غلام ہندوستان دا پہلا مسلمان بادشاہ سلطان قطب الدین ایبک

عروج تے زوال دی اک داستان

طلحہ شفیق

قطب الدین ایبک دا مقبرہ لہور دے معروف انارکلی بازار وچ واقع اے۔ ایبک توں پہلے کئی مسلمان حملہ آور ہندوستان آئے مگر کسے نے ایتھے مستقل سلطنت دی بنیاد نہیں رکھی۔ ایس ضمن وچ قطب الدین ایبک برصغیر دا پہلا مسلمان بادشاہ سی۔
ایبک تے اوہدے جانشیناں نوں عموماً خاندان غلاماں دے نام توں یاد کیتا جاندا اے لیکن ایہہ اصطلاح درست نہیں کیوں جے ایہہ سارے غلام نہیں سن۔ پروفیسر عزیز احمد دے مطابق اوہدی جگہ مناسب اصطلاح ارلی ٹرکش ایمپائر اے۔ خیر ایبک دے شروع دے حالات دے متعلق بوہتی تفصیل نہیں ملدی۔
قطب الدین ایبک نوں اک ترک غلام دَسیا جاندا اے۔ صاحب تریخ مبارک شاہی دے مطابق اوہنوں (بغرض فروخت) ترکستان توں شہر نیشاپور لیائے تے قاضی القضا امام فخرالدین عبدالعزیز کوفی نے جہڑے کہ امام ابو حنیفہ دی اولاد وچوں سن خرید لیا جتھے اوہنے قرآن پاک پڑھیا تے فن تیر اندازی سکھیا۔ ایتھوں تک کہ اوہ تھوڑے ای عرصے وچ ایس ہنر وچ طاق ہو گیا۔ معروف اے کہ قاضی صاحب دے انتقال مگروں اوہناں دے بچیاں نے ایبک نوں اک سوداگر دے ہتھ ویچ دتا۔ انج غلام زادہ دوبارہ غلام بن گیا۔ فیر اوس سوداگر نے اوہنوں سلطان معزالدین سام دی خدمت وچ پیش کردتا۔ ایبک اعلیٰ صلاحیتاں دا تے مالک سی مگر ظاہری حسن توں خالی سی۔ ایبک کیویں بادشاہ دا منظور نظر بنیا ایہدے متعلق طبقات ناصری وچ تھلے دتا قصہ درج اے کہ اک رات بزم نشاط آراستہ ہوئی۔ سلطان نے اوس جشن وچ اپنے سارے غلاماں نوں مسکوک تے غیر مسکوک سونا چاندی انعام وچ دِتے۔ قطب الدین نوں جہڑا انعام ملیا مجلس توں باہر آندے ای اوہنے پورے دا پورا ترکاں (یعنی محافظاں) پردہ داراں‘ فراشاں تے دُوجے کارکناں وچ وَنڈ دِتا۔ کجھ وی اپنے کول نہیں رکھیا۔
بادشاہ نوں پتہ چلن تے اوہنے ایبک نوں اپنی نوازش و قرب لئی مخصوص کر لیا۔ انج دن بدن اوہدا رتبہ اُچا ہوندا گیا۔ قطب الدین نوں ایبک کیوں آکھیا جاندا اے اوہدے متعلق وکھری آرا نیں۔ طبقات ناصری‘ مبارک شاہی‘ خلاصۃ التواریخ تے دُوجی کتاباں وچ موجود اے کہ اوہدی انگلی ٹُٹی ہوئی سی ایس لئی اوہنوں ایبک شل یعنی ٹٹی انگلی والا کہیا جاندا اے لیکن پروفیسر اشوک سریواستو نے ایس روایت نوںلایعنی قرار دتا اے۔ بعض دے مطابق اوہدی چھ انگلیاں سن ایس لئی ایبک کہلایا۔ سید ہاشمی فرید آبادی تے محمد دین فوق نے ایہناں روایتاں دا تجزیہ کیتا اے تے اوہناں دے مطابق ایبک ترک قبیلے دا نام اے۔ تریخ وچ دوجے کئی مشہور لوکاں دے نال وی لفظ ایبک ملدا اے۔ مرزا غالب وی خود نوں ایسے قبیلے دا دَسدے سن۔ کہیا جاندا اے کہ سلطان نے ہمیشہ ایبک دی قدر کیتی۔ دہلی تے اجمیر فتح ہوئے تے ایہہ دونویں شہر اوہنوں سونپ دتے۔
غوری تے ایبک دونویں ہندوستان فتح کردے چلے گئے تے سمانا میرٹھ‘ ہانسی‘ بنارس‘ گوالیار‘ گجرات‘ کالنجر‘ مہوہ برایوں‘ ملتان تے لہور فتح کرن مگروں سلطان نے ایبک دے حوالے کر دتے۔ دلچسپ گل اے کہ سلطان دی وفات اتے ایبک مختار کل ہون دے باوجود اپنے آقا دا وفادار رہیا۔ اوہنے اک عرصہ اپنے لئی نائب سلطنت دا لقب استعمال کیتا۔ خیر سلطان شہاب الدین دے انتقال مگروں تخت اوہناں دے بھتیجے سلطان محمود نوں ملیا۔
سلطان محمود نے تخت اتے بیٹھدے ای سلطنت دے دو حصے کیتے۔ غزنی تاج الدین یلدوز نوں مل گیا تے ہندوستان قطب الدین دے حصے آ گیا تے انج ایبک سلطان ہند بن گیا لیکن چھیتی ای تاج الدین یلدوز نے حملہ کر کے لہور فتح کر لیا تے لہور اتے قابض ہو کے بیٹھ گیا۔ ایبک دہلی توں آیا تے غوری دے اوہناں دو غلاماں وچ جنگ ہوئی۔ ایبک جت گیا تے یلدوز غزنی نس گیا۔ ایبک نے اوہدا غزنی تک پچھا کیتا۔ غزنی وچ وی لڑائی ہوئی‘ یلدوز ایہہ جنگ وی ہار گیا۔ انج غزنی وی قطب الدین دے ہتھ آ گیا مگر چھیتی ای یلدوز نے غزنی دوبارہ فتح کر لیا تے ایبک لہور واپس آیا۔غزنی دی فتح مگروں ایبک کجھ عیش وچ پے گیا سی مگر فیر شکست نے اوہنوں جگا دتا تے اوہ سلطنت دے انتظام ول توجہ دین لگیا۔ کہنیا لال ہندی دے بقول ایبک جدوں لہور واپس آیا تے بہت سارا روپیہ رعایا نوں دے کے خوش کیتا تے سلطان لکھ بخش کہلایا۔
روایتاں دے مطابق ایبک نے 14نومبر 1210 نوں لہور وچ سٹھ سال دی عمر وچ وفات پائی۔ تریخ فرشتہ‘ طبقات ناصری‘ تاریخ مبارک شاہی‘ خلاصۃ التواریخ تے عام معرور روایتاں دے مطابق ایبک چوگان جہڑا کہ پولو جیسا کھیڈ اے دا دلدادہ سی۔ اک دن چوگان کھیڈدے ہوئے گھوڑے توں ڈگ پیا تے زین دے سامنے دا اتے اٹھیا ہویا حصہ اوہدے سینے وچ کھب گیا۔ اوہدے توں وفات پائی۔ پروفیسر شجاع الدین نے سلطان قطب الدین ایبک اتے ایک تفصیلی مضمون لکھیا اے جہدے وچ اوہ دسدے نیں کہ منگولاں دے حملے وچ ایبک دا مقبرہ وی تباہ ہو گیا۔ مگروں شاید سلطان فیروز تغلق تے مبارک شاہ دے دور وچ اوہدی مرمت کرائی گئی۔ تعمیر مقبرہ دے تقریباً پونے چار سو سال مگروں عبدالقادر بدایونی ایبک دے مقبرے دا ذکر کردا اے۔ بقول اوہدے لوک بکثرت اوہدی زیارت نوں جاندے نیں۔ مفتی تاج الدین نے تاریخ پنجاب وچ ایس مقبرے دا ذکر محلہ قطب غوری دے ذیل وچ انج کیتا اے کہ محلہ قطب غوری لاہوری دروازے توں باہر سی جہڑی جگہ قبر قطب غوری دی اے۔
تحقیقات چشتی وچ مقبرے دے متعلق درج اے کہ انارکلی وچ اک مکان بنام قطب غوریہ مشہور اے۔ اگے ایہہ مکان بہت وڈا عالیشان کشادہ سی۔ بوقت عملداری سکھاں ایتھے عمارت عالیشان سنگ مرمر وغیرہ دی سی۔ معمر لوک کہندے نیں اسیں ایس قبراتے دو منزل سنگ مر مر دا گنبد ویکھیا اے۔ اوہ گنبد ایسا خوشنما سی کہ نواح لہور وچ ایسی عمارت ہور دوجی نہیں سی مگر مہاراجہ نے سب مسمار کرا کے امرتسر روانہ کردتیاں۔ ہن صرف اک قبر خشتی بلند چبوترہ اتے موجود اے۔ تریخ ہندوستان وچ درج اے کہ شروع وچ ایہدی قبر اتے گنبد بنیا ہویا سی تے ہر سال ایتھے میلہ لگدا سی لیکن مرور زمانہ توں گنبد ڈگ گیا تے چبوترہ جہدے اتے قبر واقع سی منہدم ہو گیا۔ نقوش دے لاہور نمبر وچ محمد دین فوق دا مضمون شامل اے جہدے وچ فوق صاحب مقبرے دے متعلق لکھدے نیں کہ سلطان دی ایہہ قبر اوس ویلے انارکلی بازار وچ ہسپتال روڈ اتے اک مختصر جئی گلی وچ واقع اے تے ایہہ عظیم المرتبت بادشاہ اک دولت مند ہندووکیل دے بالاخانے دے تھلے ہمیشہ دی نیندر سو رہیا اے۔ انگریز محکمہ آثار قدیمہ توجہ نہ کردا تے ایہہ معمولی آثار وی نظر نہیں آسکدے۔
لہور میونسپل کمیٹی نے ایس بازار تے گلی دا نام جتھے ایہہ مقبرہ واقع اے ایبک سٹریٹ رکھ کے ایہدا نام زباناں اتے جاری کردتا اے۔ تھلے حاشیے اتے مرتب ولوں درج اے کہ قیام پاکستان مگروں ہندوواں دی جگہ مسلمان مہاجرین نے لے لیتی لیکن قبر دی بے حرمتی پہلے توں ودھ ہوندی رہی۔ ہن محکمہ آثار قدیمہ نے قبر دے اتے مکان سٹ کے میدان صاف کرایا اے۔ پروفیسر شجاع الدین دے بقول ایہہ تجویز وی دتی گئی سی کہ سلطان دی ہڈیاں نوں ایتھوں کڈ کے مقبرہ جہانگیر وچ دفن کردتا جاوے مگر ایہہ تجویز منظور نہیں ہوئی۔ حفیظ جالندھری نے مقبرے نال مسلماناں دی بدسلوکی اتے دو نظماں کہیاں جہدے وچوں اک نظم دا شعر اے:
یہ تربت ماتمی ہے ان حجازی شہ سواروں کی
مسلمانوں نے مٹی بیچ لی ان کے مزاروں کی
٭٭٭٭٭٭
دوسری نظم کے چند اشعار ہیں:
یہاں لاہور میں سوتا ہے اک گمنام کوچے میں
پڑی ہے یادگارِ دولت اسلام کوچے میں
وہ جس کی جراتِ بیباک سے سفاک ڈرتے تھے
وہ جس کے بازووں کی دھاک سے افلاک ڈرتے تھے
وہ قطب الدین جس کے دامنِ تسخیر کا سایا
قلوبِ راجگانِ ہند کو دامن میں لے آیا
لکھی ہے ذرے ذرے کی جبیں پر داستاں جس کی
ہے سرخی داستانِ فاتحِ ہندوستاں جس کی
نجس ناپاک کوچہ جس میں کوئی بھی نہیں جاتا
وہاں سویا ہوا ہے مسندِ دہلی کا لکھ داتا
٭٭٭٭٭٭
مقبرے دی تعمیر نو دے حوالے نال محمد نعیم مرتضیٰ نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ قیام پاکستان مگروں کافی عرصہ مقبرے اتے توجہ نہیں دتی گئی فیر جدوں شاہ عالمی دے باہر قیام پاکستان دی یادگار مینار دی صورت وچ تعمیر کرن دا منصوبہ بنایا گیا تے پروفیسر عبدالقادر تے پروفیسر شجاع الدین نے مطالبہ کیتا کہ نویں یادگار دی بجائے ایسے رقم نال مقبرہ ایبک دی تعمیر نو کیتی جاوے۔ایس ضمن وچ اک وفد گورنر پنجاب سردار عبدالرب نشتر نال وی ملیا۔ نومبر 1953 وچ مقبرہ ایبک دی تعمیر لئی اوہ گھر لے لیتا گیا جتھے سطان دی قبر موجود ہون دا امکان سی۔ کھدائی وچ کوئی واضح نشان تے نہیں ملیا البتہ کجھ ایسی سرامکس ٹائلاں ملیاں جہدے توں سلطان دے مقبرے دا اندازہ لایا گیا۔ ایبک دے مقبرے دی تعمیر لئی ممتاز حسن دی سربراہی وچ کمیٹی بنائی گئی جہنے مقبرے لئی انور سراج دا ڈیزائن منظور کیتا۔ تعمیر دا آغاز 1968 وچ ہویا۔ مقبرے اتے کلمہ طیبہ تے قرآنی آیات دی خطاطی نامور خطاط حافظ یوسف سدیدی نے کیتی۔ مقبرہ چوکور اے تے چاروں پاسے سنگ مرمر دی جالیاں نیں۔
گنبد دے وچکار خوبصورت فانوس اے۔ داخلی بوہا لکڑی دا اے۔ مقبرے دے احاطے وچ چھوٹا جیا باغ اے جہدی دیواراں اتے قطب مینار دی شبیہ بنائی گئی اے۔ مقبرہ قطب الدین ایبک گو کہ دوبارہ تعمیر کیتا گیا اے لیکن کوشش کیتی گئی اے کہ ایہدا انداز تعمیر اوہو ہووے جہڑا اوس دور دے مسلماناں دا سی۔ مقبرے دی دوبارہ حالت وگڑدی جا رہی اے۔ مقبرہ ہے تے معروف بازار دی مصروف شاہراہ اتے مگر فیر وی گمنام اے۔ بوہتے لوک ایبک توں ای نہیں واقف۔ والدین نوں گزارش اے کہ اوہ اپنے بالاں نوں ایسی تریخی عمارتاں اتے ضرور لے کے جایا کرن تاں جے اوہ اپنے ماضی نال واقف ہو سکن۔ ایہہ مقبرہ ویران تے نہیں مگر اداس ضرور اے۔ نوجواناں تے تریخ نال شغف رکھن والیاں نوں ایتھے ضرور حاضری دینی چاہیدی اے۔
جدوں اوہنے گھوڑے نوں مطیع بنایا
غزنی دا بادشاہ شہاب الدین غوری اک واری گھوڑیاں دی دوڑ دا مقابلہ ویکھ رہیا سی۔ تاجر اپنے غلام نوں لے کے اوہدے کول پہنچیا تے کہیا کہ حضور میرے ایس غلام نوں گھڑ سواری وچ کوئی نہیں ہرا سکدا۔ بادشاہ نے مسکرا کے منڈے نوں پچھیا توں کنا تیز گھوڑا نسا سکنا اے۔ منڈے نے نہایت ادب نال جواب دتا۔ حضور گھوڑے نوں تیز نسان توں بوہتا ضروری اوہنوں اپنا مطیع بنانا ہوندا اے۔ غوری نے چونک کے اوہنوں ویکھیا تے اک بہترین گھوڑا اوہنوں دیندے ہوئے کہیا۔ منڈیا توں ایس گھوڑے نوں اپنا مطیع تے فرمانبردار بنا کے وکھا۔ منڈا چھال مار کے گھوڑے اتے بیٹھیا تے کجھ دور اوہنوں چلا کے لے گیا تے فیر واپس آیا۔ لوک ایہہ ویکھ کے حیران رہ گئے کہ واپسی اتے وی گھوڑا اپنے سماں دے نشان اتے ای چلدا ہویا آیا۔ سلطان غوری نے سوچیا جہڑا شخص اک جانور نوں ایس طرحاں اپنا فرمانبردار بنا سکدا اے اوہدے لئی انساناں نوں مطیع بنانا کیہڑا اوکھا ہو سکدا اے۔
اوہنے فوراً اوس غلام نوں خرید لیا جہدا نام قطب الدین سی۔ کہندے نیں قطب الدین اک بہت سخی بادشاہ سی۔ روایت اے کہ اک واری اک غریب اوہدے دربار وچ آیا تے کہیا کہ میں سنیا اے کہ اک لکھ روپے جے کسی جگہ رکھ دتے جان تے اوہدے سکیاں دا اینا وڈا ڈھیر لگ جاندا اے کہ اوہدے سائے وچ اک کتا بیٹھ سکدا اے۔ میں کدی اک لکھ روپے نہیں ویکھے۔ قطب الدین نے فوراً حکم دتا کہ اک لکھ سکیاں دا ڈھیر لگایا جاوے۔ اوہ غریب بہت دیر تک اوس ڈھیر نوں ویکھدا رہیا تے فیر بادشاہ داشکریہ ادا کیتا تے اک ٹھنڈی آہ بھر کے واپسی لئی مڑ گیا۔ بادشاہ نے اوہنوں پکار کے بلایا تے آکھیا تسیں چلے کتھے او ‘ اپنے پیسے تے لیندے جائو تے اک لکھ روپے اوہنوں عطا کردتے۔