22ویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

پارے دے شروع وچ اللہ تعالیٰ نے ازواج مطہرات دے مقام نوں بیان فرمایا کہ ایہناں دا مقام و مرتبہ دیگر عورتاں توں اُچّا ہے، ایس لئی جے اوہ تقویٰ اختیار کرن گیاں تے ثواب وی دُگنا ملے گا، جے گناہ کرن گیاں تے عذاب وی دُگنا ملے گا۔ ایتھے ایہناں نوں چھ ہدایتاں وی دِتیاں نیں:
1: جے کوئی بندہ مسئلہ پچھن آئے تے جان بُجھ کے نزاکت نال گل نہ کرن، نہیں تے اوہ بندا جس دے دل وچ مرض اوہدے دل وچ طمع پیدا ہوئے گی۔
2۔ اپنے گھراں وچ قرار دے نال رہو۔
3۔ قدیم جاہلیت وانگوں بنائو سنگھار نہ ظاہر کرو۔
4۔ نماز دی پابندی کرو۔
5: زکوٰۃ ادا کیتا کرو۔
6: اللہ تعالیٰ تے اوہدے رسول ﷺ دی اطاعت کیتا کرو۔مذکورہ ہدایات اگرچہ ازواج مطہرات نوں نیں پر ایس وچ دیگر ساری مسلمان عورتاں وی شامل نیں۔ مذکورہ ہدایتاں اُتے عمل کرن دا فائدہ تے نتیجہ ایہہ ہوئے گا کہ ازواج مطہرات توں اللہ تعالیٰ گندگی نوں دور رکھ کے انج دی پاکیزگی عطا فرمان گے جیہڑی ہر طرح توں مکمل ہوئے گی۔ ایس توں بعد اک آیت دا شان نزول ایہہ وے کہ جدوں آپ ﷺ نے حضرت زید بن حارثہ دا نکاح اپنی پھوپھی دی دھی حضرت زینب بنت جحش دے نال کرنا چاہیا تے حضرت زینب تے ایہناں دے بھائی عبداللہ بن جحش نوں ایہہ گل ناگوار گزری کیوں جے حضرت زید آزاد کردہ غلام سن جد کہ حضرت زینب قریشی خاندان توں سن۔ صاف ظاہر اے کہ اُچے خاندان والی عورت دا اک آزاد کردہ غلام نال نکاح معیوب سمجھیا جاندا سی۔ تے اللہ تعالیٰ نے ایس آیت نوں نازل فرمایا کہ جدوں اللہ تعالیٰ یا ایس دا رسول کسے کم دا فیصلہ فرما دین تے فیر کسے مومن تے مومنہ دی شان دے لائق نہیں کہ اوہ ایس فیصلے نوں قبول نہ کرن۔ ایس آیت دے نزول توں بعد دونواں (بھین بھائی) نے سرخم تسلیم کیتا تے نکاح اُتے راضی ہو گئے۔ آپ ﷺ نے حضرت زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ دا نکاح اپنی پھوپھی دی دھی حضرت زینب رضی اللہ عنہا نال کرا دتا چونکہ زینب بنت جحش اُچے خاندان توں سن تے حضرت زید آزاد کردہ غلام سن ایس لئی ایہناں دی آپس وچ اَن بن رہندی سی۔ آخر کار حضرت زید رضی اللہ عنہ نے نبی اکرم ﷺ نال طلاق دین لئی مشورہ کیتا، آپ ﷺ نے فرمایا اللہ تعالیٰ توں ڈرو طلاق نہ دیو تے اک دوجے دے حقوق ادا کردے رہو۔ اللہ تعالیٰ نے نبی اکرم ﷺ نوں وحی دے ذریعے آگاہ فرما دتا سی کہ طلاق ہوئے گی ایس توں بعد آپ حکم خداوندی نال حضرت زینب نال نکاح کرن گے پر نبی اکرم ﷺ ایس دا اظہار نہیں فرما رہے سن کیوں جے آپ ﷺ دا نکاح ہون نال مخالفین نوں اعتراضات دا موقع مل جاندا کہ اپنے منہ بولے پتر دی بیوی نال نکاح کر لیا اے۔پر اللہ تعالیٰ نے نبی اکرم ﷺ دے ذریعے ایس رسم نوں مٹانا سی کہ منہ بولا پتر احکامات وچ حقیقی پتر وانگوں نہیں۔ ایس لئی حضرت زید رضی اللہ عنہ دی طلاق توں بعد نبی اکرم ﷺ دا حضرت زینب نال نکاح ہو گیا۔ اگلی آیت وچ فرمایا کہ آپ ﷺ کسے مرد دے نسبی باپ نہیں، پر آپ اللہ تعالیٰ دے رسول تے خاتم النبیین نیں۔ فیر عقیدہ ختم نبوت نوں بیان کیتا اہل اسلام دے عقیدہ دے مطابق نبی اکرم ﷺ سارے نبیاں وچوں سب توں آخری نبی نیں۔ آپ ﷺ نوں نبی مننا وی ضروری اے تے آخری نبی مننا وی ضروری اے۔ جیہڑا آپ ﷺ نوں نبی نہ منے اوہ وی دائرہ اسلام توں خارج اے تے جیہڑا نبی منے پر آخری نبی نہ منے اوہ وی دائرہ اسلام توں خارج اے۔ فیر دو آیتاں وچ نبی پاک ﷺ دی پنج صفتاں بیان کیتیاں گئیاں نیں: آپ ﷺ قیامت دے دن اپنی امت یا دیگر انبیاء علیہم السلام دیاں اُمتاں اُتے گواہی دین گے جدوں پچھلی اُمتاں اپنے نبیاں دی تکذیب کرن گیاں۔ بشارت دین والے، ڈران والے، اللہ تعالیٰ دے حکم نال اللہ تعالیٰ ول بلان والے نیں تے انج دے چراغ نیں جیہڑے امت نوں روشنی دیندے نیں۔ ایس توں بعد فیر نبی اکرم ﷺ دی کجھ اک خصوصیات بیان ہو رہیاں نیں۔ نمبر اک: چار توں ودھ بیویاں تہاڈے لئی حلال نیں۔ نمبر دو: مال فئی وچ جیہڑی باندی تہاڈی ملکیت وچ آجائے تے اوہ تہاڈے لئی حلال اے، خاصیت ایس طرح اے کہ تقسیم توں پہلے تسیں کسے باندی نوں لے سکدے او۔ نمبر تن: آپ ﷺ لئی چچا دی دھیاں، پھوپھی دی دھیاں، ماموں دی دھیاں تے خالہ دی دھیاں صرف اوہ حلال نیں جنہاں نے آپ ﷺ دے نال ہجرت کیتی۔ نمبر چار: جے کوئی ایمان والی عورت اپنے آپ نوں نبی پاک ﷺ لئی ہدیہ کرے بغیر حق مہر دے تے پیغمبر پاک ایس نال نکاح کرنا چاہن تے نکاح ہو سکدا اے۔ایس توں بعد فیر اک آیت دا شان نزول ایہہ وے کہ حضرت زینب بنت جحش رضی اللہ عنہا نال نکاح توں بعد آپ ﷺ نے ولیمہ کیتا تے لوکاں نوں بلایا تے کجھ احباب کھانا تیار ہون توں پہلے آ گئے ۔ ہن حضور ﷺ دا گھر تے نکا جہیا سی، بٹھان دی تھاں نہیں سی تے حضرت زینب دیوار دیوار ول پاسا کر کے بہہ گئیاں، کھانا کھا لیا گیا پر کجھ لوک نہیں اٹھے تے اوتھے گلاں کرن لئی جم کے بہہ گئے۔ رسول اکرم ﷺ نوں ایہہ ناگوار گزریا تے آپ اٹھ کے باہر تشریف لے گئے۔ آپ جدوں واپس آئے تے ویکھیا کہ لوک فیر وی بیٹھے ہوئے سن۔ ایس نال آپ نوں ناگواری ہوئی تے ایہناں لوکاں نوں احساس ہویا تے اوہ اٹھ کے چلے گئے۔ ایس آیت وچ فرمایا کہ تن گلاں دا خیال رکھنا چاہیدا اے: جنہاں نوں کھانے اُتے بلایا جائے صرف اوہ آن۔ کھانے توں پہلے جا کے نہ بیٹھن، ایس نال میزبان نوں مشغول ہونا پیندا اے۔ کھانا کھا کے چلے جایا کرن، اوتھے بیٹھے نہ رہن، اج وی ایہناں آداب دی رعایت ضروری اے۔ ایس پارے وچ ازواج مطہرات نال نکاح دی حرمت نص قطعی توں ثابت ہو رہی اے۔ ایس دی وجہ ایہہ وے کہ طبعی تے فطری گل اے کہ جیہڑا غیور بندا اے اوہ اپنی منکوحہ نوں خواہ طلاق دے دیوے، کسے ہور نوں ایس دا شوہر بننا ایہنوں طبعاً ناگوار گزردا اے۔ عام بندے دی طبعی ناگواری دا خیال نہیں رکھیا گیا پر پیغمبر پاک ﷺ دے ایس طبعی تقاضے دا اللہ تعالیٰ نے خیال فرمایا اے تے آپ ﷺ نوں ایہہ اعزاز دتا اے کہ پیغمبر ﷺ دی بیوی نال کدی نکاح نہ کرنا کہ ایس نال نبی نوں طبعاً ناگواری محسوس ہوئے گی۔ فیر اللہ تعالیٰ نے اپنے پیغمبر ﷺ نوں فرمایا کہ اپنی بیویاں، اپنی دھیاں تے ایمان والیاں عورتاں نوں کہو کہ اوہ پردہ کرن۔ ایس آیت توں پردہ دا حکم ثابت ہو رہیا اے۔ ایہہ حکم صرف ازواج مطہرات دے نال خاص نہیں بلکہ ساری ایمان والی عورتاں نوں حکم اے کہ جدوں اوہ اپنے گھر توں باہر نکلن تے وڈی چادر اوڑھ لین۔ انج دی چادر ہونی چاہیدی اے جس نال جسم دی ساخت لُک جائے۔ چادر ہوئے یا برقعہ، دونواں وچ ایس شے دا خیال رکھنا ضروری اے۔ آخر وچ امانت دا ذکر اے ’’امانت‘‘ توں مراد شریعت اے۔ اللہ رب العزت نے امانت یعنی عقائد تے اعمال دونویں پیش فرمائے اسماناں اُتے، زمین اُتے تے پہاڑاں اُتے تے نال اختیار دتا کہ تسیں چاہو تے لے لوئو تے تسیں چاہوتے نہ لوئو تے اسماناں، زمین تے پہاڑاں نے ایس بھار نوں چُکن توں انکار کر دتا تے نوع انسانی نے ایس نوں چُک لیا۔
سورۃ سبا
ایس سورت وچ قوم سبا دا واقعہ بیان کیتا گیا اے۔ ایس لئی ایس سورت دا ناں سبا، رکھیا گیا اے۔ سورۃ دے شروع وچ حضرت دائود علیہ السلام دے فضائل دا ذکر اے اللہ تعالیٰ نے حضرت دائود علیہ السلام نوں حسنِ صوت عطا فرمائی سی، جدوں حضرت داود علیہ السلام تسبیح و ذکر کردے سن تے اللہ تعالیٰ نے پہاڑاں تے پرندیاں نوں مسخر کر دتا سی تے ایہناں نوں حکم دتا سی کہ حضرت دائود علیہ السلام دے نال مل کے تسبیح کرن۔ مزید ایہہ کہ اللہ تعالیٰ نے لوہے نوں ایہناں لئی نرم فرما دتا سی، اوہ اپنے ہتھ نال ایہنوں موڑ کے زرہ وغیرہ بناندے سن تے بڑے عمدہ طریقے نال سلیقے نال بناندے سن۔ فیر حضرت سلیمان علیہ السلام دا قصہ ذکر کیتا اللہ تعالیٰ نے ہوا نوں حضرت سلیمان علیہ السلام دے تابع فرما دتا سی، اوہ ایس دے ذریعے دور دراز دا سفر مختصر ویلے وچ طے کر لیندے سن۔ تخت ہوا وچ اڑدا تے اک مہینے دی مسافت صرف اک صبح یا شام وچ طے کر لیندا۔ جنات نوں وی اللہ تعالیٰ نے آپ علیہ السلام دے تابع کر دتا سی، جویں چاہندے ایہناں توں کم لیندے۔ تانبے دا چشمہ وی سی ایس نال برتن وغیرہ بناندے۔سلیمان علیہ السلام اک دن عبادت لئی عصا لے کے کھڑے ہو گئے جنات ویکھ رہے سن کہ آپ عبادت دے نال نال ساڈی نگرانی وی کر رہے نیں۔ ایسے دوران ملک الموت نے باذن اللہ آپ دی روح قبض کر لئی۔ آپ علیہ السلام فوت ہو گئے پر جنات ایہو سمجھدے سن کہ سلیمان علیہ السلام زندہ نیں تے نگرانی کر رہے نیں۔ اک سال تیکر جنات اپنے کم وچ لگے رہے جدوں تعمیر دا کم مکمل ہویا تے اللہ نے دیمک دے کیڑے نوں گھلیا، ایس نے سلیمان علیہ السلام دے عصا نوں کھادا، عصا ٹُٹیا تے سلیمان علیہ السلام زمین اُتے ڈگ گئے، فیر جنات نوں پتہ چلیا کہ سلیمان علیہ السلام نوں فوت ہوئے تے اک سال لنگھ گیا اے تے اسیں کم وچ لگے آں، ایس نال دو گلاں مقصود سن، بیت المقدس دا باقی ماندہ کم مکمل ہو جائے تے ایہہ واضح ہو جائے کہ جنات عام الغیب نہیں۔ فیر قوم سبا دا قصہ اے قوم سبا دے رہن دی تھاں وچ اللہ تعالیٰ نے برکت عطا فرمائی سی۔ ملک یمن دے دارالحکومت دا ناں اے۔ ’صنعاء‘ ایس توں تن منزل دے فاصلے اُتے اک شہر سی ’’مآرب‘‘ ایس وچ ایہہ قوم آباد سی۔ ایہہ بوہت خوبصورت تھاں سی۔ ایہناں دی سڑکاں دے دونویں پاسے پھل دار باغات دے سلسلے سن جیہڑے دور تیکر چلے گئے سن۔ پہاڑاں دے وچکار اک وادی وچ ایہہ شہر آباد سی۔ ایتھے دے بادشاہواں نے پہاڑاں دے وچکار اک مضبوط ڈیم بنادتا سی جس وچ پانی دا اک وڈا ذخیرہ محفوظ کر لیا جاندا سی۔ پہاڑاں توں آن والا پانی تے بارشاں دا پانی ایس وچ ذخیرہ ہوندا سی۔ جدوں اوہناں نے اللہ تعالیٰ دی ایس عظیم نعمت دی ناقدری کیتی تے اللہ تعالیٰ نے بند توڑن لئی چوہے گھلے۔ ایہناں چوہیاں نے بنیاداں نوں کٹیا، اوہ بند ٹُٹ گیا تے تباہی و بربادی ہو گئی۔ آخر وچ غور و فکر دی دعوت اے مشرکین مکہ آپ ﷺ نوں مجنون کہندے سن ایس آیت وچ اللہ تعالیٰ نے فرمایا تسیں ایہناں نوں فرمائو کہ میں تہانوں اک گل دی نصیحت کرنا واں کہ تعصب تے ضد نوں چھڈ کے انصاف کردے ہوئے آپس وچ مشورہ کرو یا تنہائی وچ بہہ کے سوچ و چار کرو کہ محمد ﷺ تہاڈے اندر 40 سال تیکر رہے نیں بچپن توں لے کے ہن تیکر سارے حالات تہاڈے ساہمنے نیں۔ ایہناں دی صداقت و امانت دے تسیں وی قائل او کیہ انج دا بندا مجنون ہو سکدا اے؟
سورۃ الفاطر
ایس سورت دی پہلی آیت وچ فاطر دا لفظ اے ایسے مناسبت نال ایس دا ناں ”فاطر” رکھ دتا گیا اے۔ سورت فاطر مکی سورت اے دیگر مکی سورتاں وانگوں ایس وچ وی توحید، رسالت تے آخرت نوں ثابت کیتا گیا اے۔ مزید آپ ﷺ نوں تسلی دتی گئی اے کہ مشرکین تے کفار دی تکذیب توں پریشان نہ ہویا کرو۔ آپ دی ذمہ داری صرف تبلیغ کرنا اے۔ سورۃ دے شروع وچ ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ نے فرشتیاں نوں اپنا قاصد بنا کے گھلیا اے۔ قاصد دا معنی ایہہ وے کہ اللہ تعالیٰ تے اللہ تعالیٰ دے رسول ﷺ دے وچکار فرشتے واسطہ ہوندے نیں۔ فرشتیاں وچوں کسے دے دو پر نیں، کسے دے تن پر نیں، کسے دے چار پر نیں پر ایس وچ حصر نہیں ایس توں ودھ وی ہو سکدے نیں جویں حضرت جبرائیل علیہ السلام دے بارے وچ روایت وچ اے کہ ایہناں دے چھ سو پر نیں۔ فیر کلمات طیبات دا مصداق بیان کیتا اے پاک کلمات توں مراد کلمہ توحید اے تے ایس دے علاوہ دیگر اذکار وی ایس وچ شامل نیں۔ اللہ تعالیٰ ولوں ایہناں دے چڑھن دا مطلب ایہہ وے کہ اوہ کلمات اللہ تعالیٰ دے نیڑے مقبول ہو جاندے نیں تے نیک عمل دے ایس کلمہ نوں اُتے اٹھان دا مطلب ایہہ وے کہ کلمات دی نفسِ قبولیت لئی تے اعمال شرط نہیں پر قبولیت ِ نامہ لئی اعمال شرط نیں۔ ایس پارے وچ تن قسم دے بندیاں نوں بیان کیتا اے۔ ام المومنین حضرت عائشہ تے دیگر صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین توں ایہہ گل ثابت اے کہ ظالم ، معتدل تے سابق بالخیرات ایہہ تنے امت محمدیہ دے منتخب بندے نیں۔ اللہ تعالیٰ نے ایس کتاب لئی امت محمدیہ نوں چنیا اے۔ ایہناں وچ ظالم، معتدل تے بوہت چنگے وی نیں۔ ظالم اوہ نیں جیہڑے نیکیاں کرن تے گناہواں توں نہ بچن۔ معتدل اوہ نیں جیہڑے حلال کم کردے نیں تے حرام توں بچ دے نیں پر مکروہات توں نہیں بچدے تے مستحبات نوں نہیں کردے۔ سابق بالخیرات اوہ نیں جیہڑے حلال کم کردے نیں تے حرام توں بچدے نیں۔ مستحبات اپناندے نیں تے مکروہات توں بچدے نیں پر ایس دے باوجود کجھ مباح شیواں جنہاں دے کرن دی اجازت اے اوہ ایہناں نوں عبادت وچ حد درجہ انہماک یا شہبات دی وجہ نال چھڈ دیندے نیں۔
جیہڑے سابق بالخیرات نیں اوہ بغیر حساب دے جنت وچ داخل ہون گے۔ جیہڑے مقتصد یعنی معتدل نیں اوہ اللہ تعالیٰ دی رحمت نال جنت وچ داخل ہون گے۔ جیہڑے ظالم تے اصحاب اعراف نیں اوہ رسول اللہ ﷺ دی شفاعت دی وجہ نال جنت وچ جان گے۔ آخر وچ بیان کیتا اے کہ جے اللہ تعالیٰ اعمالِ کفر یہ دی وجہ نال سزا دین تے ایس زمین اُتے کسے ذی روح نوں نہ چھڈن، خواہ اوہ جانور ہوئے یا انسان، ایس دا اک مطلب ایہہ وے کہ جانور انساناں دے فائدے لئی بنائے گئے سن جدوں انساناں نوں نہیں رکھنا تے فیر جانوراں دے رکھن دا کوئی فائدہ نہیں۔