حبیب جالب تے حُرمتِ حرف

محمدآصف بھلی

عوامی شاعر حبیب جالب دی ساری حیاتی آزمائشاں‘ ابتلا‘ پرخار رستیاں‘ مشکلاں تے امتحاناں وچ لنگھ گئی کیوں جے اوہ عوام دے دکھ درد دا ساتھی سی۔ اوہناں نے عوام ای دے حقوق لئی تے عوام ای دی زبان وچ شاعری کیتی ایس لئی عوام وی حبیب جالب نال ٹُٹ کے محبت کردے سن تے حبیب جالب نوں اپنی حیاتی وچ جہنے سامعین میسر آئے تے عوامی سطح اتے جہنی پذیرائی جالب دے کلام دی ہوئی شاید ای جالب دا کوئی ہور ہم عصر اجیہی عوامی مقبولیت حاصل کر پایا ہووے۔ جالب جدوں اپنے مخصوص ترنم وچ کسے جلسۂ عام وچ اپنے شعر سناندے تے عوام دا جوش تے جذبہ ویکھن دے لائق ہوندا۔ جالب دی بے خوفی تے کسے فوجی آرمیت دے خوف تے دہشت دی پرواہ کردی سی تے نہ ای جالب نوں کسے سول حکمران دے فسطائی دور وچ سچ دے اظہار توں روکیا جا سکیا۔ ساڈے ملک وچ فوجی آمریتاں دے ایسے دور وی گزرے نیں کہ آزادی دے نال ساہ لینا وی اوکھا ہو گیا سی۔ انج محسوس ہوندا سی کہ رستے‘ بستیاں‘ شہر تے گلیاں وی فوجی آمریت دے خوف نال چپ چاپ تے خموش ہو گئیاں نیں۔ ایس سناٹے نوں توڑن لئی جالب دی جرات مندی قوم دی مدد نوں آندی سی۔
کوئی تو پرچم لے کے نکلے اپنے گریباں کا جالبؔ
چاروں جانب سناٹا ہے ،دیوانے یاد آتے ہیں
٭٭٭٭٭
کسی جابر سلطان‘ کسی سنگدل حکمران دی دہلیز اتے جالب تے اوہدے قلم دا سر جھکدا نہیں سی تے جالب نوں کدی فکر لاحق نہیں ہوئی‘ کدی ایہہ ڈر پیدا نہیں ہویا کہ اوہدے موہنڈھیاں اتے اوہدا سر نہیں رہوے گا۔ فوجی آمر جنرل ایوب خان نے جدوں بی ڈی ممبراں دے ذریعے دھونس تے دھاندلی نال خود نوں پاکستان دا صدر منتخب کروانا چاہیا تے اپنے لئی انتخابی نشان گلاب دا پھل منتخب کیتا تے حبیب جالب دی ایہہ للکار آمریت دے ایواناں نال ٹکرائی۔
پھول دامن پے سجائے ہوئے پھرتے ہیں وہ لوگ
جن کو نسبت ہی نہ تھی کو ئی چمن سے یارو
سینئہ قوم کے ناسور ہیں یہ پھول نہیں
خوف سا آنے لگا سرو سمن سے یارو
٭٭٭٭٭
فوجی صدر دے انتخابی نشان پھل نوں سینۂ قوم دا ناسور لکھ دینا ایسی جرات تے حوصلے دا مظاہرہ صرف حبیب جالب ای کر سکدا سی۔ جالب اوہ بے خوف شخص سی جہڑا اپنی حق گوئی دی ہر قیمت ادا کرن لئی ہر لمحہ تیار رہندا سی۔
کوئی حکمران اوہنوں جیل بھیج دیوے‘ کوئی حکومت اوہنوں شہر بدر کر دیوے یا فیر انتہائی صورت ایہہ ہو سکدی اے کہ کوئی ظالم حکمران جالب دے لہو نوں فضا وچ اچھال دین دا فرمان جاری کر دیوے۔ جالب ہر تکلیف ہردکھ‘ رنج قبول کرن تے ہر قربانی دین دا فیصلہ کر چکیا سی مگر اوہ اندھیرے دے پجاریاں نال سمجھوتہ نہیں کر سکدا سی کیوں جے اوہدا اپنے ضمیر نال ایہہ عہد سی کہ ہر حال وچ اوہنے عوام دے روشن مستقبل لئی جنگ لڑنی اے تے ایہہ جنگ جتنی وی اے۔ جالب دی جہڑی کتاب ’’سر مقتل‘‘ نوں حکومت نے ضبط کر لیتا سی۔ ایس کتاب توں اک شعر
یہی تو ہم سے رفیقانِ شب کو شکوہ ہے
کہ ہم نے صبح کے رستے پہ خود کو ڈال دیا
٭٭٭٭٭
ایہہ ہر دور دی روایت رہی اے کہ کجھ اہل قلم مفادات تے چاپولس بنن نوں ترجیح دیندے نیں تے کجھ باضمیر لوک اپنے قلم تے شاعری عوام دے دکھاں‘ امنگاں تے آرزوواں دی ترجمانی لئی وقف کر کے اپنا نام ہمیشہ لئی اہل حق دی فہرست وچ لکھوا لیندے نیں۔ ایتھے میں اپنے قارئین دی نذر کسے ہور شاعر دا شعر کرنا چاہنا واں مگر میں دانستہ طور تے شاعر دا نام نہیں لکھ رہیا۔ پہلے تسیں شعر پڑھ لوو فیر میں وضاحت کراں گا کہ شاعر دا نام لکھن توں میں اجتناب کیوں کیتا اے۔
سینئہ ظلم میں ہونا ہے ترازو اک تیر
کاش ایسا ہو کہ اس بار کماں میری ہو
٭٭٭٭٭
ہن گل ایہہ اے کہ ایس شعر دے خالق نے تے محض ایہہ تمنا کیتی اے کہ ا یس واری سینۂ ظلم وچ اترن والا تیر اوہدی کمان توں نکلے مگر وہ ساری عمر ایس خواہش اتے عمل کرن تے خود نوں آمادہ ای نہیں کر سکیا۔ جالب دی عظمت ایہہ اے کہ اوہنے ہر عہد ستم وچ اپنے حروف حق دے تیر سینۂ ظلم وچ اتارن وچ کوئی کسر باقی نہیں چھڈی۔ شاید ایسے وجہ نال خدائے قادر تے قیوم نے عوام دے دِلاں وچ حبیب جالب لئی بے پناہ محبت پا دتی۔ عوام دے دلاں وچ عزت اوسے سخن ور دی ہوندی اے جہڑا حروف فروشاں دے گروہ وچ شامل ہونا اک گناہ کبیر سمجھدے نیں۔ شاعر تے ادیب چاہے شہرت دی کنی ای وڈی مسند اتے نہ بیٹھ جائے اسیں تے اوہناں شاعراں‘ ادیباں تے صحافیاں نوں خلعت دشنام ای پائے ویکھیا اے جہڑے عوام دے دکھاں تے مسائل توں رشتہ توڑ کے حکمراناں دے درباری بن جاندے آں۔ اہل اقتدار دے جاہ وجلال تے دہشت و خوف نال دب جان تے دام و درم دے عوض اپنے ضمیراں دی آزادی توں دستبردار ہو جان والے ادیب‘ شاعر عوام دی نگاہواں وچ عزت و احترام توں ہمیشہ لئی محروم ہو جاندے نیں۔ جالب ایسے لئی اپنی زندگی وچ تے مرن مگروں وی خلق خدا دامحبوب رہیا کہ حبس تے جبر دے ہر موسم وچ اوہدی آواز موج خشبو بن کے پھیل گئی۔
حبیب جالب دے جہڑے کلیات لندن توں شائع ہوئے سن۔ اوہنوں’’حرف سردار‘‘دا نام دتا گیا سی۔ ایسے نسبت نال نذر جالب اک شعر
منصور کی قامت سے شناسا تو ہوئی خلق
اے’’حرفِ سردار ‘‘یہ اعجاز ہے تیرا
٭٭٭٭٭
ہوس لقمۂ تر تے حرمت حرف دونواں وچوں اک ای دا انتخاب کیتا جا سکدا اے۔ بقول اقبال دل دی آزادی یا شکم۔ تسیں خود ای فیصلہ کر لوو کہ تہانوں کیہ چاہیدا اے۔ حبیب جالب نے حرمت حرف دا انتخاب کیتا تے اپنے ضمیر دی آزادی دی مشکل ترین تے ناموافق حالات وچ وی حفاظت کیتی۔ ایہدا نتیجہ ظاہر اے کہ حبیب جالب نوں اہل پاکستان نے عزت تے بہت دتی لیکن جالبل تے اوہدا خاندان ستم ہائے روزگار دا شکار ای رہیا۔خون دل نال لکھی جان والی شاعری اتے داد تے بہت ملدی اے مگر دام و در نہیں۔ دولت حکمراناں دے حلقہ بگوشیاں‘ خوشامدیاں تے عرض گزاراں نوں ای ملدی اے۔ منصور نوں تے تختۂ دار ای ملدا اے۔ جالب نے خود وی آکھیا سی۔
میں بھی خائف نہیں تختئہ دار سے
میں بھی منصور ہوں کہہ دو اغیار سے
کیوں ڈراتے ہو زِنداں کی دیوار سے
ظلم کی بات کو،جہل کی رات کو
میں نہیں مانتا ،میں نہیںجانتا
٭٭٭٭٭
حبیب جالب اوہ درویش سی جہنوں اپنی غربت اتے وی فخر سی۔ غیرت فقر زندہ ہون تے حکمراناں دی خیرات یا زکوٰۃ ول نظر اٹھدی ای نہیں۔
نہ مذاق اڑا سکیں گے مری مفلسی کا جالب ؔ
یہ بلند بام ایواں ،یہ عظیم بارگاہیں
٭٭٭٭٭
جالب اپنی حیاتی دی آخری ساہواں تک حق تے صداقت دے ایسے رستے اتے چلدی رہے جہڑا اوہناں نے پہلے دن اپنے لئی منتخب کیتا سی۔ اوہناں نے کدی کسے حکمران دی قصیدہ خوانی نہیں کیتی ایس لئی اوہناں نوں کدی کسے حکومت ولوں وظیفے تے انعام و اکرام دی امید وی نہیں سی تے ایہو وجہ اے کہ مفلسی اوہناں لئی کدی حزن و ملال دا کارن نہیں بنی۔ اوہ جے کدی ظلمت نوں ضیا ‘ صرصر نوں صبا تے کالے نوں چٹا لکھن اتے تیار ہو جاندے تے جہنی دنیاوی دولت اوہ چاہندے اپنے لئی حاصل کر سکدی سن لیکن فیر عوام وچ سیاسی شعور دے چانن نہیں وَنڈ سکدے سن جہڑا خود راہزناں دا ’’ہم خیال‘‘ بن جاوے فیر اوہنے قوم دی راہبری کیہ کرنی اے۔ جالب اک شاعری ای نہیں بلکہ قوم دے حقیقی راہبر وی سن۔ اوہناں دا سب توں وڈا جرم اپنے وطن نال محبت سی ایس لئی اوہ ظالم تے غاصب حکمراناں دے خلاف سچ دا جھنڈا اُچا نہ کرنا وطن نال غداری سمجھدے سی۔ ستم گراں دے ستم دے اگے جالب نے ایس لئی اپنا سر نہیں جھکایا کیوں جے اوہ اپنی قوم نوں سربلند و فراز ویکھنا چاہندے سن۔ حبیب جالب نے جہڑے شعر جسٹس رستم کیانی نوں خراج عقیدت پیش کرن لئی آکھے سن میں غور نال اوہ شعر پڑھے تے مینوںمحسوس ہویا کہ خود حبیب جالب دی حیاتی اتے وی اوہناں دے ایہہ شعر صادق آندے نیں۔ جسٹس رستم کیانی دی تقریراں توں جنرل ایوب خان دے ایوان اقتدار دے درو دیوار لرز اٹھے سن۔
جنرل ایوب خان دے دور آمریت دے ظلم و بیداد ‘ حق تلفیاں‘ ناانصافیاں تے عوام دے استحصال دے خلاف مادر ملت فاطمہ جناحؒ تے جسٹس رستم کیانی دی آوازاں بہت طاقتور سن۔ ایہدے توں مظلوم عوام وچ آمریت دے خلاف اٹھ کھڑا ہون دا عزم تے حوصلہ پیدا ہویا سی۔ حبیب جالب دی شاعری نے وی ایہو کم کیتا سی۔
مرتے دم تک رہا وہ تیز خرام
جادئہ صدق میں کہیں نہ رکا
اس سے لرزاں تھے ظلم کے ایواں
کجکلا ہوں کے سامنے نہ جھکا
٭٭٭٭٭