دیوی چند کھنہ تے جاوید منزل دا قصہ

اشرف شریف

علامہ اقبال انارکلی دے اک مکان وچ رہندے سن۔ ناموری احترام تے پذیرائی سی پر بطور وکیل پریکٹس اجہی سی کہ جدوں دل کیتا چلے گئے جدوں کوئی ہم مذاق مل گیا بالاخانے تے بیٹھے شعروسخن یاں فلسفہ دی مجلس آباد کر لیندے۔ مولانا گرامی نال اک واری تن دن تک اک ای تھاں بیٹھے گل بات دا سلسلہ رہیا۔ ایس سب دے باوجود علامہ نال عقیدت رکھن والے کئی دیسی حکمراناں نے اوہناں نوں اپنا قنونی مشیر مقرر رکھیا سی۔ نواب آف بہاولپور ولوں ایسے مد وچ باقاعدہ فیس آندی سی۔ اقبال جرمنی توں پی ایچ ڈی تے یورپ دے مطالعاتی دورے دے بعد وطن واپس آئے تے دل وچ اک خواہش سی کہ اوہناں نے زندگی دا وڈا حصہ لہوروچ گزاریا اے لہور وچ اک گھر ہونا چاہیدا اے۔ 1923ء وچ علامہ اقبال انارکلی والا مکان چھڈ کے میکلوڈ روڈ والی کوٹھی وچ آ گئے۔
1933ء وچ کسے دوست نے دسیا کہ میوروڈ تے اک کشادہ قطعہ خالی پیا اے ایہ محکمہ نزول دی ملکیت سی۔ پچھلے کجھ ہفتیاں دی کھوج وچ پتہ نہیں لگ سکیا کہ محکمہ نزول دے کنٹرول وچ آن توں پہلاں ایس زمین تے کہڑی عمارت سی۔ بہرحال کسے مغل امیر یاں سکھ سردار دی حویلی دے امکانات ہو سکدے نیں کہ ایس علاقے وچ سکھ دور دیاں کئی عمارتاں سن۔ اقبال نوں ایہ زمین پسند آئی تے اوہنوں خریدن دا ارادہ کیتا کیوں جے شہر دے اہم گوشے وچ سی ایس لئی ایس زمین نوں خریدن دے خواہش مند ہور لوک وی سن۔ محکمہ نزول نے جدوں نیلام کرن دا نوٹس جاری کیتا تے کجھ مسلمان خریداراں دے نال کجھ ہندو ساہوکار وی بولی دے وقت موقعے تے اپڑ گئے۔ نقوش دے لہور نمبر وچ دسیا گیا اے کہ لہور دے رئیس بندیاں وچوں اک رائے بہادر دیوی چند کھنہ سن۔ اوہ لکڑی دے تاجر سن تے ریلوے روڈ تے امرت دھارا بلڈنگ دے نیڑے اوہناں دا لکڑی دا کارخانہ سی۔ رائے بہادر دیوی چند دے بارے لہور دا تریخی مواد چپ اے۔ رائے بہادر دا خطاب رکھن والے اک دیوی چند انجینئر سن۔ ایہ اوسے زمانے دے نیں۔ پنجاب انجینئرنگ کانگرس دے ناں توں اک انگریزی تحقیقی جریدہ سی جہدے وچ انجینئرنگ کانگرس دے عہدیداراں‘ کونسل ممبران دے ناں اندرونی سرورق تے چھپدے۔ ایس جریدے وچ آبپاشی سڑکاں تے عمارتاں دی تعمیر تے تکنیکی معاملیاں تے منتخب لکھتاں چھاپیاں جاندیاں۔
پنجاب انجینئرنگ کانگرس دے 1940ء وچ چھپے والیم نمبر 28 وچ کونسل دے عہدیداراں دی فہرست ویکھو تے اوہدے وچ رائے بہادر دیوی چند کھنہ دا ناں نظر آندا اے۔ انگریزی وچ لکھے ناں وچ چند دی تھاں چندرا اے۔ ایہدا مطلب وی چند یاں چن ای اے۔ رائے بہادر دیوی چند کھنہ پبلک ہیلتھ وچ ملازم سن۔ پتہ نہیں نقوش دے مضمون نگار نے اوہناں نوں لکڑی دا تاجر کیوں لکھیا پر جس تفصیل دے نال اوہدے کارخانے دا مقام لکھیا گیا اے اوہدے توں ایہ امکان اے رائے بہادر انگریز دی ملازمت دے نال اپنا ذاتی کاروبار وی کردے ہون جہنوں اوہناں دے گھر دا کوئی دوجا بندہ یاں ملازم ویکھدا ہووے۔ رائے بہادر دیوی چند کھنہ 1904ء وچ پیدا ہوئے ایس حساب نال 1933ء وچ جدوں نیلامی ہوئی تے رائے بہادر دیوی چند کھنہ دی عمر 29 ورھے سی۔ رائے بہادر دیوی چند کھنہ 9 بھین بھرا سن۔ 1927ء وچ اوہناں دا ویاہ شانتی دیوی نال ہویا اوہناں دے اک بیٹے نرمل چند کھنہ بھارتی فوج وچ میجر جنرل ہوئے۔ رائے بہادر دیوی چند کھنہ نے 69 ورھے دی عمر وچ 1974ء وچ انتقال کیتا۔ میو روڈ والے پلاٹ دی بولی شروع ہوئی تے چھیتی ای علامہ اقبال دی گنجائش والی رقم توں نیلامی اُتے چلی گئی۔ اقبال دلبرداشتہ جہے ہو گئے۔ اینے وچ اک صاحب ودھ چڑھ کے بولی لان لگے۔ چھیتی ای خریداری دے باقی خواہش مند پچھے ہٹن لگ پئے۔ اک نے اوہناں صاحب نوں کہیا کہ بھائی پلاٹ دی قیمت اینی نہیں تسیں کیوں ودھا رہے او اوہ بولیا ایہ پلاٹ ڈاکٹر محمداقبال نوں پسند آ گیا اے۔ مینوں ہدایت اے کہ ہر قیمت تے خرید کے اقبال دی نذر کراں۔ اندازہ اے کہ ایہ رائے بہادر دیوی چند دا بھائی یاں منیجر ہو سکدا اے۔ آخر 25025 روپیے وچ ست کنال دا ایہ پلاٹ خریدیا گیا تے ایہدے کاغذات تیار کرکے اقبال دی خدمت وچ پیش کر دتے گئے۔
بزرگ محقق ڈاکٹر رفیع الدین ہاشمی صاحب توں ایس سلسلے وچ دریافت کیتا تے اوہناں آکھیا کہ اقبال دی بیگم نے اپنے گہنے ویچ کے کجھ رقم اقبال نوں ایس مقصد لئی دتی سی۔

اوہناں نے ایس گل دی وی تصدیق کیتی کہ بولی ودھن نال اقبال دی رقم تقریباً دس ہزار روپیے گھٹ پے گئی سی۔ ڈاکٹر صاحب دا خیال اے کہ ممکن اے دیوی چند نے پوری رقم یاں پھر گھٹ پئی رقم دا حصہ دے کے اقبال دی مدد کیتی ہووے۔ ریکارڈ دے مطابق اقبال نے ایہ پلاٹ خرید کے اپنے بیٹے جاوید دے ناں کر دتا۔ ایہدی تعمیر تے 1935ء وچ 42025 روپیے خرچ ہوئے۔ اقبال نے 21مئی 1935ء نوں سامنے دے تن کمرے اپنے بیٹے توں 50 روپیے ماہوار کرایہ تے لے کے رہائش اختیار کیتی۔ امرتسر وچ پیدا ہون والے رائے بہادر دیوی چند کھنہ شری بشن داس کھنہ دی چوتھی اولاد سن اوہناں نے میکلیگن کالج آف انجینئرنگ رڑکی توں انجینئرنگ دی تعلیم پائی۔ تعلیم توں فارغ ہو کے دیوی چند پنجاب پبلک ہیلتھ انجینئرنگ دے شعبہ پی ڈبلیو ڈی وچ ملازم ہو گئے۔ کالج دے دیہاڑیاں وچ اوہ کرکٹ تے ٹینس دے نمایاں کھڈاری سن۔ کھیڈ دی بنیاد تے ای اوہناں نوں 1926ء وچ ملازمت ملی۔ تقسیم دے بعد اوہ اپنے خاندان سنے شملہ چلے گئے تے فیر پٹیالہ چلے گئے جتھے اوہناںنے لہور‘ ہریانہ تے ہماچل وانگوں وڈے ترقیاتی منصوبے شروع کیتے۔ رائے بہادر دیوی چند اوس دور وچ لہور دی اک نمایاں شخصیت سن۔ ایہ ممکن ای نہیں کہ اوہ لہور وچ ہون تے اقبال نال اوہناں دی ملاقات نہ ہووے پر ایہ ملاقات یاں تعلق جاوید منزل والے پلاٹ دی خریداری توں علاوہ کیویں دا سی ایہدی کھوج دی ضرورت اے۔
ایہ گل قیاس والی اے کہ علامہ اقبال تے رائے بہادر دیوی چند دی ملاقات کسے مشترکہ دوست دے ہاں ہوئی ہووے۔ دیوی چند اوس زمانے دے اکثر نوجواناں وانگوں اقبال نال عقیدت رکھدے ہون۔ بھاویں اقبال دے ہندو دوستاں تے غیرمسلم شخصیات توں متاثر ہون دے موضوع تے کم ہویا اے پر ایہ اجہے دوست نیں جو شاعر سن‘ ادیب سن یاں فیر نمایاں سیاسی حیثیت دے مالک۔ ڈاکٹر دانش حسین دہلی یونیورسٹی وچ اردو دے استاد نیں۔ بھارتی مسلماناں نوں اپنے اسلاف دی رواداری دیاںمثالاں پیش کرکے سماج وچ اپنے واسطے گنجائش دا چیلنج ہوندا اے ایس لئی اوہ ایہناں موضوعات تے کم کر لیندے نیں جہناں نوں کسے وجہ نال پاکستان وچ اہم نہیں سمجھیا جاندا۔ اردو ریسرچ جرنل دے شمارہ چھ وچ اوہناں دا اک مضمون ’’اقبال کی شاعری میں ہندوستان کی عظیم غیرمسلم شخصیات‘‘ دے عنوان توں چھپیا۔ اوہ لکھدے نیں: ہندوستان دی کجھ عظیم غیر مسلم شخصیات توں اقبال کسے نہ کسے حد تک متاثر سن تے جہناں تے اقبال نے نظماں وی لکھیاں نیں۔ اوہناں وچ رام چندر‘ شری کرشن‘ گوتم بدھ‘ گرونانک‘ بھرتری ہری‘ وشوامتر‘ سوامی رام تیرتھ وغیرہ اہم ناں نیں۔
ڈاکٹر دانش دے بقول: بھرتری ہری سنسکرت دا اک عظیم الشان شاعر اے۔ بھرتری ہری دا زمانہ پہلی صدی عیسوی قبل مسیح دا اے۔ بھرتری ہری دا تعلق شاہی خاندان نال سی جہدا دارالحکومت اجین سی۔ بھرتری ہری نے سنسکرت زبان وچ اشلوک لکھے جو ایہہ نیں۔ ٭ شرنگار شتک: ایس شتک وچ سو شلوک نیں ایہدے وچ بھرتری ہری نے عشق و محبت دیاں گلاں کیتیاں نیں۔ ٭نیتی شتک: کہیا جاندا اے کہ جدوں بھرتری ہری اجین دا راج کمار سی اودں اوہنے نیتی شتک لکھیا سی جہدا مطلب سیاست اے۔ ایس شتک وچ اوس دور دی سیاست دی عکاسی اے۔ ٭ ویراگیہ شتک: جدوں بھرتری ہری نے سنیاس لے لیا تے اپنا راج پاٹ چھڈ کے فقیری اختیار کیتی تے اوہنے ویراگیہ شتک لکھیا۔ ایہدا مطلب اے معرفت الٰہی تے فقیری۔ اقبال بھرتری ہری دے قول و عمل توں بڑے متاثر نیں تے سارے انساناں دی فلاح دا راہ دسدے نیں۔ ایس فکر دا اثر اقبال دے کلام وچ سانوں تھاں تھاں نظر آندا اے۔

سارے انساناں دی فلاح دا راہ دسدے نیں۔ ایس فکر دا اثر اقبال دے کلام وچ سانوں تھاں تھاں نظر آندا اے۔
علامہ اقبال نے بال جبریل دا آغاز ایس شعر توں کیتا اے: پھول کی پتی سے کٹ سکتا ہے ہیرے کا جگر مرد ناداں پر کلام نرم و نازک بے اثر۔ اقبال رام چندر دی بہادری‘ عدل و انصاف‘ والدین دے نال اطاعت‘ بھراواں نال محبت‘ سیرت و کردار دی پاکیزگی‘ ایثار و قربانی‘ قول دی پاسداری‘ ظلم خلاف لڑن دی وجہ نال پسند کردے نیں۔ ہے رام کے وجود پہ ہندوستاں کو نازاہل نظر سمجھتے ہیں اس کو امام ِ ہند تلو ار کا دھنی تھا شجاعت میں مر د تھا پاکیزگی میں جو ش محبت میں فرد تھا۔
گوتم بدھ نے آپس وچ مساوات‘ ہمدردی تے محبت دا درس دتا سی۔ شاید ایسے لئی اقبال نے وی کہیا اے کہ: قوم نے پیغام ِ گوتم کی ذرا پرواہ نہ کی قدر پہچانی نہ اپنے گوہر یک دانہ کی۔ علامہ اقبال گرونانک بارے کہندے نیں: چشتی نے جس زمیں پہ پیغام حق سنایا نانک نے جس چمن میں وحدت کا گیت گایا میرا وطن وہی ہے میرا وطن وہی ہے ۔ علامہ اقبال تے سوامی رام تیرتھ اک ای کالج وچ پڑھدے سن۔ کہیا جاندا اے کہ جدوں سوامی رام تیرتھ امریکہ توں واپس آئے تے بڑے دناں تک زندہ نہیں رہے تے وفات پا گئے۔ جدوں اوہناں دے انتقال دی خبر علامہ اقبال نوں ملدی اے تے اوہ بے چین تے افسردہ ہو جاندے نیں تے سوامی رام تیرتھ دی یاد وچ اک نظم لکھدے نیں: ہم بغل دریا سے اے قطرہ بے آب تو پہلے گوہر تھا اب بنا گوہر ِ نایاب تو آ ہ کھولا کس ادا سے تونے راز ِ رنگ و بو میں ابھی تک ہوں۔ ایہدے تے امتیاز رنگ و بو اقبال دے موضوعات تے تصورات بعد وچ کیوں جے مسلم قوم بارے ہو گئے ایس لئی محققین اپنے آپ ایہ سمجھ بیٹھے کہ اقبال نے 1930 دے خطبہ الٰہ آباد دے بعد کسے ہندو یاں سکھ نال ہتھ وی نہ ملایا ہووے گا۔ ایسا سمجھیا گیا اے تے ایہ غلط فہمی اے جہنوں دور کر لینا چاہیدا اے۔ رائے بہادر دیوی چند ایسے آپسی رواداری دی فضا وچ اقبال نال متاثر ہوئے ہون گے۔ دیوی چند جدید فیشن دا لباس پان والے مستعد شخصیت سن۔ اوہناں دے فرزند میجر جنرل نرمل چند دسدے نیں کہ اک واری اوہ اپنے والد دے نال شملہ وچ سیر کر رہے سن۔ والد نوں سگرٹ لانی سی پر ماچس ختم ہو گئی۔ میں لُک لُک کے سگرٹ پیندا سی۔ اوہناں نے اچانک مینوں کہیا کہ ماچس دے۔ میں جیب چوں ماچس کڈھ کے دے دتی۔ والد نے سگرٹ لائی تے ماچس واپس کر دتی۔ کجھ دن بعد اسیں دوویں اوسے طرح سیر کر رہے سی کہ اوہناں نے جیب چوں اپنی ماچس کڈھی۔ اک تیلی وکھری کیتی تے مینوں دیندے ہوئے کہیا کہ ایہ لے ایہ اوس تیلی دا ادھار اے جو میں لئی سی۔
رائے بہادر دیوی چند دے بارے اک ہور واقعہ اوہناں دے خاندانی بیان کردے نیں۔ تقسیم دے بعد جدوں اوہناں دا خاندان بھارت ٹر گیا تے کجھ عرصے بعد بیٹا فوج وچ لیفٹیننٹ بھرتی ہویا تے آبادکاری سکیم دے تحت بیٹے نوں مہاجر دے طور تے اک پلاٹ وزارت دفاع ولوں ملیا۔ رائے بہادر دیوی چند نوں پتہ لگا تے بڑے رنج ہوئے۔ بیٹے نوں کہیا کہ تقسیم دے ویلے توں طالب علم سی مہاجر تے گھر دا سربراہ نہیں سی توں ایہ حق نہیں رکھدا۔ اقبال نے میوروڈ والا پلاٹ لے کے اپنے بھائی عطا محمد نوں ذمہ داری دتی کہ اوہ تعمیراتی کم دی نگرانی کرن۔ کہیا جاندا ے کہ اقبال پہلی بیگم توں بیٹے نوں ایس جائیداد وچ حصہ نہیں سن دینا چاہندے ایس لئی اوہناں نے ایہ جائیداد جاویداقبال دے ناں کیتی۔ 1970ء دے عشرے وچ جاویداقبال نے ایہ جائیداد اقبال میوزیم لئی دے دتی۔ اقبال دے آخری تن ورھے جاوید منزل وچ گزرے۔ اوہناں لئی کمرہ مخصوص سی۔ اقبال بطور سیاستدان مفکر تے شاعر دے اپنی حیثیت منوا چکے سن۔ پورے ہندوستان توں لوک اوہناں نوں ملن آندے۔ جاویدمنزل اوہناں دیہاڑیاں ڈاک خانے والیاں لئی مشہور پتہ بن چکی سی۔ اقبال تے دیوی چند انشاء اللہ ہور تحقیق دا موضوع رہن گے۔٭