24 ویں پارے دا خلاصہ

وڈے توں وڈا گناہ حتیٰ کہ کفر و شرک ای کیوں نہ ہوئے بس بندہ سچےدل نال توبہ کر لوے اللہ تعالیٰ ایس دے ماضی دے سارے گناہ معاف فرما دین گے کیوں جے اللہ تعالیٰ دی رحمت بوہت وسیع اے

مولانا محمد الیاس گھمن

ایس پارے دے شروع وچ تصرف باری تعالیٰ نوں بیان کیتا اے ہر جاندار دی روح اللہ تعالیٰ دے قبضے، تصرف تے اختیار وچ اے۔ اللہ تعالیٰ جدوں چاہندے نیں روح نوں قبض کر لیندے نیں تے جدوں چاہندے نیں واپس کر دیندے نیں جویں انسان سو جاندا اے تے روح اک حیثیت نال قبض ہو جاندی اے تے بیداری دے ویلے واپس لوٹا دتی جاندی اے۔ کئی واری نیند وچ روح قبض ہوندی اے تے بالکل واپس نہیں ہوندی یعنی موت واقع ہو جاندی اے۔ ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے رحمتِ خداوندی دی وسعت نوں بیان کیتا اے نبی اکرم ﷺ نے کجھ لوکاں نوں دین اسلام ول دعوت دتی۔ اوہناں نے کہیا کہ جس دین ول تسیں دعوت دیندے او اوہ تے چنگا اے پر مسئلہ ایہہ وے کہ اسیں جیہڑے گناہ کیتے نیں مثلاً زنا، قتل ناحق، شراب وغیرہ جے اسیں ایمان لے آئیے تے کیہ ساڈی توبہ قبول ہو جائے گی؟ اللہ تعالیٰ نے ایہہ آیت نازل فرمائی کہ وڈے توں وڈا گناہ حتیٰ کہ کفر و شرک ای کیوں نہ ہوئے بس بندہ سچےدل نال توبہ کر لوے اللہ تعالیٰ ایس دے ماضی دے سارے گناہ معاف فرما دین گے کیوں جے اللہ تعالیٰ دی رحمت بوہت وسیع اے۔ فیر صور پھونکے جان دی حولناکی بیان کیتی صور پھونکے جان دی وجہ نال سب بے ہوش ہو جان گے فیر سب مر جان گے تے جیہڑے پہلے مر چکے نیں ایہناں دیاں روحاں بے ہوش ہو جان گیاں۔ آپ ﷺ نے فرمایا: صور پھونکن دے اثر نال جیہڑی موت واقع ہوئے گی ایس توں جبرائیل، اسرافیل، میکائیل تے ملک الموت محفوظ رہن گے پر بعد وچ ایہناں نوں وی موت آ جائے گی تے سوائے اللہ تبارک و تعالیٰ دے کوئی زندہ نہیں رہوے گا ۔ اللہ تعالیٰ نے سورۃ زمر دے آخر وچ جہنم دا تذکرہ فرمایا کہ کفار نوں جہنم ول کھِچییا جائے گا جدوں جہنم دے کول آن گے تے دروازے کھل جان گے۔ اگے جنت دے متعلق فرمایا کہ جدوں اہلِ جنت آن گے تے ایہناں دے آن توں پہلے جنت دے دروازے کھلے ہوئے ہون گے۔ قید خانے تے مہمان خانے وچ فرق ہوندا اے۔ جدوں قیدی نوں جیل ول لے کے جاندے نیں تے دروازہ بند ہوندا اے، ایس دے اپڑن اُتے دروازہ کھلدا اے فیر دروازہ بند کر دیندے نیں جد کہ مہمان خانے دا طرز ایہہ نہیں ہوندا، مہمان خانہ مہمان دی آمد توں پہلے کھلا رکھدے نیں۔
سورۃ المؤمن
ایس سورۃ وچ فرعون دی قوم دے اک مرد مومن دا ذکر اے جس نے فرعون دے دربار وچ بیان کیتا سی۔ ایسے اُتے ایس سورت دا ناں ” مؤمن ”رکھ دتا گیا اے۔ اوہ ست سورتاں جنہاں دے شروع وچ حم آندا اے، سورۃ المومن ایہناں وچوں پہلی سورت اے۔ ایہناں نوں حوامیم یا آل حم کہندے نیں۔ ایہہ سورتاں درج ذیل نیں:
1۔ مؤمن 2۔ حم سجدہ 3۔ شوریٰ 4۔ زخرف 5۔ دخان 6۔ جاثیہ 7۔ احقاف۔
ایہہ سورتاں بڑی شان و عظمت تے فضیلت والیاں نیں ایس سورۃ دے شروع وچ اللہ تعالیٰ نے اپنی صفات بیان فرمائیاں نیں: عزیز نیں، غالب نیں، صاحبِ علم نیں، گناہواں نوں معاف فرمان والے نیں، توبہ قبول فرمان والے نیں، سخت سزا دین والے نیں، طاقت والے نیں۔ لفظ غافر؛ غُفْرَان توں اے، غفران دا اصل معنی اے ڈَھک لینا ،کیوں جے جدوں انسان دے گناہ معاف ہو جان تے ایس دا گناہ چھپ جاندا اے، ایس لئی گناہ دی معافی نوں غفران نال تعبیر کردے نیں۔ فیر فرمایا کہ جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیتا ایہناں نوں سد کے کہیا جائے گا کہ اج تسیں جس قدر اپنے آپ توں بیزار ہو رہے او، اللہ ایس توں وی کدھرے زیادہ بیزار ہوندا سی جدوں تہانوں ایمان ول بلایا جاندا سی تے تسیں انکار کر دیندے سی۔یعنی کفار جدوں جہنم وچ ہون گے تے اوس ویلے اپنے آپ توں نفرت کرن گے تے نال ای افسوس کرن گے کہ اسیں دنیا وچ کفر دا رستہ کیوں اختیار کیتا سی۔ ایس توں بعد فرمایا قیامت دے دن کفار کہن گے اے ساڈے رب! دو وار تسیں ساہنوں موت دتی سی تے دو وار زندگی دتی سی، اسیں اپنے گناہواں دا اعتراف کرنے آں، کیہ ہن واپس جان دی کوئی صورت ہے؟ اللہ تعالیٰ فرمان گے کہ ہن تسیں واپس نہیں جا سکدے۔ ایتھے دو موتاں توں مراد اک پیدائش توں پہلے دی تے دوجی دنیا وچ زندگی دے آخر دی۔ دو حیاتیاں توں مراد اک پیدائش والی دوجی حشر والی، ایہہ دونویں ظاہری نیں ، تیجی موت و حیات برزخ والی اے جیہڑی مخفی اے ایس لئی آیت وچ ایس دا صراحتاً ذکر نہیں، برزخی حیات اُتے قرآن و حدیث دے مستقل دلائل موجود نیں فیر موسیٰ علیہ السلام دا قصہ ذکر کیتا موسیٰ علیہ السلام نوں اللہ تعالیٰ ولوں معجزات تے دیگر دلائل دے کے فرعون، ہامان تے قارون دے کول دعوت دین لئی گھلیا گیا۔ جدوں لوک ایمان لیان لگے تے فرعونیاں نے تجویز پیش کیتی کہ ایہناں دے ایمان لیان والے مرداں نوں قتل کر دیو تے ایہناں دیاں عورتاں نوں زندہ رکھو تاں جے ایہناں نوں لونڈیا بنا کے ایہناں توں خدمت لے سکیے۔ قتل کرنا یا تے ایس وجہ نال سی کہ ایہناں دی نسل نہ ودھے یا ایس وجہ نال سی کہ ایہہ ڈر جان ایمان نہ لیان۔ فرعون، حضرت موسیٰ علیہ السلام نوں العیاذباللہ قتل کرنا چاہندا سی تے فرعون ای دے خاندان دا اک مومن بندہ اٹھیا جس نے اپنا ایمان لُکایا ہویا سی، ایس نے فرعون تے آل فرعون نوں سمجھایا۔ ایس رجل مومن نے کہیا : کیہ تسیں انج دے بندے نوں قتل کرنا چاہندے او جیہڑے فرما رہے نیں کہ میرا رب اللہ اے! تے اوہ اپنے رب ولوں واضح دلائل لے کے وی آئے نیں۔ جے ایہہ جھوٹ بولدے نیں تے جھوٹ دا وبال خود ایہناں ای نوں اپڑے گا۔ ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے وعدہ کیتا اے کہ اسیں اپنے نبیاں دی تے ایہناں اُتے ایمان لیان والیاں دی دنیوی مدد تے نصرت وی کرنے آں، اکثر انبیاء علیہم السلام دے نال تے ایہہ وعدہ دنیا وچ ایہناں دی موجودگی وچ پورا ہویا جویں غزوہ بدر تے فتح مکہ دے موقعے اُتے تے کجھ انبیاء علیہم السلام (حضرت یحییٰ،زکریا تے شعیب علیہم السلام)دے دنیا توں جان توں بعد ایہناں دے دشمناں توں انتقام لین دی صورت وچ پورا ہویا کہ کفار نوں یا تے تباہ و برباد کر دتا یا مغلوب کر دتا۔ تے آخرت وچ انبیاء کرام علیہم السلام تے مومنین لئی مدد و نصرت دا خصوصی وعدہ اے۔ فیر نبی اکرم ﷺ نوں تن شیواں دا حکم دتا گیا اے: تسیں صبر کرو، اللہ توں معافی منگو اپنے ایہناں معاملات دی جیہڑے تہاڈی شان دے لائق نہیں سن تے صبح و شام اللہ تعالیٰ دی تسبیح کرو۔ مسلماناں دے عقیدے دے مطابق نبی اکرم ﷺ تے دیگر انبیاء علیہم السلام معصوم نیں پر ایس دے باوجود آپ ﷺ نوں استغفار دا حکم دتا گیا اے۔ ایس دی اک وجہ تے امت نوں سبق دینا مقصود اے کہ نبی اکرم ﷺ معصوم ہون دے باوجود اینی کثرت نال اپنے انج دے کماں توں معافی منگدے نیں جیہڑے حقیقت وچ گناہ نہیں تے جیہڑے لوک معصوم نہیں ایہناں نوں بطریق اولی معافی منگنی چاہیدی اے۔ ایس دے بعد انعاماتِ خداوندی دا ذکر اے کہ اللہ تعالیٰ نے جیہڑے انعامات اپنے بندیاں نوں عطا فرمائے نیں ایہناں وچوں دو نعمتاں رات تے دن نیں۔ دن نوں ایسے لئی بنایا کہ انسان روشنی وچ اپنے کم کاج تے دیگر معاملات ویکھ تے چلا سکے۔ جدوں تھک جاندا اے تے اللہ تعالیٰ نے سکون تے آرام لئی رات بنائی۔ ہنیرا چھا جاندا اے تے انسان رات نوں سکون حاصل کردے نیں۔ فیر علم غیب بارے آکھیا کہ نبی اکرم ﷺ توں پہلے بوہت سارے پیغمبر مبعوث ہوئے۔ ایہناں وچوں کجھ دے حالات توں نبی اکرم ﷺ نوں آگاہ کیتا گیا تے کجھ دے حالات توں آگاہ نہیں کیتا گیا۔ مشرکین ہر دوجے دن نویں فرمائشی معجزات دا مطالبہ کردے سن تے ایمان نہیں لیاندے سن۔ ایتھے ایہناں نوں پیغمبر ﷺ دی زبانی جواب دتا جا رہیا اے کہ معجزہ وکھانا کسے پیغمبر دے اختیار وچ نہیں ہوندا بلکہ اوہ صرف تے صرف اللہ تعالیٰ دے حکم نال ای وکھایا جاندا اے۔ سورۃ دے آخر وچ فرمایا جدوں پیغمبر کفار دے ساہمنے کھلی کھلی نشانیاں پیش کردے تے کفار اپنے علم اُتے ناز کردے تے ایہناں دا مذاق اڑاندے۔ ایتھے علم توں مراد دنیاوی زندگی دا ظاہری علم و فن تے ظاہری ہنر اے۔ ایس اُتے اکڑدے تے کہندے کہ اسیں کیوں کلمہ قبول کریئے! فیر جدوں اللہ تعالیٰ دا عذاب اوہناں نے اپنی اکھاں نال ویکھیا تے ایمان قبول کرن لگے۔ ایہہ نزع دی حالت دے ویلے دا ایمان سی تے انج دا ایمان معتبر نہیں، تے ایہناں نوں نقصان ای چکنا پیا۔
سورۃ حم السجدہ
ایس سورۃ دے شروع وچ کفار مکہ دی پیش کش دا ذکر کیتا گیا اے اک وار آپ ﷺ بیت اللہ وچ تشریف فرما سن، ابوالولید عتبہ بن ربیعہ نے آکے آپ نوں پیش کش کیتی کہ جے تہانوں حکومت چاہیدی اے تے اسیں تہانوں اپنا حاکم بنانے آں، جے پیسے چاہیدے نیں تے اکٹھے کرنے آں، جے تہاڈے اُتے کسے جن دا اثر اے تے علاج کروانے آں پر تسیں اپنی تبلیغ چھڈ دیو ، ساڈے مذہب تے بُتاں نوں مَندا نہ بولو۔ آپ @ﷺ نے ایس دے جواب وچ ایس سورۃ دی تلاوت شروع کیتی۔ تے ابوالولید اُتے خوف طاری ہو گیا۔ ایس نے اپنا ہتھ نبی کریم ﷺ دے منہ مبارک اُتے رکھیا تے کہیا کہ میں خاندان تے قرابت دا واسطہ دینا واں کہ رک جائو تے اگے نہ پڑھو۔ عتبہ نے واپس اپنے لوکاں دے کول آ کے کہیا کہ میں ایس نتیجے اُتے اپڑیا واں کہ بہتر ایہو اے کہ تسیں لوک ایہناں (حضور اکرم ﷺ) نوں ایہناں دے حال اُتے چھڈ دیو۔ کفار کہندے سن کہ جس شے ول آپ ساہنوں بلا رہےنیں ایس لئی ساڈے دل پردے وچ نیں تے ساڈے کناں وچ بوجھ پئے ہوئے نیں، ساڈے تے آپ دے وچکار حجاب اے تسیں اپنا کم کرو تے اسیں اپنا کم کریئے حالانکہ پردہ نہیں سی کیوں جے ہوندا تے نظر آ جاندا۔ ایہہ محض کفار دی ہٹ دھرمی سی کہ اسیں تہاڈی گل نہیں سن رہے۔نبی اکرم ﷺ نے ایہناں دے جواب وچ فرمایا : میں وی تہاڈے جہیا انسان واں البتہ میرے اُتے ایہہ وحی آندی اے کہ تہاڈا معبود اک ای معبود اے تے مشرکین لئی تباہی اے۔ فیر اللہ تعالیٰ نے گزری ہوئی قوماں دے بُرے انجام دا ذکر فرمایا۔ قوم عاد و ثمود جیہڑے اپنے آپ نوں بوہت قوت و طاقت والے خیال کردے سن تے تکبر و غرور دی وجہ نال اپنے پیغمبراں اُتے ایمان نہیں لیائے تے برباد ہو گئے۔ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں جے تسیں وی انج ای کرو گے تے تسیں وی ہلاک و برباد ہو جائو گے تہاڈے نال وی اوہ ای معاملہ ہوئے گا فیر قیامت نوں اعضائے جسمانی دے گواہی دین نوں ذکر فرمایا ، کجھ کفار لُک کے گناہ کردے تے کہندے کہ ایس گناہ دا تے کسے نوں پتہ نہیں ، ایتھوںتیک کہ اللہ تعالیٰ نوں وی ایس دا علم نہیں حالانکہ کائنات دا کوئی ذرہ وی اللہ تعالیٰ توں لُکیا نہیں۔ قیامت دے دن اللہ تعالیٰ انسان دے اعضاء(کن، اَکھاں تے کھل) نوں قوت گویائی عطا فرمان گے تے انسان دے اپنے اعضاء آپ ایس دے خلاف گواہی دین گے۔ ایس توں بعد ہن اہل ایمان دا ذکر ہو رہیا اے ایہناں دی شان ایہہ وے کہ جدوں اوہ کہندے نیں کہ ساڈا رب اللہ اے تے فیر ثابت قدم رہندے نیں۔ مصائب دے ویلے وی دین اُتے مضبوطی دے نال جمے رہندے نیں۔ نتیجہً اللہ تعالیٰ ایہناں نوں حزن و غم توں محفوظ فرما لیندے نیں اوہ اللہ تعالیٰ دے مہمان تے ایس دی رحمت دے مستحق ہوندے نیں۔ لفظ ”استقامت ” دا مفہوم بوہت وسیع اے۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ فرماندے نیں کہ استقامت ایہہ وے کہ تسیں اللہ تعالیٰ دے سارے احکام اُتے سدھے جمے رہو۔ گویا لفظ استقامت سارے شرائع اسلام نوں جامع اے۔ پہلے ملحدین دے انجام (جہنم) دا ذکر سی۔ ملحد ایہنوں کہندے نیں جیہڑا قرآن کریم دے الفاظ نوں منے پر معنی وچ تحریف کرے۔ ایتھے قرآن کریم دے محفوظ ہون دا ذکر اے۔ قرآن کریم اک انج دی آسمانی کتاب اے جس دی حفاظت دی ذمہ داری آپ اللہ تعالیٰ نے لے رکھی اے جس طرح قرآن کریم دے الفاظ محفوظ نیں ایسے طرح معانی وی محفوظ نیں۔ نہ کوئی قرآن دا لفظ بدل سکدا اے نہ ای معنی بدل سکدا اے۔ کوشش تے کرن گے پر رسوا ہون گے، آخر کار حق ای غالب رہوے گا۔ فیر اللہ تعالیٰ نے قرآن کریم دی فصاحت تے بلاغت دی اک حکمت ایہہ بیان کیتی اے کہ جے ایہہ قرآن کریم فصاحت و بلاغت اُتے مشتمل نہ ہوندا تے مشرک لوک ایہہ اعتراض کردے کہ صاحب کتاب جس اُتے قرآن کریم دا نزول ہوئے اوہ خود تے فصیح و بلیغ نیں پر ایہناں اُتے نازل ہون والی کتاب غیر فصیح اے، پتہ چلیا کہ ایہہ اللہ تعالیٰ ولوں نازل نہیں ہوئی۔ اللہ تعالیٰ نے ایس پیدا ہون والے شبہ دا تسلی بخش جواب دتا کہ ایہہ کتاب فصاحت و بلاغت دے اینے اُچے معیار اُتے وے کہ اہل عرب جنہاں نوں اپنی فصاحت و بلاغت اُتے ناز اے اوہ وی ایس دی اک آیت دی مثل لیان توں عاجز آ گئے۔ ایہہ ایس گل دی واضح دلیل اے کہ ایہہ کلام کسے مخلوق دا نہیں بلکہ اللہ تبارک و تعالیٰ دا کلام اے۔