آزاد نظم دا منفرد شاعر۔۔۔ن۔م راشد

تحریر: صدام ساگر

اردو ادب وچ نظم نگاری دے فن نوں شاعری وچ کوئی قصہ، کوئی واقعہ، کوئی تجربہ یا کوئی خیال تسلسل دے نال پیش کیتا جاندا اے۔ کیوں جے نظم دے معنی ای پرونے تے یکجا کرن دے نیں۔ نظیر اکبر الہ آبادی ساڈے پہلے وڈے نظم نگار نیں پر نظم نگاری دی تحریک حالی دے زمانے وچ ایہناں ای بزرگاں دی کوششاں نال شروع ہوئی۔ ’’اُردو شاعری کا تنقیدی مطالعہ‘‘ ایس کتاب دی مصنفہ ڈاکٹر سنبل نگار لکھدی اے کہ اردو نظم جدوں اقبال تیکر اپڑدے اپڑدے نظم دا رنگ روپ خاصا بدل گیا سی، اقبال دے بعد ایہہ تبدیلیاں جاری رہیاں۔ شرر نے بے قافیہ نظم لکھی۔ عظمت اللہ خاں نے ہندی پنگل توں فائدہ چکیا تے گیت نما نظماں لکھیاں۔ اختر شیرانی نے سانیٹ دے انداز اُتے نظماں لکھیاں۔ ایہناں شاعراں نے اردو نظم دی پرانی روایات دے دائرے وچ رہندے ہوئے نویں تجربات کیتے جس نال نظم دا دامن وسیع ہویا تے ایس دے اسالیب وچ تنوع پیدا ہویا پر راشد دیاں نظماں بڑی ہنگامہ خیز تے انقلاب آفریں ثابت ہوئیاں۔ اج جدید نظم نگاری وچ ن۔ م۔ راشد دا ناں اک منفرد اہمیت دا حامل اے۔ ایہناں دے تخلیقی ذہن نے اردو نظم دے مروجہ سانچیاں نوں قبول نہیں کیتا تے ایہناں نوں توڑ پھوڑ کے رکھ دتا ایہناں دا طرز احساس ایہناں دیاں نظماں دی ہیت تے تکنیک اردو قاری لئی اک نویں تے انوکھی شے سی۔ ایس لئی ایہناں دیاں نظماں وچ ایس دے برعکس پیچیدگی تے ابہام ہوندا سی۔ اوہ فرانس تے انگلستان دے نظم نگاراں توں متاثر سن۔ ایہناں دیاں نظماں نے قارئین نوں جھونکا کے رکھ دتا کیوں جے ایہناں دیاں نظماں سادہ تے بیانیہ نظم توں قطعی مختلف سی۔ ایس وچ افسانوی تے ڈرامائی انداز گھل مل گئے سن۔ ایہناں دی نظم دی تعمیر دا انداز نواں سی۔ ن۔ م۔ راشد نے غزل دے ذریعے وی نواں ادراک تے شعور شامل کر کے ایس دی وسعت نوں ودھایا پر ایہناں دا بطورِ خاص کار زار میدان آزاد نظم اے۔ ایہناں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ’’راشد بوہت سارے نقاداں دے نیڑے اردو وچ آزاد نظم دے گنے چنے ہنر مند شاعراں وچوں نیں جنہاں نوں ایہہ ملکہ حاصل اے۔‘‘ ن۔ م۔ راشد دے بارے وچ کتاب ’’تذکرے اور تبصرے‘‘ وچ سراج الاسلام لکھدے نیں کہ راشد دی عبیت دی جدت پسندی نے شاعری نوں انج دے موضوعواں توں روشناس کرایا جیہڑے ایہناں توں پہلے ساڈی روایت وچ موجود نہیں سن۔ تاں لوکاں نوں فوری طور اُتے ایہناں نوں ہضم کرن وچ دقت ہوئی پر فیر ویلا لنگھن دے نال نال ایہہ گل ثابت ہوئی کہ زندگی ساڈے توں یکسانیت دے بجائے جدت تے اختلاف دا تقاضا کردی اے راشد نے زندگی دے نشیب و فراز نوں اپنے لاشعور توں لنگھاکے اپنے تجربیاں دی روشنی فراہم کیتی جس نے موضوعواں نوں جدت عطا کرن دے نال لطافت خیال تے اسلوب بیان دونواں نوں قائم رکھیا تے اپنی شاعری وچ بوہت ساری انج دی صفات پیدا کیتیاں جیہڑی ایہناں دے بعد اج تیکر کسے ہور دے کول ویکھن وچ نہیں آئیاں یا شاید راشد دی بدنامی دے بعد کسے ہور شاعر نے ایس رستے اُتے چلن دی ہمت نہیں کیتی۔
ن۔ م۔ راشد نے مغربی شاعری دے علاوہ فارسی تے اردو دی شعری روایت دا اثر قبول کیتا۔ ایہناں دا زمانہ اقبال توں کجھ ای بعد دا اے۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ ذہنی طور اُتے اقبال دے بوہت نیڑے وکھائی دیندے نیں۔ اقبال تے راشد دونواں دی شاعری دا مرکز مشرق تے مشرق دی روح اے۔ اقبال نے جس طرح ملکی تے مقامی اثرات توں آزاد ہو کے آفاقیت دی کھلی فضا وچ ساہ لین دی کوشش کیتی ایسے طرح راشد نے وی آخر کار آفاقی انسان نوں اپنی شاعری دا محور بنایا۔ اک تھاں ایہہ ایس انداز نال وی کہیا گیا اے کہ ’’اقبال تے راشد دونواں نوں یکساں عالمی مسئلیاں دا ساہمنا سی پر دونواں دا رویہ مختلف رہیا‘‘۔ ایس گل دی وضاحت کردے ہوئے اردو شاعری دا تنقیدی مطالعہ وچ ن۔ م۔ راشد دے حوالے نال ڈاکٹر سنبل نگار دے تحریر کردہ مضمون وچ خلیل الرحمن دے لکھے ہوئے مضمون توں اقتباس شامل کیتا گیا اے کہ ’’راشد دی شاعری اُتے جدوں جدوں میں غور کیتا اے ایسے نتیجے اُتے اپڑیا واں کہ ایہناں دی شاعری اصل وچ اقبال دی شعری دا تسلسل یا ایس دی تشکیل نو اے۔ راشد دے ایتھے جیہڑی شے اقبال توں مختلف اے اوہ ایہناں دا زاویہ نگاہ اے جیہڑی ایہناں دی اپنی شخصیت تے ذاتی وجدا ن دی دین اے۔‘‘
ماورا، ایران وچ اجنبی تے لا۔ انسان راشد دیاں نظماں دے مجموعے نیں۔ جنہاں دا مطالعہ جے تسلسل نال کیتا جائے تے ایس گل دا اندازہ ہوندا اے کہ ایہناں دے ابتدائی دور دے کلام وچ اقبال دے لہجے دی گونج سنائی دیندی اے جہڑی بتدریج گھٹ ہوندے ہوندے آخر کار گم ہو جاندی اے پر ایہناں دے لہجے دی صلابت، ترنم دی بلند آہنگی تے متحرک ور قصاں پیکراں دی تخلیق راشد دی اوہ خصوصیات نیں جیہڑی بہرحال اقبال دی یاد دلاندی اے۔ ایتھے کجھ نظماں نمونے دے طور اُتے پیش کرنے آں۔
ہم محبت کے خوابوں کے مکیں
ریگِ دی روز میں خوابوں کے شجر بوتے رہے
سایہ ناپید تھا،سائے کی تمنا کے تلے سوتے رہے
٭
زندگی! تو اپنے ماضی کے کنویں میں جھانک کر کیا پائے گی
اس پرانے اور زہریلے ہوائوں سے بھرے سوتے کنویں میں
جھانک کر اس کی کیا خبر لائے گی؟
اس تہ میں سنگ ریزوں کے سوا کچھ بھی نہیں
جز صدا کچھ بھی نہیں
٭
قہوہ خانہ کے شبستانوں کی خلوت گاہ میں
ّآج کی شب تیرا دز دانہ ورود
عشق کا ہیجان، آدھی رات اور تیرا شباب
تیری آنکھ اور میرا دل
عنکبوت اور اس کا بیچارہ شکار
ن۔ م۔ راشد دا پیدائشی ناں نذر محمد سی جد کہ اوہ دنیائے ادب وچ ن۔ م۔ راشد دے ناں توں مشہور ہوئے۔ ایہناں دی پیدائش گوجرانوالہ وچ 1910ء وچ ہوئی۔ ایہناں دی تعلیم ایم اے۔ اقتصادیات یونیورسٹی پنجاب جد کہ ملازمت UNO1952 وچ بحیثیت انفارمیشن آفیسر، آل انڈیا ریڈیو وچ وی ملازمت کیتی۔ آزاد نظم دی نویں انداز توں تعمیر کرن والے ن۔ م۔ راشد نے 10 اکتوبر 1975 ء وچ وفات پائی۔