون کوئی سی نیڑے
جد لاواں دتیاں
اس لکھے گئے مہینے وچ بھین اپنی بھین توں حال پچھدی اے۔ کیویں گزری تے کیویں نبھی۔ اگوں بھین دسیندی اے۔ ساڈے اتے بہوں وڈا دکھ آیا۔ رو رو کے اسیں حالوں بے حال ہوئے۔ تہانوں بابے نے ویر دی شادی تے کیہ کیہ دان کیتا۔ بھین ساڈے تے لٹ پئے گئی۔ ظلم دیاں فوجاں چڑھیاں۔ اساں رسول پاک دے واسطے وی دتے۔ ایہناں کائی نہ سنی۔ ظلم نال بابے نوں کٹھا گیا۔ تنبو خیمے ساڑ کے سواہ کر چھوڑے۔ سانوں بناں پلان اُٹھاں تے بہا کے مُلک ملک پھرایا تے اساں قیداں نبھائیاں۔ شمر ہتھیں خنجر لئے کے سجاد بھرا نوں مارن آگیا۔ اساں ساریاں بیبیاں اس تے ڈھہہ کے بہوں اوکھا بچایا۔
اس مہینے نوں مکھ رکھیئے تاں کربل وچ ہوون آلے ظلم نوں بیان کیتا اے۔ اس توں ایہ پتا لگدا اے۔ فقیر میاں رحمت دے اس مہینے ہوون آلے دکھ تے درد نوں بیان کیتا اے۔ اوہ لکھدے ھن:
مگھر
رحمت مگھر مہینہ آیا
رب ڈاڈھا دکھ سہایا
اساں رو رو حال ونجایا
اکھیاں وہندیاں
سین کول بھین دے آئی
پچھے دس کھاں امڑی جائی
تساں کیکن دھڑی لوائی
کیہ دتوئی اکبر بھائی
مینوں سک پچھن دی آہی
کارن ویر دے
سین صغرا بیٹھی رووے
شالا انج کدی نہ ہووے
جہڑی اساں رات لنگھائی
چڑھ کے فوج ظالم دی آئی
اسیں دے دے رہی ہاں دوہائی
پاک رسولؐ دی
بھیناں ڈاڈھا ظلم کیتونے
ساڈے کول حسین کٹھونے
اوہنوں بھوئیں تے چا لٹیونے
نالے تنبو ساڑ دتونے
ایہ تاں وڈا ظلم کیتونے
سانوں شتراں تے کر لیونے
نالے ملک و ملک پھریونے
مڑ قیداں بھوگیاں

ویکھو شمرا بھیڑا آیا
اس خنجر ہا آن وکھایا
ناں ہاہ کول علی دا جایا
علی عابد اساں بچایا
آہا خاص حسین دا جایا
اُتے ڈھٹھیاں
فقیر میاں رحمت ہوراں اس مہینے وچ کربل وچ آل رسول دے لٹیون مگروں پھوپھی دا سین صغرا نوں کربلا لئے آئی تے اس نوں اوہ جاہیں ویکھائیاں جتھے ویر اکبر تے بابا حسین کٹھے ھن۔ یزیدیاں ساڈے جوان مارے، نادان مارے، مہمان مارے، ساڈے خیمے تنبو ساڑے۔ شامیاں جہڑی میرے ویر تے لوٹی گھتی اوہ دسن دی وی نہیں۔ قتل کرن پچھوں سراں نوں نیزیاں تے چاڑھ کے ظلم دا اخیر کر چھوڑیا۔
اس مہینے وچ سانوں ظلم تے بربریت بارے بیان ملدا اے۔ فقیر میاں رحمت کربلا دے دکھاں نوں اپنا موضوع بنا کے اس دی اہمیت نوں اجاگر کیتا اے نالے اس وچ موسم دی شدت دا وی ذکر ملدا اے۔ اوہ لکھدے نیں:
پوہ
چڑھیا پوہ پوندے نت پالے
اساں دکھ ہڈاں وچ جالے
آہے ہاں تنہاندے کالے
ہوئے دیوں دیوں اوہ نرالے
جہناں دتے آن کشالے
آل رسول دی
صغرا کربل کیتی دھائی
پھوپھی قبر آن وکھائی
ایتھے مارے تیرے بھائی
ایتھے حسین شہادت پائی
ایتھے ساری فوج کوہائی
تیرے باپ دی
مڈھو قوم بری سفیانی
ماویہ مڈھو تخم طوفانی
جس دا پتر یزید حرامی
جس ہے کیتی فانی فانی
آل رسول دی
ایتھے چا حسین کُٹھونے
ایتھے عبد اللہ مار گھتیونے
ایتھے تنبو چا سڑیونے
ایتھے علی اکبر ذبح کیتونے
امڑی پائیاں لوٹیاں
زینب رو رو وین چتارے
میرے سبھے کربل مارے

کول تڑپن پئے پیارے
اساں ہتھوں لال وسارے
چا مڑ سر سولی تے چاڑے
بھیڑیاں ظالماں
صغرا نال درد دے روئی
میرے ہار دے ترٹ پئے موتی
میرے مارے عمراں چھوٹی
میں تاں ہو حیرانی کھلوتی
میرے ویر نوں گھت لئی لوٹی
کوفیاں شامیاں
فقیر میاں رحمت ہوراں نے اس مہینے وچ قیامت آلے دیہاڑے دی گل کیتی اے۔ جہڑے لوک رسول دی آل نوں ناھن منیدے۔ جہناں قرآن پھولیاں وی کدی ناہ۔ جہڑے آل رسول نوں منن دا مہنے دیندے ھن ایہناں نوں اُداں پتہ لگسی جداں قیامت ہوسی۔ خدا دی عدالت لگسی۔ سین در تے کھلوسی تے پچھسی میرے اللہ میری اولاد دا کہڑا جرم ہا۔ تاں اوس ویلے یزیدی ٹولہ روسی تے آکھسی ہائے ہائے اساں کہڑا بھیڑ کیتا پتر رسول دا کُٹھا۔
اس مہینے وچ عدالت خداوندی تے میزان حشر دی گل کیتی گئی اے۔ نیکیاں تے بدیاں دا فیصلہ حشر دیہاڑے ای ہوونا اے۔ تد پتہ لگسی جد وڈے وڈے وی ہتھ جوڑ کے روون لگے ہوسن تے جثہ کنبدا پیا ہوسی۔ جیویں حضرت سلطان باہوؒ ہوراں فرمایا اے:
عدل کریں تاں تھر تھر کمبن
اچیاں شاناں والے ھو
اسے گل نوں میاں رحمت انج آکھدے نیں:
ماہ
رحمت چڑھدے ماہ مہینے
ساتھوں وچھڑے یار نگینے
ڈاڈھی بھڑک لگی وچ سینے
سن کے مومناں
اسیں چارے یار منیندے
لوگ اسانوں لقمہ دیندے
وچوں کیوں نہیں ڈھوڈھیندے
اوہ تاں نہیں قرآن پھلیندے
لوگ اسانوں طعنہ دیندے
آل رسول دا
جدوں روز قیامت ہوسی
خلقت کر کر صفاں کھلوسی
تاں رب آپ عدالت ہوسی

سین در تے آن کھلوسی
ایہ تاں سارا ٹولا روسی
یزید پلیت دا
میاں رحمت نے اس مہینے وچ امام مہدیؑ دا ذکر کر دے ہوئے فرماندن۔ غیب اچوں بلارا آیا حسین دا ہک بھرا آسی جہڑا نانے دے دین دی صفائی کریسی۔ امام پاک آ کے قرآن پڑھسن تے جہڑا دین امام پاک دیسن دین دے منکر ایہناں دیاں گلاں سن کے ہکا بکا ہوسن۔
اس مہینے وچ امام مہدیؑ دے آون دے اڈیک نوں بیان کیتا گیا اے۔ جہڑے کہ اس دنیا تے آکے پردہ غیب اچ موجود ھن۔ اس کیفیت نوں انج کر کے لکھدے نیں:
پھگن
رحمت رت پھگن دی آئی
ساڈی پئی قبول کمائی
سانوں حاتف خبر سنائی
تاں مڑ آسی حسین دا بھائی
اوہ کرسیں آن صفائی
صاحب دین دا
میرا آوسیں پاک امام
آ کے پڑھسی صحیح قرآن
نواں ہوسی دین اسلام
سن سن ہوسِن پئے حیران
جہڑے خاصے ہین حرام
منکر دین دے
منگاں دن تے رات دعائیں
کوکاں ہر دم کھلیاں باہیں
نت اڈیکاں شام صباحیں
میرا اوسی مہدی سائیں
میں جا ویکھاں اوہے جاہیں
جتھے مٹھیاں
اس مہینے وچ لُٹیون دے دکھ دا ذکر اے۔ اوہ فرماندن انج ظلم دی انھیری گھلی رسول دا ہسدا وسدا چمن کربلا وچ لٹی گیا۔ بہشت دے مالک بے دردی نال مارے گئے۔
اس مہینے وچ کسے مالی دا ہسدا وسدا باغ لٹی ونجے، کوئی شئے وی نہ بچے۔

رحمت رت پھگن دی آئی
ساڈی پئی قبول کمائی
سانوں حاتف خبر سنائی
تاں مڑ آسی حسین دا بھائی
اوہ کرسیں آن صفائی
صاحب دین دا
میرا آوسیں پاک امام
آ کے پڑھسی صحیح قرآن
نواں ہوسی دین اسلام
سن سن ہوسِن پئے حیران
جہڑے خاصے ہین حرام
منکر دین دے
منگاں دن تے رات دعائیں
کوکاں ہر دم کھلیاں باہیں
نت اڈیکاں شام صباحیں
میرا اوسی مہدی سائیں
میں جا ویکھاں اوہے جاہیں
جتھے مٹھیاں
اس مہینے وچ لُٹیون دے دکھ دا ذکر اے۔ اوہ فرماندن انج ظلم دی انھیری گھلی رسول دا ہسدا وسدا چمن کربلا وچ لٹی گیا۔ بہشت دے مالک بے دردی نال مارے گئے۔
اس مہینے وچ کسے مالی دا ہسدا وسدا باغ لٹی ونجے، کوئی شئے وی نہ بچے۔
اس کیفیت نوں اس طرح لکھیا گیا اے۔ اوہ لکھدے ھن:
چیتر
چیتر باغ بغیچے پھلے
میرے اندر اندھیری گھلے
میرے سبھے کربل رلے
اوہ تے آھن بہشتی حلے
نا ہُن میں ڈھوڈھیندی
فقیر میاں رحمت اس مہینے وچ ایہناں ہستیاں نال اپنی عقیدت، محبت تے نیاز مندی دا اظہار کریندے ھن جہڑیاں ہستیاں جنت دے مالک ھن۔
شاعر اس مہینے وچ اپنی عقیدت دا اظہار انج کر کے کریندا اے۔ اوہ فرماندن جدوں رسول ؐ دے پتر وطن چھوڑیا، گھر دے بوہے بند کیتے، روندے ہوئے اپنا گھر چھوڑیا۔ اس مالک لولاک د ا دکھ سن کے میں وی سر وچ مٹی چا پائی۔ ایہناں دا غم کیتا۔ میرا پکا یقین اے دین وی ایہناں ہستیاں دا اے۔ ایہناں دیاں صفتاں دو جگ توں وکھریاں ھن۔ میری شفاعت وی ایہناں ہستیاں دے صدقے وچ ای ہوونی اے۔ ایہناں دا لکھیا ایہ ماہ ویکھو:
وساکھ
رحمت چڑھیا ماہ وساکھ
میرے حسین ولائے تاک
میں تاں سر وچ پائی خاک
جے ہوندا صاحب لولاک
سن دا فریاد نوں
رحمت پکا رکھ یقین
ہے پنجاں باراں وچ دین
جنہاندی صفت اے ٭