25ویں پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

ایس پارے دے شروع وچ فرمایا کہ مشرکین و کفار انکار کرن تے استہزاء کرن لئی اکثر نبی اکرم ﷺ توں قیامت دے بارے سوال کردے کہ کدوں آئے گی؟ ایتھے جواب دتا گیا کہ قیامت دا علم اللہ تعالیٰ دے کول اے، ایسے طرح پھل دا اپنے شگوفے توں نکلنا، مادہ نوں حمل ٹھہرنا، بچے دا پیدا ہونا، ایہہ ساری شیواں اللہ تعالیٰ دے علم وچ آئے بغیر وجود وچ نہیں آندیاں۔ فیر انسان دی فطرت نوں بیان کیتا کہ جے انسان اُتے چنگے احوال آ جان تے خوشی دے موقعے ہون تے انسان اکڑ وکھاندا تے تکبر کردا اے۔ جے احوال چنگے تے موافق نہ ہون تے اللہ تعالیٰ ول رجوع کردا اے۔ انسان دی حالت ایہہ نہیں ہونی چاہیدی بلکہ اپنی فطرت نوں انج رکھنا چاہیدا اے کہ جدوں اوہ تکلیف وچ اللہ تعالیٰ ول رجوع کردا اے تے خوشی وچ وی اللہ تعالیٰ ای ول رجوع کرے ایس لئی کہ ہر حالت دا مالک اللہ تعالیٰ ای اے۔ دونویں طرح دے حالات وچ اللہ ول متوجہ رہنا چاہیدا اے۔
سورۃ الشوری ٰ
سورۃ دے شروع وچ مسلماناںدی اک خاصیت نوں بیان کیتا مسلماناں دی خاصیت ایہہ وے کہ آپس وچ مشورہ کر کے معاملات طے کردے نیں۔ ایسے وجہ نال ایس سورۃ دا ناں ”شوریٰ” رکھ دتا گیا اے۔ خاص طور تے اجتماعی معاملات وچ مشورے دی بڑی اہمیت اے۔ ست سورتاں جنہاں دے شروع وچ حم اے جنہاں نوں حوامیم کہیا جاندا اے ایہہ ایہناں وچوں تیجی سورۃ اے۔ اگے فرمایا، انج لگدا اے کہ اسمان اوپر توں پھٹ پین گے، ایس دا مطلب ایہہ وے کہ اسمان وچ اللہ تعالیٰ دی معرفت رکھن والے تے اللہ دی عبادت کرن والے فرشتے اینی وڈی تعداد وچ نیں کہ انج لگدا اے ایہناں دے بوجھ نال اسمان پھٹ پئے گا۔ فیر کفار مکہ نوں حضور ﷺ دی رشتہ داری دا خیال کرن دا حکم اے نبی اکرم ﷺ جدوں تبلیغ فرماندے تے کفار و مشرکین ولوں آپ ﷺ نوں تکلیف اپڑائی جاندی تے آپ دی دعوت لئی رکاوٹاں کھڑیاں کیتیاں جاندیاں، اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ اے میرے پیغمبر ! آپ ایہناں نوں کہو کہ میں تہانوں جیہڑی دعوت دینا واں ایس اُتے پیسے نہیں منگدا، بس ایہہ کہنا واں کہ رشتہ داری دا خیال کرو۔ مطلب ایہہ وے کہ میرے تہاڈے اُتے دو حق نیں۔ پہلا تے اصل حق تے ایہہ وے کہ میں اللہ تعالیٰ دا رسول واں تسیں ایس دا اعتراف کر کے میری اطاعت کرو۔ جے ایہہ نہیں کردے تے گھٹ توں گھٹ میرے دوجے خاندانی حق دی وجہ نال میرا لحاظ کر لوئو کہ میری گل نوں توجہ نال سنو! میں تہاڈا بندا واں، میرے رستے وچ رکاوٹاں نہ پائو، اکثر و بیشتر تے انج ای ہوندا اے کہ انسان نوں تکلیف ایس دے گناہواں دی وجہ نال اپڑدی اے پر ایہہ قاعدہ کلیہ نہیں تے ایس آیت توں اوہ شخصیات مستثنیٰ نیں جنہاں دے گناہ نہیں ہوندے۔ ایہناں نوں فیر وی ازمائش وچ مبتلا کیتا جاندا اے جویں انبیاء علیہم السلام، نابالغ بچے وغیرہ۔ ایہناں اُتے ازمائش دا آنا گناہواں دی وجہ نال نہیں بلکہ ایہناں دے درجات نوں بلند کرن لئی ہوندا اے۔ فیر فرمایا کہ جو اللہ تعالیٰ دے کول اے اوہ بہتر تے باقی رہن والا اے ایہناں لوکاں لئی جنہاں دے عقیدے ٹھیک نیں، جیہڑے اپنے رب اُتے بھروسہ کردے نیں، جیہڑے وڈے وڈے گناہواں توں بچ دے نیں، جدوں کدی غصہ ہوندے نیں تے معاف کر دیندے نیں، جیہڑے اللہ تعالیٰ دی گل من دے نیں، نماز دی پابندی کردے نیں، اپنے معاملات باہمی مشورے نال طے کردے نیں، جو اسیں ایہناں نوں دتا اے ایس وچوں کجھ نہ کجھ خرچ وی کردے نیں تے جدوں ایہناں اُتے ظلم ہوئے تے بدلہ لیندے نیں پر بدلہ لین لئی وی انصاف نال کم لیندے نیں یعنی حق توں تجاوز نہیں کردے۔ایس توں بعد کائنات دی تخلیق نوں بیان کیتا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ دی صفت خلق وچ کوئی ہور شریک نہیں، انسانیت دی تخلیق نوں وی بیان کیتا کہ اولاد دینا، کسے نوں کُڑی دینا یا منڈا دینا، یا منڈے کُڑی دونویں دینا یا کجھ وی نہ دینا ایس وچ اللہ تعالیٰ دے علاوہ کسے دا کوئی عمل دخل نہیں، حتیٰ کہ ماں باپ جیہڑے اپنی اولاد دی پیدائش لئی ظاہری سبب بن دے نیں ایہناں نوں وی ایس وچ کوئی اختیار نہیں فیر مشرکین دے اک اعتراض اُتے انکار دہی مشرکین، نبی اکرمﷺ نوں کہیا کردے سن کہ اسیں تہاڈے اُتے کنج ایمان لیائیے؟ تسیں اللہ تعالیٰ نال بالمشافہ کلام نہیں کردے جس طرح موسیٰ علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ نال بالمشافہ کلام کیتا سی۔ ایتھے مشرکین دی ایس گل دی تردید کیتی گئی اے کہ موسیٰ علیہ السلام نے اللہ تعالیٰ نال پردے دے پچھے توں کلام کیتا۔ دنیا وچ کسے انسان وچ ایہہ طاقت نہیں کہ اللہ تعالیٰ دے آمنے سامنے کلام ہاں البتہ جدوں گل کرنی ہوئے تے تن طریقیاں وچوں کسے اک طریقے نوں اپنایا جاندا اے۔ الہام دے ذریعے اللہ تعالیٰ دل وچ کوئی گل پا دیندے نیں۔ پردے دے پچھے توں، یعنی کوئی صورت تے نظر نہ آئے بس اواز کنہاں وچ آئے جویں موسیٰ علیہ السلام دے نال گل ہوئی۔ تے تیجا طریقہ اللہ تعالیٰ جبرائیل امین علیہ السلام دے ذریعے اپنا کلام اپنے پیغمبر اُتے گھل دیندے نیں۔
سورۃ الزخرف
”زخرف” سونے نوں کہندے نیں چونکہ ایس سورۃ وچ سونے دا ذکر کیتا گیا اے ایسے مناسبت نال ایس دا ناں زخرف رکھ دتا گیا اے۔ ایس سورۃ وچ مشرکین مکہ دے مختلف اعتراضات دے جوابات دے کے ایہناں دی تردید کیتی گئی اے۔ حضرت ابراہیم، موسیٰ تے عیسیٰ علیہم السلام دا ذکر کیتا گیا اے۔ اللہ تعالیٰ فرما رہے نیں کہ قسم اے ایس کتاب دی جیہڑی بڑی واضح اے۔ ایتھے واضح ہون توں مراد ایہہ وے کہ بطور وعظ و نصیحت قرآن کریم بڑی واضح کتاب اے۔ ایس دا معنی ایہہ کرنا کہ قرآن کریم وچ احکام بوہت واضح نیں ایہہ معنی درست نہیں کیوں جے احکام واضح ہوندے تے استناط تے اجتہاد دی لوڑ نہیں ہوندی، حالانکہ احکام لئی استنباط تے اجتہاد کرنا پیندا اے۔ ایسے طرح ایہناں آیتاں وچ وی اجتہاد دی لوڑ پیندی اے جنہاں وچ ابہام یا اجمال ہوندا اے یا دو آیتاں آپس وچ بظاہر متعارض ہوندیاں نیں فیر مشرکین دی قابل نفرت سوچ نوں بیان کیتا مشرکین فرشتیاں نوں اللہ تعالیٰ دیاں بیٹیاں ثابت کردے نیں حالانکہ مشرکین دی اپنی حالت ایہہ وے کہ جے ایہناں دے کول بیٹی پیدا ہوئے تے ایہناں دے چہرے کالے ہو جاندے نیں، لوکاں توں منہ لُکاندے پھردے نیں تے ایہنوں زندہ درگور کرن دی تدبیراں سوچن لگدے نیں۔ ایہہ کنہی قابل نفرت تے غلط سوچ اے جس شے نوں تسیں اپنے لئے ناپسند کردے او اوہ اللہ تعالیٰ لئی کنج ثابت کردے او؟ پچھلی آیتاں وچ سی کہ جدوں ایہناں نوں اللہ تعالیٰ دی توحید دی دعوت دتی جاندی تے اوہ اپنے دین نوں صحیح سمجھدے ہوئے کہندے کہ اسیں اپنے باپ دادا نوں ایس طریقے اُتے پایا اے تے اسیں ایہناں ای دے نقش قدم دے مطابق ٹھیک ٹھیک رستے اُتے جا رہے آں۔ فیر مشرکین دے ایس غلط دعوے دی تردید ہو رہی اے کہ پہلی گل تے ایہہ وے کہ قرآن و سنت تے قطعی عقائد دے معاملے وچ باپ دادا دی تقلید غلط طریقہ اے۔ جے باپ دادا دے پچھے چلنا ای سی تے حضرت ابراہیم علیہ السلام، جیہڑے ابوالانبیاء نیں جنہاں نے شرک نال کھلم کھلا بیزاری تے برائت دا اعلان کیتا سی، ایہناں دے پچھے کیوں نہیں چلدے؟ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے تے اپنی اولاد وچ ایہو کلمہ توحید چھڈیا سی تسیں شرک اُتے کیوں چل رہے او؟ مشرکین کہندے کہ جے ایہہ قرآن اللہ تعالیٰ نے اتارنا سی تے مکہ یا طائف دے کسے وڈے بندے اُتے اتاریا جاندا جس دے کول مال و دولت خوب ہوندا۔ مشرکین دی سوچ ایہہ سی کہ اللہ تعالیٰ دی رحمت خاصہ (نبوت) غریب بندے نوں نہیں بلکہ امیر بندے نوں ملنی چاہیدی سی۔ اللہ تعالیٰ نے اگے ایس دا جواب دتا، تسیں نبوت نوں تقسیم کردے او کہ نبوت فلاں نوں ملنی چاہیدی اے فلاں نوں نہیں ملنی چاہیدی ۔ نبوت تے رحمت خاصہ اے، دنیا دی روزی رحمتِ عامہ اے جس دی اللہ تعالیٰ دے کول کوئی وقعت ای نہیں اللہ تعالیٰ نے ایس دی تقسیم دا اختیار تہانوں نہیں دتا۔ نبوت تے بوہت اعلیٰ درجے دی شے اے ایس دی تقسیم دا اختیار تہانوںکنج دین گے! فیر فرمایا جیہڑا بندا ضد دی وجہ نال اللہ تعالیٰ دے ذکر نوں چھڈ دیندا اے۔ اللہ تعالیٰ دی گل نوں نہیں من دا تے اللہ تعالیٰ ایس اُتے شیطان نوں مسلط فرما دیندے نیں فیر اوہ شیطان ایہنوں نیکی ول نہیں آن دیندا۔ شیطان ایس دا ساتھی بن جاندا اے تے ایس نوں سدھے رستے توں ہٹاندا اے۔ اوہ بندہ ایہہ سمجھدا اے کہ میں ہدایت اُتے واں حالانکہ اوہ ہدایت اُتے نہیں ہوندا۔ فیر نبی کریم ﷺ نوں پچھلے انبیاء توں پچھن دا حکم دتا نبی مکرم ﷺ دا پہلے انبیاء علیہم السلام توں پچھن دا مطلب ایہہ وے کہ سابقہ انبیاء علیہم السلام دے صحیفیاں تے کتاباں دا جو کجھ حصہ باقی اے ایس وچ تسیں ویکھو۔ ایس دا اک مطلب ایہہ وی اے کہ لیلۃ المعراج وچ جدوں آپ ﷺ دی سارے انبیاء علیہم السلام نال ملاقات ہوئی اوس ویلے پچھو کہ کیہ کدی وی اسیں اللہ تعالیٰ دے علاوہ دوجے معبود بنائے سن کہ ایہناں دی عبادت کیتی جائے؟ جدوں سورۃ الانبیاء دی ایہہ آیت نازل ہوئی کہ تسیں لوک تے جس دی تسیں پوجا کردے او، سب جہنم دا ایندھن بنو گے، تے اک کافر نے کہیا کہ میرے کول ایس آیت دا جواب اے، اوہ ایہہ کہ عیسائی عیسیٰ علیہ السلام دی پوجا کردے نیں، تے کیہ اوہ وی جہنم وچ جان گے؟ ایس اُتے مشرکین نے بوہت شور مچایا کہ ایس نے لاجواب اعتراض کیتا اے۔ حقیقت وچ ایس اعتراض دی کوئی حیثیت نہیں کیوں جے سورۃ انبیاء دی آیت وچ بت پرستاں نوں خطاب سی۔ آیت زخرف وچ بُتاں دے علاوہ اوہ لوک شامل سن جنہاں نے لوکاں نوں اپنی عبادت دا حکم دتا سی۔ رہی گل حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی تے اوہناں نے تے کدی وی کسے نوں اپنی عبادت کرن دا حکم نہیں دتا۔ بلکہ عیسیٰ علیہ السلام تے فرماندے نیں ، میں اللہ تعالیٰ دا بندہ واں، مینوں خدا نے کتاب دتی اے تے مینوں نبی بنایا اے، پچھلی آیتاں وچ حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے اللہ تعالیٰ دا بیٹا ہون دی نفی سی۔ ہن سورۃ دے آخر وچ اللہ تعالیٰ لئی اولاد ہون دی نفی، مشرکین دے بے ہودہ اعتراضات تے ایہناں دے غلط عقائد دا رداے ۔
سورۃ الدخان
”دخان ” عربی وچ دھویں نوں کہندے نیں۔ ایس وچ وی توحید، رسالت تےآخرت نوں ثابت کیتا گیا اے۔ مشرکین مکہ اُتے قحط مسلط کیتا گیا سی ایس دا وی ذکر اے۔ قرآن کریم نوں اسیں برکت والی رات وچ نازل فرمایا اے کیوں جے اسیں لوکاں نوں ڈران والے آں۔ لیلہ مبارکہ، برکت والی رات توں مراد لیلۃ القدر اے۔ کیوں جے سورۃ القدر وچ صراحت دے نال قرآن کریم دا لیلۃ القدر وچ نازل ہونا منقول اے۔ تے ایس توں لیلہ مبارک دی تعیین ہو رہی اے۔ ایس دا مطلب ایہہ وے کہ لوح محفوظ توں اسمان دنیا اُتے پورا قرآن کریم اک ای وار نازل کیتا گیا اے۔ فیر اسمان دنیا توں نبی اکرم ﷺ دے قلب اطہر اُتے 23 سال تیکر تھوڑا تھوڑا نازل ہوندا رہیا۔ ایس توں بعد دخان دی تفسیر تے معنی سمجھو ایس دی اک تفسیر ایہہ وے کہ رسول اکرم ﷺ نے قریش دی مسلسل مخالفت تے اسلام دشمنی دی وجہ نال بددعا کیتی تے مکہ اُتے سخت قحط پیا تے قحط اینا شدید سی کہ لوک ہڈیاں تے مردار کھان اُتے مجبور ہو گئے۔ لوک اسمان ول ویکھدے تے بھُک دی وجہ نال ایہناں نوں دھواں نظر آندا سی۔ ایہہ لوک حضور ﷺ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آپ ﷺ نال عرض کیتی کہ جے تسیں دعا کرو تے قحط ختم ہو جائے تے اسیں تہاڈے اُتے ایمان لے آواں گے۔ آپ ﷺ نے دعا فرمائی تے قحط ختم ہو گیا پر اوہ ایمان فیر وی نہ لیائے۔ ایس توں بعد فرعون دی تباہی دا ذکر اے حضرت موسیٰ علیہ السلام نے فرعون نوں کہیا کہ اللہ تعالیٰ دے بندیاں یعنی بنی اسرائیل نوں میرے حوالے کر دیو کیوں جے میں امانت دار پیغمبر بن کے تہاڈے ول آیا واں ۔ فرعون نے بجائے منن دے الٹا موسیٰ علیہ السلام نوں قتل دی دھمکیاں دتیاں۔ آخر کار اللہ تعالیٰ نے فرعون تے ایس دے حواریاں نوں سمندر وچ غرق کر دتا۔ ایس توں بعد اہل جہنم دے کھانیاں دا ذکر اے۔ ایہناں نوں جہنم وچ کھان لئی زقوم دا درخت ملے گا جس دی شکل تلچھٹ جہی ہوئے گی تے ایہناں دے پیٹ وچ ہنڈیا دی طرح ابال شروع ہو جائے گا۔ ایہہ درخت شکل توں وی بے کار ہوئے گا تے ذائقے دے اعتبار نال وی ٹھیک نہیں ہوئے گا۔ آخر وچ متقین دے انعامات دا ذکر اے کہ متقین انج دی تھاں اُتے ہون گے جیہڑی امن والی ہوئے گی۔ باغات وچ ہون گے تے چشمیاں وچ ہون گے۔ باریک ریشم وی پان گے تے موٹا ریشم وی پان گے، آمنے سامنے بیٹھن گے، خوبصورت اکھاں والیاں حوراں نال اسیں ایہناں دی شادیاں کراواں گے۔ اللہ کریم مینوں وی جنت دی خوشیاں نصیب کرن تے تہانوں سب نوں وی نصیب کرن۔
سورۃ الجاثیہ
”جاثیہ” عربی وچ معنی اے گوڈیاں بھار بیٹھنا۔ قیامت دے دن لوک خوف دی وجہ نال گھٹنیاں دے بل ڈگے ہون گے، ایسے وجہ نال ایس دا ناں جاثیہ رکھ دتا گیا اے۔ شروع وچ اللہ تعالیٰ نے دلائل توحید و قدرت بیان فرمائے نیں تے طرز وچ تنوع رکھیا اے، الگ الگ طرز اختیار فرمایا اے۔ اسماناں تے زمین وچ ایمان والیاں لئی دلائل نیں۔ اللہ تعالیٰ دی تخلیق وچ یقین رکھن والیاں لئی دلائل نیں۔ دن تے رات دے آن جان وچ تے جیہڑا رزق خدا نے اسمان توں اتاریا تے ایس دے ذریعے زمین نوں مردہ ہون دے بعد زندہ کیتا تے ہواواں دے چلن وچ عقلمنداں لئی دلائل نیں۔ گویا ایتھے تن قسم دے لوک ہوئے، جیہڑے ایمان لیا چکے نیں، جیہڑے ایمان تے نہیں لایئے پر ایہناں نوں دلائل اُتے یقین اے ایسے وجہ نال ایمان وی لے آن گے۔ تیجے نہ ایمان لیائے تے نہ ای دلائل اُتے یقین رکھدے نیں پر ایہناں دے کول عقل سلیم اے۔ اک ویلا آئے گا کہ ایہہ یقین کر کے ایمان لے آن گے۔ مذکورہ تنے کامیاب ہون گے۔ پچھلی آیتاں وچ بنی اسرائیل دا ذکر سی کہ اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں کتاب، حکومت، نبوت، پاکیزہ روزی تے کھلے کھلے احکام دتے سن۔ایس دے باوجود اوہ حسد و ضد دی وجہ نال آپس دے اختلاف وچ پئے گئے۔ اللہ تعالیٰ قیامت دے دن ایہناں دے وچکار فیصلہ فرمان گے۔ ہن ایتھے دلائل توحید دے بعد نبی اکرم ﷺ نال خطاب ہو رہیا اے کہ اے میرے پیغمبر ! اسیں تہانوں دین دی اک خاص شریعت اُتے رکھیا اے لہٰذا ایسے دی پیروی کرنا تے ایہناں لوکاں دی خواہشاں دے پچھے نہ چلنا جیہڑے حقیقت دا علم نہیں رکھدے۔ شریعت بنیادی طور اُتے دو شیواں دا ناں اے، عقائد تے مسائل۔ عقائد وچ پچھلے انبیاء علیہم السلام تے ساڈے نبی کریم ﷺ دے وچکار کوئی اختلاف نہیں۔البتہ مسائلِ شریعت ایہناں دے الگ سن تے ساڈے الگ نیں۔ کدی انج وی ہوندا اے کہ ایہناں دی شریعت دا جیہڑا مسئلہ ہوندا اے اوہ ای مسئلہ ساڈی شریعت دا وی ہوندا اے۔ ایہہ ایس ویلے اے جدوں ایہناں دی شریعت دے مسائل نوں منسوخ نہ کیتا گیا ہوئے۔ایہناں دی شریعت دے اوہ مسائل جنہاں نوں منسوخ کر دتا گیا ہوئے اوہ ساڈی شریعت دے مسائل نہیں ہون گے۔ نسخ مسائل وچ ہوندا اے عقائد وچ نہیں ہوندا کہ کل عقیدہ ہور ہوئے تے اج عقیدہ ہور ہوئے۔ ایس لئی عقائد وچ اختلاف نہیں، صرف مسائل وچ اے، فیر قیامت دی ہولناکی دا ذکر اے قیامت دے دن مختلف مراحل توں لنگھنا پئے گا اک مرحلہ انج دا وی آئے گا کہ لوک اوتھے دے ہولناک مناظر ویکھ کے گھٹنیاں دے بل ڈگ جان گے تے ایہناں نوں نامہ اعمال ول بلایا جائے گا۔ دنیا وچ کیتے ہوئے اعمال دا بدلہ دتا جائے گا۔ انبیاء علیہم السلام تے بوہت سارے صلحاء رحمہم اللہ وی گھٹنیاں دے بل بیٹھن گے پر ایہناں دا بیٹھنا اینے گھٹ ویلے لئی ہوئے گا جیہڑا نہ ہون دے برابر ہوئے گا۔ یا فیر ایہناں دا بیٹھنا خوف دی وجہ نال نہیں بلکہ اللہ تعالیٰ دی عظمت دی وجہ نال ہوئے گا۔