صحت مند زندگی کیویں گزاری جاوے؟

سانوں چاہیدا اے کہ اپنی معاشرتی زندگی وچ اک دوجے دے
کم آئیے تے حالات دے مطابق زندگی گزارن دا پختہ تہیہ کریئے

حفیظ ظفر

دنیا وچ کوئی وی انسان اپنی معاشرتی تے اجتماعی زندگی وچ دوسرے انسان توں کدی مستغنی تے بے نیاز نہیں ہو سکدا۔ ایہنوں زندگی دے مختلف مرحلے‘ متعدد شعبیاں تے دوجے کئی مسئلیاں وچ کسے نہ کسے انسان دی لوڑ تے احتیاج لازمی پیندی اے۔شادی ویاہ دے موقعے ہون یا فوتگی تے غمری‘ انفرادی زندگی دے مسئلے ہون یا اجتماعی زندگی دے بکھیڑے‘ گھریلو زندگی دی الجھناں ہون یا باہر دی زندگی دے لانجھے‘ اسلام نے ہر قسم دے معاملیاں تے تمام قسم دے موقعے تے حالات وچ انتہائی عمدہ تے نہایت زریں اصول مقرر کیتے نیں۔چنانچہ باہر دی معاشرتی زندگی وچ اللہ تعالیٰ مسلماناں نوں برائی دا بدلہ اچھائی نال دین تے نیک تے چنگے کماں وچ باہم اک دوجے دے نال تعاون تے نصرت کرن تے برے تے غلط نوعیت دے کماں توں بچن دا حکم دیندے ہوئے فرماندے نیں: ’’ترجمہ: تے کسی قوم دے نال تہاڈی ایہ دشمنی کہ اوہناں نے تہانوں مسجد حرام توں روکیا سی تہانوں ایس گل اتے آمادہ نہ کرے کہ تسیں (اوہناں تے) زیادتی کرن لگو‘ تے نیکی و تقویٰ وچ اک دوجے دے نال تعاون کرو تے گناہ تے ظلم وچ تعاون نہ کرو‘ تے اللہ کولوں ڈردے رہو‘ بے شک اللہ دا عذاب بڑا سخت اے۔(سورہ المعائدہ‘02)
اسی طرح دیانتداری نال کم کرن تے خیانت توں بچن دا حکم دیندے ہوئے فرماندے نیں: ’’ترجمہ: بے شک اسیں حق اتے مشتمل کتاب تہاڈے اتے ایس لئی اتاری اے تاں جے تسیں لوکاں دے درمیان اوس طریقے دے مطابق فیصلہ کرو جہڑا اللہ نے تہانوں سمجھایا اے تے تسیں خیانت کرن والیاں دے طرف دار نہ بنو‘‘ (سورہ النساء:105)
اسی طرح انصاف تے احسان‘ رشتہ داراں دے حقوق دی ادائیگی بے حیائی‘ برائی تے ظلم توں بچن دا حکم دیندے ہوئے فرماندے نیں: ’’ترجمہ: بے شک اللہ انصاف دا‘ احسان دا تے رشتہ داراں نوں (اوہناں دے حقوق) دین دا حکم دیندا اے تے بے حیائی ‘بدی تے ظلم توں روکدا اے۔ا وہ تہانوں نصیحت کردا اے تاں جے تسیں نصیحت قبول کرو‘‘ ۔(سورہ النحل: 90)
ایس آیت مبارکہ وچ معاشرتی زندگی دی جہڑی روح کارفرما نظر آ رہی اے‘ پوری دنیائے انسانیت لئی اوہدے وچ اک لائحہ عمل اے جہڑا کامیاب زندگی ول ساڈی رہنمائی کردا اے۔ جے معاشرے وچ عدل و انصاف دا بول بالا ہو جاوے۔ لوکاں وچ احسان کرن داجذبہ پیدا ہو جاوے تے معاشرہ امن وامان دا گہوارا بن جاندا اے۔ صلہ رحمی یعنی عزیزو اقارب دے نال نیک سلوک تے حاجت منداں دی مدد کرن نال معاشرہ عیوب توں پاک ہو سکدا اے تے انسانی زندگی دا دامن خوشیاں نال بھر سکدا اے۔ بدی تے بے حیائی انسانی زندگی دا مستقل روگ نیں۔ ایہہ پاکیزہ معاشرے دی روح نوں مجروح تے صالح گروہ نوںبے آبرو کرن والی مکروہات نیں‘ ایسے لئی قرآن پاک نے سانوں ایس توں دور رہن دا حکم دتا اے۔ معاشرتی زندگی وچ پاکیزہ روایتاں دے فروغ تے شرم و حیا دی پاسداری دے احساس نوں اجاگر کرن دے سلسلے وچ اللہ تعالیٰ قرآن مجید وچ ارشادفرماندے نیں: ’’اے پیغمبر اپنی بیویاں نوں آکھ دیو کہ جے تسیں دنیا دی حیاتی تے اوہدی زینت و آرائش دی خواستگار اوتے آئو میں تہانوں کجھ مال دیاں تے چنگی طرحاں نال رخصت کر دیاں تے جے تسیں اللہ تے اوہدے پیغمبر تے عاقبت دے گھر (یعنی بہشت) دی طلبگار او تے تہاڈے وچ جہڑے نیکوکاری کرن والیاں نیں اوہناں لئی اللہ نے اجر عظیم تیار کر رکھیا اے (سورہ الاحزاب:28,29)
ایہناں آیات وچ واضح کیتا جا رہیا اے کہ دنیاوی زندگی تے گھریلو زندگی وچ زمین آسمان دا فرق اے۔ دنیاوی زندگی طمع‘ حرص و ہوس تے خواہشات نفسانی ول مائل کردی اے جدکہ دین دی پیروی اتے مشتمل زندگی شرم و حیا‘ صبرو قناعت تے ایثار و قربانی دی خصوصیت پیدا کردی اے جہڑا معاشرتی زندگی دا جوہر اے۔ قرآن مجید معاشرتی زندگی دے ایسے پہلونوں اجاگر کردا اے۔ گھریلو زندگی دی ساری مسرتاں وجود زن نال نیں لہٰذا خاتون خانہ اتے سب توں ودھ گریلو ذمہ داریاں عائد ہندیاں نیں۔ قرآن پاک اوہناں دی تعلیم و تربیت اتے خاص طور تے زور دیندا اے۔ معاشرتی زندگی وچ روحانی اقدار دی بڑی اہمیت اے۔ دنیاوی آلائشاں توں پاک زندگی ای اسلامی طرز حیات تے اسلامی روایتاں دی پاسدار اے۔ لہٰذا قرآن ایس زندگی وچ پاکیزہ حصار قائم کرن اتے زور دیندا اے تے اوہناںوچ غیر محسوس طور تے در آن والی خرابیاں توں بچن دی تنبیہ کردا اے۔
جیویں کہ ارشاد اے: ’’اے پیغمبر اپنی بیویاں تے دھیاں تے مسلماناں دی زنانیاں نوں آکھ دیو کہ (باہر نکلیا کرو تے) اپنے (چہریاں) تے چادر لٹکا(کے گھونگھٹ کڈ) لیا کرن۔ ایہ امر اوہناں لئی موجب شناخت (تے امتیاز) ہووے گا تے کوئی اوہناں نوں ایذا نہ دیوے گا ۔ تے اللہ بخشن والا مہربان اے (سورہ الاحزاب:59) ایس آیت مبارکہ دا مقصد معاشرے نوں ایہ گل باور کرانا اے کہ زنانیاں پردے وچ رہ کے محفوظ رہ سکدیاں نیں لہٰذا روز مرہ زندگی وچ اوہناں نوں محتاط رویہ اختیار کرن دا مشورہ دتا گیا اے۔
گھریلو زندگی وچ قریب ترین و مستحکم ترین رشتہ میاں بیوی دا اے‘ گھریلو زندگی وچ نشیب و فراز آندے رہندے نیں لہٰذا میاں بیوی وچ جے کسے قدم ناچاقی ہو جاوے تے فتنہ و فساد برپا کرن دے بجائے قرآن مجید ایس لئی پرامن تے شریفانہ راہ وکھاندا اے جہڑا معاشرتی زندگی دا اصل مقصد اے۔ قرآن آکھدا اے: ’’ترجمہ: تے جے کسے عورت نوں اپنے خاوند ولوں زیادتی یا بے رغبتی دا اندیشہ ہووے تہاڈے میاں بیوی اتے کجھ گناہ نہیںکہ آپس وچ کسے قرارداد اتے صلح کر لو۔ تے صلح خوب (چیز) اے تے طبیعتاں توں بخل ول مائل ہوندیاں نیں تے جے تسیںنیکوکاری تے پرہیزگاری کرو گے تے اللہ تہاڈے سارے کماں توں واقف اے (سورہ النساء:128)۔
معاشرتی زندگی دے استحکام تے انضباط وچ اولاد دی اہمیت مسلم اے۔ اولاد دی تربیت دی ذمہ داری والدین اتے عائد کیتی گئی اے مگر والدین دے حقوق اولاد اتے مقدم قراردتے گئے نیں تے اولاد نوں تنبیہ کردتی گئی اے جیویں کہ
قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں: ’’ترجمہ: تے تہاڈے پروردگار نے ارشاد فرمایا اے کہ اوہدے سوا کسے دی عبادت نہ کرو تے ماں پیو دے نال بھلائی کردے رہو۔ جے اوہناں وچوں اک یا دونویں تہاڈے سامنے بڑھاپے نوں پہنچ جان تے اوہناں نوں اف تک نہ آکھنا تے نہ اوہناں نوں جھڑکنا تے اوہناں نال گل ادب دے نال کرنا (سورہ الاسرارء :23)
انسانی معاشرے دی تشکیل تے اخلاقی اقدار دی ترویج دے سلسلے وچ قرآن مجید دی ایہ آیت مبارکہ انسان لئی اخلاقی منشور دی اہمیت رکھدی اے۔ اولاد دا ماں پیو دے نال نیک سلوک ای معاشرتی استحکام لئی مضبوط بنیاد فراہم کردا اے۔ انسانی برادری وچ امن دا شعور تے امن دی ترغیب احترام انسانیت تے تسلیم و رضا دی روح پیدا ہوندی اے۔ جہڑے معاشرے وچ بزرگاں نوں مرکزی حیثیت دتی جاوے اوہناں دی بڑائی‘ بزرگی تے عظمت نوں تسلیم کیتا جاوے اوہناں دے سامنے جھک کے اوہناں نوں مٹھی زبان وچ مخاطب کیتا جاوے اوہ معاشرہ حقیقی معنیاں وچ انسانی معاشرہ کہلان دا مستحق اے۔ قرآن مجید ایسے ای مثالی معاشرے دی تشکیل چاہندا اے۔
ایسے طرحاں قرآن پاک انسانی معاشرے دی فلاح و بہبود نوں قدم قدم ملحوظ رکھدا اے تے ایسے اصول مقرر کردا اے جنہاں نوں اپنا کے معاشرتی تے انفرادی اعتبار نال زندگی دی حقیقی مسرتاں حاصل کیتیاں جا سکدیاں نیں۔ انسان معاشرے وچ اک دوجے دی مدد دے بغیر نہیں رہ سکدا۔اللہ مسبب الاسباب اے مگر اوہنے انسان نوں وی اک دوجے لئی وسیلہ بنا دتا اے تاں جے روزمرہ زندگی وچ پیش آن والی مشکلاں دا مقابلہ آسانی نال کیتا جا سکے تے ایہناںبرائیاں نوں ویلے تے روکیا جا سکے جہڑا انسان دے اک دوجے نال لاتعلقی دے نتیجے وچ پیدا ہوندیاں نیں۔ ایسے لئی تلقین کیتی گئی کہ رشتہ داراںنوں اوہناں دا حق دیو تے مسکین تے مسافراں نوں اوہناں دا حق دیو۔ایس حد بندی نال معاشرے دے سارے انساناں اتے اک دوجے دے حقوق دا تعین ہوندا اے۔ رشتہ دار‘ مسکین تے مسافر معاشرے دے ناگزیر جزو نیں۔ معاشرے وچ رہندے ہوئے اوہناں وچوں کسے نوں وی نظرانداز نہیں کیتاجا سکدا۔ رشتہ دار دا حق انج اے کہ ایہدے نال کسے نہ کسے نوع دا نسلی تعلق ہوندا اے لہٰذا یہدا حق مقدم اے۔ مسکین خوشحال معاشرے دا غیر متوازن کردار اے۔ جے ایہدی ضروریات زندگی پوری کر دتی جان تے اوہ معاشرے وچ پرامن طریقے نال اپنا کردار ادا کرے گا تے جے ایہدے مسئلیاں نوں نظرانداز کردتا جاوے تے مصائب دے سمندر وچ اوہنوں چھڈ دتا جاوے تے اوہ اوہناں دے حل لئی لازمی منفی راہواں تلاش کرے گا جہدے توں معاشرے وچ کسے وی نوع دی خرابیاں جنم لے سکدیاں نیں لہٰذا اوہدی زندگی نوں متوازن بنا کے معاشرتی توازن نوں برقرار رکھیا جا سکدا اے۔ ایہو وجہ ا ے کہ اسلام زکوٰۃ‘ صدقات تے خیرات دی ادائیگی اتے غیر معمولی زور دیندا اے۔اسلام انسانی زندگی دی حفاظت تے اوہدی بقا دا سب توں وڈا ضامن اے۔ اوہ پوری انسانیت نوں معاشرے وچ اک دوجے دی جان و مال دی حفاظت تے حرمت دا پابند بناندا اے تے جزا و سزا دے اصولاں نوں پیش نظر رکھدے ہوئے بڑے متوازن انداز وچ تنبیہ کردا اے۔ ترجمہ: تے جہڑے جاندار دا مارنا اللہ نے حرام کیتا اے اوہنوں قتل نہ کرنا مگرجائز طور تے (یعنی شریعت دے فتویٰ دی رو نال) تے جہڑے شخص ظلم نال قتل کیتا جاوے اسیں اوہدے وارث نوں اختیار دتا اے (کہ ظالم قاتل کولوں بدلہ لووے) تے اوہنوں چاہیدا اے کہ قتل (دے قصاص) وچ زیادتی نہ کرے کہ اوہ منصور و فتح یاب اے۔ (سورہ الاسرار‘33)
دوجی تھاں فرمایا: ترجمہ: ’’تے جہڑے (رشتہ ہائے قرابت) دے جوڑے رکھن دا اللہ نے حکم دتا اے اوہناں نوں جوڑھے رکھدے نیں تے اپنے رب کولوں ڈردے رہندے تے برے حساب توں خوف رکھدے نیں تے جہڑے پروردگار دی خوشنودی حاصل کرن لئی (مصائب اتے) صبر کردے نیں تے نماز پڑھدے نیں تے جہڑا (مال) اسیں اوہناں نوں دتا اے اوہدے وچ پوشیدہ تے ظاہر خرچ کردے نیں تے نیکی نال برائی دور کردے نیں۔ ایہو لوک نیں جنہاں لئی عاقبت دا گھر اے‘‘ (سورہ الرعد: 21,22)
اک ہور تھاں فرمایا: ترجمہ: ’’(اے منافقو!) تہاڈے توں عجب نہیں کہ جے تسیں حاکم ہو جائو تے ملک وچ خرابی کرن لگو تے اپنے رشتہ داراں نوں توڑ دیو۔ ایہو لوک نیں جنہاں اتے اللہ نے لعنت کیتی اے تے ایہناں (دے کناں) نوں بہرا تے (ایہناں دی) اکھاں نوں انھا کر دتا اے‘‘ (سورہ محمد:22)
اک تھاں فرمایا: ترجمہ: ’’ایہدے توں (اللہ تعالیٰ) بہت لوکاں نوں گمراہ کردا اے تے بہتیاں نوں ہدایت بخشدا اے تے گمراہ وی کردا اے تے صرف نافرمان ای اللہ دے اقرار نوں مضبوط کرن مگروں توڑ دیندے نیں تے جہڑی شے (یعنی رشتہ قرابت) دے جوڑے رکھن د ا اللہ تعالیٰ نے حکم دتا اے ایہنوں قطع کردے نیں تے زمین وچ خرابی کردے نیں‘ ایہو لوک نقصان چکن والے نیں‘‘ سورہ البقرہ:26,27)
ایس حوالے نال احادیث مبارکہ وچ وی سخت تنبیہ کیتی گئی اے۔ حضور اکرمﷺ نے فرمایا: ’’ترجمہ: ’’اللہ دے کول سب توں وڈا عمل اوہدے نال شرک کرنا اے تے فیر رشتہ داری توڑنا اے‘‘ (الجامع الصغیر:166)اک ہور تھاں سرور کونین حضرت محمدﷺ نے فرمایا: ’’اللہ تعالیٰ نے مخلوق پیدا کیتی‘ جدوں ایہدے توں فراغت ہوئی تے رشتہ داری تے صلہ رحمی کھڑی ہوئی تے آکھن لگی: ہاں! ایہ ایہدا مقام اے جہڑا توڑن توںتیری پناہ چاہندا اے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا: کیہ توں ایس گل اتے راضی نہیں اے کہ جہڑا کوئی تینوںملاوے اوہنوں میں وی ملاں گاتے جہڑا کوئی تینوں توڑے میں وی اوہدے توں قطع کراں گا؟ صلہ رحمی نے عرض کیتی: میں ایہدے تے راضی آں‘ اللہ تعالیٰ نے فرمایا: میں ایہ مقام تینوں دے دتا۔ نبی کریمﷺ نے فرمایا:جے تسیں چاہو تے ایہدی تصدیق وچ پڑھ لوو: ’’ترجمہ: تے تہاڈے توں ایہ وی بعید نہیں کہ جے تہانوں حکومت مل جاوے تے تسیں زمین وچ فساد برپا کردیو تے رشتے ناتے توڑ دیو۔(سورہ محمد:22)‘‘ (صحیح بخاری:5987)
حضور اکرمﷺنے فرمایا: ’’جہڑا اللہ تے آخرت اتے ایمان رکھدا اے اوہنوں اپنے رشتے داراں دا خیال رکھنا چاہیدا اے‘‘ (صحیح بخاری:6138)
الغرض سانوں چاہیدا اے کہ اپنی معاشرتی زندگی وچ اک دوجے دے کم آئیے تے حالات تے واقعات دے مطابق ایس طرحاں زندگی گزارن دا عزم بالجزم تے پختہ تہیہ کریے کہ ساڈی ذات کسے دوجے انسان حتیٰ کہ کسے جانور نوں وی تکلیف نہ پہنچے۔