پندرہویں پارے دا خلاصہ
ایس پارے دے شروع وچ واقعہ معراج نوں بیان کیتا اے جیہڑا نبوت دے 11 ویں سال پیش آیا
مولانا محمد الیاس گھمن
سورۃ الاسراء
” اسراء” دا معنی رات نوں لے جانا اے چونکہ ایس سورت دے شروع وچ اسراء دا ذکر اے یعنی رسول اللہ ﷺ دا ایہہ سفر رات دے ویلے ہویا سی، ایسے مناسبت نال ایس سورت دا ناں ”الاسراء ”رکھیا گیا اے۔
ایس پارے دے شروع وچ واقعہ معراج نوں بیان کیتا اے جیہڑا نبوت دے 11 ویں سال پیش آیا۔ معراج دا سفر دو حصیاں اُتے مشتمل اے، اک مکہ مکرمہ توں بیت المقدس تیکر دا اے، دوجا بیت المقدس توں عرش معلیٰ تیکر دا اے۔ مکہ مکرمہ توں بیت المقدس دے ایس سفر نوں ’’اسراء‘‘ کہندے نیں جس دا ذکر ایتھے ہے وے تے بیت المقدس توں عرش معلیٰ تیکر دے سفر نوں ’’معراج‘‘ کہندے نیں جس دا ذکر سورۃ النجم دی آیتاں تے احادیث وچ اے۔ عموماً پورے واقعے نوں لفظ معراج توں تعبیر کر دیندے نیں۔ معراج آپ ﷺ دا خصوصی تے امتیازی معجزہ اے جیہڑا روحانی نہیں جسمانی سی۔ حالت نوم وچ نہیں بلکہ حالت بیداری وچ سی۔ ایسے سفر وچ نبی اکرم ﷺ نوں اللہ تعالیٰ دی زیارت وی ہوئی تے آپ نوں اللہ تعالیٰ نال براہ راست ہم کلامی دا شرف وی حاصل ہویا۔ ایسے سفر وچ آپ ﷺدی امت اُتے پنج نمازاں فرض ہوئیاں۔ اللہ تعالیٰ نے معراج توں واپسی اُتے تن شیواں بطور خاص نبی اکرم ﷺ نوں ہدیے وچ عطا فرمائیاں: سورۃ البقرۃ دی آخری آیتاں۔ جیہڑا بندا شرک نہ کرے اگرچہ کبیرہ گناہ وی کرے تے اِک ویلا آئے گا کہ اللہ ایس نوں معاف فرما دین گے۔ 50 نمازاں جیہڑی کہ پنج رہ گئیاں سی۔ ایس توں بعد کجھ آیتاں وچ بنی اسرائیل دا تذکرہ ہو رہیا اے جنہاں نوں آگاہ کر دتا گیا سی کہ تسیں بڑی سرکشی کردے ہوئے دو وار زمین وچ فساد مچائو گے تے دونویں وار تہاڈی وی تباہی ہوئے گی۔ پہلی وار جدوں اوہناں حضرت موسیٰ علیہ السلام دی شریعت دی مخالفت کیتی، انبیاء علیہم السلام نوں ناحق قتل کیتا تے رات وچ تحریف کیتی۔ شرک کیتا وغیرہ۔ اللہ رب العزت نے ایہناں اُتے بخت نصر نوں مسلط کیتا۔ ایس نے فلسطین وچ بنی اسرائیل اُتے حملہ کیتا ۔ بیت المقدس نوں تباہ کیتا تے یہودیاں دا قتل عام کیتا۔ زندہ بچ جان والیاں دی تعداد وی ہزاراں سی جنہاں نوں قیدی بنا کے اپنے نال بابل لے گیا جتھے اوہناں نے تقریباً ستر سال تیکر ذلت تے غلامی دی زندگی لنگھائی۔ فیر اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوںدوبارہ خوشحالی دا موقع دتا۔ کثیر تعداد وچ مال و اولاد توں نوازیا تے اک عرصے تیکر فلسطین وچ آباد رہے۔ فیر اوہ ای کرتوت کرنے شروع کر دتے۔ نافرمانیاں شروع ہو گئیاں۔ فیر دوبارہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے زمانے وچ یہودیاں دی سرکشی تے بداعمالیاں دی وجہ نال اللہ تعالیٰ نے ایہناں اُتے طیطوس رومی نوں مسلط کیتا ایس نے وی بخت نصر وانگوں ایہناں نوں نیست و نابود کر کے رکھ دتا تے بیت المقدس نوں ویران کر دتا۔ ایس توں بعد یہودیاں نوں خطاب کیتا کہ جے تسیں نبی اکرم ﷺ دی مخالفت کیتی تے تہاڈے نال اوہ ای سلوک کیتا جائے گا جس طرح پہلے ہو چکیا اے پر فیر وی یہود اپنے کرتوت تے سرکشی توں باز نہ آئے تے پہلے مدینہ توں خیبر کڈیا گیا فیر حضرت فاروق اعظم رضی اللہ عنہ دے دور خلافت وچ خیبر توں وی ایہناں نوں کڈ دتا گیا۔ ایس توں بعد قرآن دے کتاب ہدایت ہون نوں بیان کیتا قرآن کریم اک جامع کتاب اے۔ جو ایسے رستے ول رہنمائی کردی اے جیہڑا بالکل سدھا اے۔ ایس رستے نوں ”اَقوَمُ” کہیا گیا اے۔ اَقوَمُ اِنج دے رستے نوں کہندے نیں جیہڑا اسان تے محفوظ وی ہوئے تے منزل مقصود تیکر اپڑا دین والا وی ہوئے۔ قرآن کریم دی صفات وی انج دی ای نیں۔ فیر دو شیواں بیان کیتی گئیاں نیں: پہلی حقوق اللہ اے۔ اللہ تعالیٰ دا حق ایہہ وے کہ بندہ اللہ تعالیٰ دی خالص تے ریا توں پاک عبادت کرے۔ دوجا والدین دے حقوق نیں۔ ایہناں نوں ’’اف‘‘ وی نہیں کہنا۔ ماں پیو توں وڈے توں وڈا نقصان ہو جائے تے ایس زندگی والے ایس نقصان اُتے آپ نے ایہہ نہیں کہنا: ابا جی ! ایہہ کیہ کیتا اے؟ تے ماں پیو نوں ڈانٹنا وی نہیں ، ایہناں دے نال نرمی نال گل کرنی اے، والدین لئی ہمیشہ اپنے بازئوواں نوں وچھا کے رکھنا اے۔ جی جی کردے رہنا اے! تے نال اللہ توں دعاواں وی منگنیاں نیں کہ اے اللہ ! میرے ابا جی تے امی جی اُتے رحم فرما ! میں تے خدمت کرنا واں، تسیں وی رحم فرما دیو۔ دین دا خلاصہ دو شیواں نیں ۔ اوامر تے نواہی۔ اوامر اُتے عمل کرنا اے تے نواہی (یعنی جنہاں کماں دے کرن توں منع کیتا گیا اے) توں اجتناب کرنا اے۔ ایس رکوع وچ کجھ اک اوامر تے نواہی بیان کیتے گئے نیں۔ مشرکین مکہ دی بری عادت سی کہ اوہ اپنی اولاد نوں غربت دے ڈر توں قتل کر دتا کردے سن تے ایہناں نوں سمجھایا گیا کہ روزی دے مالک تے اسیں آں تہانوں وی اسیں ای روزی دینے آں تے ایہناں نوں وی۔ تے فیر تسیں ایہناں نوں قتل کیوں کردے او؟ ایس دے علاوہ زنا، قتل تے یتیم دا مال کھان دی ممانعت، وعدہ پورا کرن دا حکم، ناپ تول وچ احتیاط، جس شے دا علم نہ ہوئےاوس وچ بحث و تمحیص توں پرہیز تے زمین اُتے اکڑ کے نہ چلن دا حکم دتا گیا اے۔ ایس توں بعد عقیدہ بعث بعد الموت دا ذکر کیتا اے۔ منکرین کہندے سن کہ مرن توں بعد جدوں ساڈی ہڈیاں ریزہ ریزہ ہو جان گیاں تے کیہ اوس ویلے سانوں نویں سرے توں پیدا کر کے اٹھایا جائے گا؟ تے ایتھے ایہناں نوں جواب دتا گیا کہ تسیں پتھر، لوہا یا ایس توں وی کوئی وڈی مخلوق بن جائو، جو تہاڈے ذہن وچ ہوئے کہ ایس دا زندہ ہونا ہور وی مشکل اے تاں وی اللہ تعالیٰ تہانوں دوبارہ اٹھان گے جس طرح پہلی وار اللہ تعالیٰ تہانوں عدم توں وجود وچ لیائے سن۔ فیر مشرکین دی اک حالت نوں بیان کیتا اے مشرک جدوں سمندر وچ بغرض تجارت سفر کردا اے تے کدی کدھار طوفان یا ہوا وچ ایس دی کشتی پھس جاندی اے اوہ اوس ویلے خالص اللہ تعالیٰ نوں پکاردا اے۔ جنہاں نوں اللہ تعالیٰ دے نال شریک ٹھہراندا سی اوس ویلے اوہناں نوں وی بھُل جاندا اے۔ جدوں اللہ تعالیٰ نجات دیندے نیں تے ناشکری کردے ہوئے فیر اوہ ای کرتوت کردا اے تے جس اللہ تعالیٰ نے سمندر توں نجات دتی اے اوہ ای خدا خشکی اُتے وی زمین وچ دھنسا سکدا اے۔ ایس پارے وچ اللہ رب العز ت نے پنجاں نمازاں دا ذکر فرمایا اے۔ سورج دے زوال توں سورج دے چھپ جان تیکر، رات دے چھا جان تیکر، زوال شمس دے بعد اے ’’ظہر‘‘ ایس دے بعد اے’’عصر‘‘ ایس دے بعد اے ’’مغرب ‘‘ تے ایس دے بعد اے ’’عشاء‘‘۔ کدوں تیکر؟ رات دے چھا جان تیکر، تے سورج دے زوال دے بعد توں رات دے چھا جان تیکر چار نمازاں دا بیان اے۔ قُراٰنَ الفَجروچ قرآن توں مراد صلوٰۃ اے یعنی نمازِ فجر۔ اللہ نے ایتھے صلوۃ دے بجائے قرآن فرمایا۔ فجر دی نماز وچ عام نمازاں دی بنسبت قرآن اینا زیادہ وپڑھیا جاندا اے کہ نماز دا ناں ای قرآن رکھ دتا گیا اے تے فیر نماز تہجد نوں نال ای بیان کیتا اللہ تعالیٰ نے فرمایا: اے میرے پیغمبر ! (صلی اللہ علیہ وسلم)آپ تہجددی نماز پڑھو۔ تہجد دے نوافل دا افضل وقت ایہہ وے کہ بندا سو جائے تے سویرے اُٹھ کے اَٹھ رکعات پڑھے تے جے کسے نوں اندیشہ ہو کے صبح نہیں اٹھ سکدا تے اوہ عشاء دی نماز توں بعد تہجد دی نیت نال اٹھ رکعات پڑھ کے سو جائے ۔ فیر مشرکین نے یہود دے دسے ہوئے سوالاں وچوں اک سوال روح دے متعلق کیتا کہ روح کیہ اے؟ روح دی تفصیل دسن دے بجائے اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے پیغمبر ! ایہناں نوں ایہہ نہیں دسنا کہ روح کیہ شے اے ایہناں نوں ایہہ دسنا کہ روح امر ربی اے۔ ایس دی وجہ ایہہ وے کہ ایہناں دا دماغ اینا نہیں سی کہ اوہ روح نوں سمجھ سکن۔ فیر مشرکین مکہ بوہت سارے بے جا قسم دے مطالبات کردے سن: مثلاً آپ زمین توں پانی دے چشمے کڈ لوئو تے کھجوراں تے انگوراں دے باغات لیائو۔ آپ اسماناں اُتے چڑھو تے اوتھوں سنہری ٹکڑے لیائو ۔ آپ اسمان توں کتاب لے کے آئو تے دسو کہ ایہہ کتاب لیایا واں اودوں اسیں تہاڈے اُتے ایمان لیاواں گے ۔ اللہ پاک نے فرمایا: اے پیغمبر ﷺ تسیں ایہناں نوں دسو کہ میرا اللہ پاک اے، ایہہ کم میرے وس وچ نہیں، میں انسان وی آں تے رسول وی آں۔ میرے نال مطالبہ اوہ کرو جیہڑا انسان دے وس وچ ہوئے، اوہ مطالبے میرے توں نہ کرو جیہڑا انسان دے وس وچ نہیں۔ ایس توں بعد حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں جیہڑی اللہ تعالیٰ نے 9 واضح نشانیاں عطا فرمائیاں سن ایہناں دا ذکر اے۔ایہناں نشانیاں توں مراد معجزات نیں یا احکام خداوندی۔ معجزات ایہہ نیں: عصا، یدبیضا، زبان وچ لکنت سی دور کردتی، سمندر دے دو حصے کر دتے گئے فرعونیاں اُتے ٹڈی دل دا عذاب، طوفان دا عذاب، کپڑیاں وچ جووا ں پئے گئیاں، مینڈکاں دا عذاب تے خون دا عذاب۔ جے ایس توں مراد احکام خداوندی اے تے ایہہ نیں: شرک نہ کرو، چوری نہ کرو، زنانہ کرو، ناحق قتل نہ کرو، کسے بے گناہ اُتے جھوٹا الزام لا کے ایہنوں قتل یا سزا لئی پیش نہ کرو، جادو نہ کرو، سود نہ کھائو، پاکدامن عورت اُتے بدکاری دا بہتان نہ لائو تے میدان جہاد توں پیٹھ پھیر کے نہ نسو۔فیر مشرکین دی کم عقلی تے کم علمی نوں بیان کیتا اک وار نبی اکرم ﷺ دعا منگ رہے سن تے دعا وچ انج فرما رہے سن: یااللہ! یارحمن! تے مشرکین کہن لگے کہ سانوں کہندے او کہ اک خدا نوں پکارو تے آپ دو نوں پکار رہے او۔ ایہناں نوں جواب دتا کہ اللہ تعالیٰ تے اک تے یکتا نیں پر اللہ تعالیٰ دا ناں اک نہیں بلکہ کئی نیں جس ناں توں وی پکارو سب چنگے نیں۔ ایس طرح مشرکین دی کم عقلی تے کم علمی دی تردید کیتی گئی۔ فیر قرات وچ اعتدال دا حکم دتا آپ ﷺ نماز وچ بآواز بلند قرآن کریم دی تلاوت فرماندے سن تے مشرکین مکہ قرآن کریم سن کے مذاق اڑاندے سن۔ اللہ تعالیٰ نے نبی اکرم ﷺ نوں فرمایا کہ نہ تے بوہت زیادہ زور نال پڑھو تے نہ ای بالکل ہولی پڑھو بلکہ درمیانی اواز وچ پڑھو۔ اسلام اعتدال دا دین اے، ایس وچ ہر معاملے وچ اعتدال تے میانہ روی دا خیال رکھیا گیا اے۔ سورۃ اسراء دے آخر وچ یہود و نصاری، مشرکین وغیرہ دی تردید کیتی گئی اے۔ ایہہ اللہ تعالیٰ لئی بیٹا تے شریک ثابت کردے سن۔ نہ اللہ تعالیٰ دا کوئی بیٹا اے تے نہ ای کوئی شریک اے۔ اللہ تعالیٰ شریکاں توں پاک تے بلند و بالا نیں۔ تے اللہ تعالیٰ کمزور وی نہیں کہ اوہناں نوں کسے مددگار دی ضرورت ہوئے۔
سورۃ الکہف
”کہف” کہندے نیں غار نوں چونکہ ایس سورت وچ اصحاب کہف یعنی غار والیاں دا ذکر اے۔ ایس لئی ایس سورت دا ناں وی سورۃ الکہف رکھ دتا گیا اے۔ یہود مدینہ نے یا مشرکین مکہ نے یہود مدینہ توں پچھ کے اللہ تعالیٰ دے نبی ﷺتوں تن سوال کیتے سن: روح کیہ اے؟ اصحاب کہف کون سن؟ تے ذوالقرنین دا قصہ کیہ اے؟ اللہ تعالیٰ دے نبی ﷺ نے فرمایا کہ کل دساں گا تے انشاء اللہ فرمانا بھُل گئے۔ کل اوہ فیر آ گئے فیر فرمایا کہ کل دساں گا ۔ کجھ دن تیکر وحی بند رہی۔ پندرہ دن دے بعد ایہہ سورۃ نازل ہوئی۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا کہ میرے پیغمبر! آپ ” ان شاء اللہ”فرمایا کرو۔ ایس سورۃ وچ ایہناں دے آخری دو سوالاں دا تفصیل نال جواب دتا گیا اے تے روح دے بارے سورۃ بنی اسرائیل وچ گل ہو چکی اے۔ اک ظالم تے مشرک بادشاہ دقیانوس دے زمانے وچ کجھ نوجوان توحید دے قائل سن تے ایہہ بادشاہ ایہناں نوں پریشان کردا سی۔ ایس نے ایہناں نوں طلب کیتا تے ایہہ نوجوان اپنا ایمان بچان لئی اک غار وچ لُک گئے۔ اللہ تعالیٰ نے اوتھے ایہناں نوں گہری نیند سُلا دتا۔ ایہہ ایس غار وچ تن سو نو سال تیکر سوندے رہے۔اللہ تعالیٰ نے ایہناں دے بدن نوں اپنی قدرت نال صحیح سالم تے محفوظ رکھیا۔ تن سو نو سال توں بعد جدوں بیدار ہوئے تے بھُک محسوس ہوئی، اک نوں گھلیا کہ جائو کھانا لے کے آئو پر احتیاط نال جانا کہ کدھرے کسے نوں پتہ نہ چل جائے جدوں دکاندار نوں سکہ پیش کیتا اوہ تے تن سو سا ل پرانا سکہ سی۔ فیر ہولی ہولی سب نوں پتہ چل گیا دقیانوس تے مرکھپ گیا سی موجودہ بادشاہ توحید پرست سی ایس نے اصحاب کہف دا اعزاز و اکرام کیتا۔ جدوں ایہناں نوجواناں دا انتقال ہویا تے بادشاہ نے ایہناں دی یادگار وچ اک مسجد تعمیر کرائی۔ اصحابِ کہف دا واقعہ وی عجیب اے۔ پر قرآن کریم وچ ایس دے علاوہ وی عجیب تر واقعے موجود نیں۔ ایہناں نوں اصحاب کہف وی کہیا تے اصحاب رقیم وی کہیا۔”کہف” تے غار نوںکہندے نیں تے”رقیم” تختی نوں کہندے نیں۔ ایہہ جس غار وچ بعد وچ وفات پا گئے سن، مسلمان بادشاہ نے باہر تختی لکھ کے لا دتی سی کہ فلاں فلاں ولی وفات پاگئے نیں جیہڑے ایس غار وچ موجود نیں۔ ایس لئی ایہناں نوں ’’اصحاب رقیم‘‘ وی کہندے نیں۔ اوہ غار انج دی اے کہ جدوں سورج نکلدا اے تے دھپ دائیں پاسے ہوندی اے تے جدوں غروب ہوندا اے بائیں پاسے ہوندی اے یعنی غار دا نقشہ ایس طرح اے کہ براہ راست دھپ ایہناں اُتے نہیں پیندی۔ غار کھلی اے ، ہوا آندی جاندی اے پر براہِ راست ایہناں دے جسم اُتے دھپ نہیں پیندی۔ اللہ تعالیٰ ایہناں دے جسماں نوں دھپ توں بچا لیندے نیں تے ہوا دا سلسلہ وی رہندا اے تاں جے ساہ نہ گھٹے۔ اصحاب کہف جدوں بیدار ہوئے تے آپس وچ اک دوجے توں پچھن لگے کہ غار وچ کنہا عرصہ ٹھہرے؟ کجھ نے کہیا کہ اک دن یا دن دا کجھ حصہ تے کجھ نے کہیا اللہ تعالیٰ زیادہ بہتر جان دے نیں۔ فیر کہن لگے کہ کھان دا انتظام کرنا چاہیدا اے تے اپنے وچوں اک نوں سکے دے کے گھلیا کہ کھان دا انتظام کرو پر دو گلاں دا خیال رکھنا: اک تے ایہہ کہ کھانا پاکیزہ یعنی حلال لیانا۔ ایہناں دا خیال سی کہ بت پرستاں دے شہر وچ حلال کھانا ملنا مشکل اے۔ دوجا ہوشیاری نال جانا تے دکاندار نال نرمی نال گل کرنا کہ کدھرے کسے نوں ساڈے بارے پتہ نہ چل جائے۔ جدوں اصحابِ کہف وفات پا گئے تے ہن مشورہ ہویا کہ ایہناں دی یادگار دے طور اُتے کوئی عمارت بنائو۔بالآخر فیصلہ ایہہ ہویا کہ ایتھے بطور یادگار دے مسجد بنا لئی جائے۔ اصحاب کہف دی صحیح تعداد تے اللہ تعالیٰ نوں ای پتہ اے البتہ کجھ اک حضرات نوں وی پتہ اے ایہناں وچ حضرت ابن عباس رضی اللہ تعالیٰ عنہما وی نیں۔ تے ابن عباس رضی اللہ عنہما دے مطابق اصحاب کہف ست سن تے اٹھواں ایہناں دا کتا سی۔ ایس توں بعد ایہناں دو بندیاں دا قصہ بیان کیتا جا رہیا اے جنہاں وچوں اک نے مال و دولت نال دل لا کے کفر اختیار کر لیا سی تے دوجے نے اپنا مال اللہ تعالیٰ دے رستے وچ خرچ کیتا سی۔ تے ایس مومن نے ایہنوں سمجھان دی کوشش کیتی کہ اللہ نے تینوں اک نطفے توں پیدا فرمایا، اللہ نے تہانوں دولت عطا فرمائی، ایس اُتے تینوں اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کرنا چاہیدا اے تے ایس اُتے ’’ما شاء اللہ لا قوۃ الا باللہ‘‘ کہنا چاہیدا اے۔ ایس دے دماغ وچ ایہہ سی کہ میرے کول دولت موجود اے تے ایہہ ہمیشہ رہوے گی۔ ایس نوں احساس اوس ویلے ہویا جدوں اللہ رب العزت نے ایہناں نعمتاں نوں کھوہ لیا تے ایہہ خالی ہتھ رہ گیا۔ پہلے ایہناں دو شخصاں دا قصہ بیان کیتا گیا سی جنہاں وچ اک نے دنیا دے مال و اسباب نال دل لایا سی تے اللہ تعالیٰ نوں بھلا دتا سی۔ ہن ایس توں بعد مال و اسباب تے اولاد دی بے ثباتی نوں بیان کیتا جا رہیا اے کہ ایہہ شیواں صرف دنیا دی زیب و زینت نیں۔ ایہناں نال محبت تے دل لگی دی بجائے ایہناں نیک اعمال نوں اختیار کرنا چاہیدا اے جنہاں نوں بقا حاصل اے۔ باقی رہن والے کلمات توں اعمال صالحہ مراد نیں جویں پنج وقتہ نمازاں تے ایس دے علاوہ وی نیک اعمال تے ذکر اذکار مثلاً سُبْحَانَ اللہ، وَالْحَمْدُ لِلہِ، وَلَا إِلٰہَ إِلَّا اللہُ وغیرہ سب ایس وچ شامل نیں۔ فیر آخر وچ حضرت موسیٰ علیہ السلام تے خضر علیہ السلام دا قصہ ذکر کیتا اے۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام توں اک وار کسے نے پچھیا کہ روئے زمین اُتے ایس ویلے سب توں وَڈا عالم کون اے؟ حضرت موسیٰ علیہ السلام نے اپنا فرمایا تے ایہہ واقع دے مطابق وی سی کیوں جے نبی دے کول سب توں زیادہ علم ہوندا اے۔ پر اللہ تعالیٰ نوں ایہہ گل پسند نہ آئی بلکہ انج کہنا چاہیدا سی کہ اللہ تعالیٰ ای بہتر جان دے نیں کہ سب توں وڈا عالم کون اے تے حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں حکم دتا گیا کہ حضرت خضر علیہ السلام دے کول علم سکھن لئی جائو، جتھے دو دریا ملدے نیں ایس تھاں ایہناں نال ملاقات ہوئے گی جیہڑا مقام ملاقات دسیا گیا سی اوتھے حضرت خضر علیہ السلام نال ملاقات ہوئی۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام نے ملاقات دی غرض بیان فرمائی۔ حضرت خضر علیہ السلام نے فرمایا کہ میں جو وی کم کراں میرے توں ایس دے متعلق نہ پچھنا جدوں تیکر میں آپ نہ دساں۔ سفر شروع ہویا۔ حضرت خضر علیہ السلام نے تن کم کیتے۔ کشی دا تختہ اکھاڑیا، بچے نوں قتل کیتا، بغیر اجرت دیوار ٹھیک کیتی۔ چونکہ پہلے دونویں کم شریعت دے خلاف سن ایس لئی موسیٰ علیہ السلام توں چپ نہ رہیا گیا۔ جدائی ہوئی تے خضر علیہ السلام نے فرمایا کہ میں تہانوں ایہناں واقعیاں دا مقصد دس دینا واں جنہاں اُتے تسیں صبر نہ کر سکے۔
1۔ کشتی والے غریب سن اگے ظالم بادشاہ سی اوہ ہر صحیح سالم کشتی نوں زبردستی کھوہ لیندا سی تے میں چاہیا کہ ایس وچ کوئی عیب پیدا کر دیواں تاں جے اوہ عیب دی وجہ نال نہ لے سکے۔
2۔ بچے دے والدین مومن سن جے ایہہ زندہ رہندا تے ممکن سی کہ ایہناں نوں سرکشی تے کفر وچ مبتلا کر دیندا اسیں چاہیا کہ اللہ تعالیٰ ایس دے بدلے وچ ایہناں نوں انج دی اولاد دیوے جیہڑی پاکیزگی تے حسن سلوک وچ ایس توں بہتر ہوئے۔
3۔ دیوار دو یتیم بالاں دی سی ایس دے تھلے ایہناں دے والد نے خزانہ دفن کیتا ہویا سی ایہناں دا باپ نیک بندا سی۔ اللہ تعالیٰ نے چاہیا کہ ایہہ اپنی جوانی دی عمر نوں اپڑ کے اپنا خزانہ کڈ لین۔ حضرت موسیٰ علیہ السلام دے کول تشریعی علم سی جد کہ حضرت خضر علیہ السلام دے کول تکوینی علم سی۔ اسیں شریعت دے پابند آں۔
