28ویں پارے دا خلاصہ

اللہ تعالیٰ اوہ ذات اے جس نے انساناں نوں پیدا کیتا، ایس دا تقاضا ایہہ سی کہ سب انسان اللہ تعالیٰ دی عبادت کردے

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ المجادلہ
”مجادلہ ”دا معنی اے بحث کرنا۔ پہلی آیات وچ اوس مباحثہ داذکر اے جیہڑا حضرت خولہ نے کیتا سی۔ ایسے توں سورۃ دا ناں وی مجادلہ رکھ دتا اے۔ ایس سورۃ وچ بنیادی طور اُتے چار شیواں نوں بیان کیتا گیا اے۔ ظہار تے ایس دے احکام، منافقین تے یہودیاں دی سرگوشی دے احکامات، مجلس دے آداب تے منافقین دی حقیقت۔ حضرت اوس بن صامت رضی اللہ عنہ نے اپنی بیوی حضرت خولہ بنت ثعلبہ رضی اللہ عنہما توں ظہار کر لیا سی۔ اوہ نبی اکرم ﷺ دی خدمت وچ آئیاں اودوں تیکر ظہار دا حکم نازل نہیں ہویا سی۔ آپ ﷺ نے فرمایا کہ میرے کول ایس دے متعلق ہجے تیکر کوئی حکم نہیں آیا، شاید تسیں اپنے شوہر اُتے حرام ہو چکی او۔ حضرت خولہ بار بار نبی اکرم ﷺ نوں کہہ رہیاں سن کہ میرے شوہر نے طلاق دا لفظ نہیں کہیا تے اللہ تعالیٰ توں فریاد کر رہیاں سن۔ ایس اُتے ایہہ آیات نازل ہوئیاں۔ جدوں کوئی بندا اپنی بیوی نال ظہار کر لوے تے جدوں تیکرکفارہ ادا نہ کرلوے اوس ویلے تیکر بیوی دے کول نہیں جا سکدا۔ ایتھے کفارے دی صورتاں بیان کیتیاں نیں۔ غلام آزاد کرے۔ جے غلام آزاد کرن دی قدرت نہ ہوئے تے دو مہینے مسلسل روزے رکھے۔ جے کسے شرعی عذر (بڑھاپے یا بیماری) دی وجہ نال روزے نہ رکھ سکے تے سٹھ مسکیاں نوں دو ویلے دا پیٹ بھر کے کھانا کھوائے۔ یہودیاں دی اک بُری خصلت دا ذکر کیتا یہودیاں دی عادت سی کہ جدوں مسلماناں نوں آندا ویکھدے تے آپس وچ سرگوشی کردے سن۔ مقصد ایہہ ہوندا سی کہ مسلمان پریشان ہون کہ شاید ساڈے خلاف سازش ہو رہی اے۔ ایہناں دی دیکھا دیکھی منافقین وی انج ای کردے سن۔ ایس نال مسلماناں نوں تکلیف ہوندی۔ یہود و منافقین نوں سرگوشی توں منع کیتا گیا اوہ فیر وی باز نہ آئے تے ایس اُتے ایہہ آیت نازل ہوئی کہ اللہ تعالیٰ نوں ایہناں دی سرگوشیاں تے سازشاں دی سب خبر اے، ایہہ اپنی خیر منان۔ فیر مجلس دے آداب دسے نبی اکرم ﷺ اک وار صفہ چبوترے وچ تشریف فرما سن۔ کجھ بدری اکابر صحابہ کرام تشریف لیائے، تھاں نہ ہون دی وجہ نال اوہ کھڑے رہے۔ آپ ﷺ نے فرمایا سمٹ جائو فیر وی ایہناں دی تھاں نہ بنی تے آپ نے کجھ حضرات نوں مجلس توں اٹھن دا فرمایا۔ منافقین نے طنز کردے ہوئے کہیا کہ مجلس توں اٹھایا جا رہیا اے۔ ایس اُتے ایہہ آیت نازل ہوئی کہ جدوں کہیا جائے سمٹ کے بیٹھو تے سمٹ جائو۔ مجلس صدر نوں ایہہ وی اختیار اے کہ کسے نوں مجلس توں اٹھ جان دا حکم وی دے سکدا اے۔ ایس توں بعد نبی پاک ﷺ نال ملاقات توں پہلے صدقہ دین دا حکم اے کجھ حضرات نبی اکرم ﷺ نال گل کرن لئی تنہائی دا ویلا منگدے فیر ایس توں خوب فائدہ اٹھاندے تے کافی ویلے تیکر گل بات کردے رہندے۔ کجھ منافقین وی ایسے طرح کرن لگ گئے۔ ایس آیت وچ حکم دتا گیا کہ جس نے وی حضرت پاک ﷺ کولوں تنہائی وچ ویلا لینا ہوئے تے اوہ پہلے صدقہ کر کے آئے۔ جدوں لوک محتاط ہو گئے تے اگلی آیت وچ فیر ایس حکم نوں منسوخ کر دتا۔ فیر حزب اللہ یعنی اہل ایمان دا حال بیان کیتا اے کہ انج کدی نہیں ہو سکدا کہ اوہ ایہناں لوکاں نال پیار کرن جیہڑے اللہ تعالیٰ تے اللہ تعالیٰ دے رسول دے مخالف ہون۔ حتیٰ کہ کجھ صحابہ جدوں اپنے باپ یا بیٹے توں اسلام دے خلاف کوئی گل سندے تے ایہناں توں انتقام لیندے۔ حضرت صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دے والد ابو قحافہ نے قبول اسلام توں پہلاں جدوں نبی اکرم ﷺ دے بارے وچ کوئی نازیبا گل کیتی تے آپ ﷺ نے ایہناں نوں تھپڑ رسید کیتا۔ اللہ تعالیٰ نے حزب اللہ نوں دو انعام عطا فرمائے: دنیا وچ اللہ تعالیٰ نور ایمان نال ایہناں دی مدد فرمان گے۔ آخرت وچ جنت تے ایس دی نعمتاں عطا فرمان گے تے اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں اپنی رضا دا سرٹیفکیٹ وی عطا فر ما دتا اے۔
سورۃ الحشر
”حشر” دا اک معنی جمع کرنا اے تے اک معنی اخراج یا جلاوطنی وی اے۔ سورۃ دی دوجی آیت وچ ایہہ لفظ موجود اے۔ ایسے توں ایس دا ناں رکھ دتا اے۔ ایس وچ بنو نضیر دا واقعہ بیان کیتا جدوں نبی کریم ﷺ ہجرت کر کے مدینہ منورہ تشریف لے آئے تے یہود نال امن و امان دا معاہدہ فرمایا کہ آپس وچ لڑائی نہیں کرن گے۔ جے کسے نے مدینے اُتے حملہ کیتا تے مل کے دفاع کرن گے۔ اوہناں نے ایہنوں قبول کر لیا۔ فیر آپ ﷺ یہود دے اک قبیلہ بنو نضیر دے کول شرائط معاہدہ لکھن لئی شریف لے گئے۔ اوہناں نے سازش کیتی کہ اُتوں وڈی چٹان ڈیگ دیاں گے۔ اللہ تعالیٰ نے آپ ﷺ نوں ایس معاملے توں باخبر کیتا تے آپ اوتھوں فوراً واپس تشریف لے آئے تے پیغام گھلیا کہ ساڈا معاہدہ ختم اے۔ فیر ایہناں لئی مدت مقرر کیتی کہ ایس مدت تیکر مدینہ چھڈ کے کدھرے ہور چلے جائو۔ یہود، منافقین دے کہن اُتے ایس مدت دے بعد وی مدینہ منورہ وچ رہے تے آپ ﷺ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نال مل کے ایہناں دے قلعے دا محاصرہ کیتا۔ آخر کار بنو نضیر نے ہتھیار سُٹ دتے تے سوائے ہتھیاراں دے باقی ساز و سامان لے کے اوتھوں چلے گئے۔ایہہ ایہناں دی پہلی جلاوطنی سی۔ دوجی وار حضرت فاروق اعظم رضی اللہ عنہ دے دور خلافت وچ ایہناں نوں جزیرہ عرب توں ای جلاوطن کر دتا گیا۔ ایہہ دنیوی سزا سی۔ اخروی سزا جہنم دی صورت وچ ہوئے گی۔
شروع وچ بنو نضیر دا واقعہ سی کہ اوہ اپنی زمیناں چھڈ کے چلے گئے سن ایہہ مال فئی سی کیوں جے ایہہ بغیر جنگ دے مسلماناںنوں حاصل ہویا سی۔ ہن مال فئی دے مصارف بیان فرما رہے نیں تے اوہ پنج نیں : رسول اکرم ﷺ، قرابتدار،یتیم، مسکین تے مسافر۔ اللہ تعالیٰ دا ناں صرف تبرک لئی اے۔ فیر انصار مدینہ دی کیفیت و حالت نوں بیان کیتا گیا اے کہ اوہ اپنے اُتے مہاجرین صحابہ نوں ترجیح دیندے نیں۔ خصوصاً حضرت ابوطلحہ انصاری رضی اللہ عنہ دا واقعہ اے جو نبی اکرم ﷺ دے فرمان اُتے کجھ مہماناں نوں کھانا کھلان لئی اپنے کول لے گئے۔ کھانا گھٹ سی تے اوہناں نے بہانے نال چراغ بجھا دتا۔ مہماناں نے خوب سیر ہو کے کھانا تناول فرمایا۔ ایس توں بعد یہود دے اک ہور قبیلے بنو قینقاع دا ذکر کیتا۔ اوہناں نے وی نبی اکرم ﷺ دے نال معاہدہ امن کیتا سی، فیر خود ای جنگ لئی تیار ہو گئے۔ مسلماناں دے ہتھوں ذلت آمیز شکست ہوئی تے مدینہ منورہ توں جلاوطن کیتے گئے۔ ایس وچ منافقین نوں شیطان دے نال تشبیہ دتی اے شیطان لوکاں نوں کفر اُتے اکساندا اے جدوں لوک کفر اختیار کر لیندے نیں تے کہندا اے کہ میں بری واں۔ جویں بدر دے موقعے اُتے ہویا۔ آخرت وچ وی ایہو کرے گا۔ ایسے طرح منافقین وی یہود بنو نضیر نوں کہہ رہے سن کہ تسیں ڈٹے رہو مدینہ توں نہ نکلو، اسیں تہاڈی مدد کراں گے۔ جدوں وقت آیا تے منافقین نے شیطان والا موقف اپنا لیا۔ سورۃ دا اختتام اللہ تعالیٰ دے چنگے ناواں دے نال کیتا گیا۔ نبی اکرم ﷺ نے اللہ تعالیٰ دے اسمائے حسنیٰ دی تعداد ننانوے دسی اے۔
سورۃ الممتحنہ
”ممتحنہ” دا معنی اے امتحان لین والی۔ ایس سورۃ وچ اوہناں عورتاں دا امتحان لین دا حکم دتا گیا اے جیہڑیاں مکہ مکرمہ توں ہجرت کر کے مدینہ منورہ آئیاں ایس لئی ایس دا ناں ممتحنہ رکھ دتا۔ شروع والی آیتاں دا پس منظر ایہہ وے کہ حدیبیہ دے بعد جدوں کفار ولوں صلح حدیبیہ دی عہد شکنی کیتی گئی تے نبی کریم ﷺ نے قریش مکہ نوں اطلاع کروا دتی کہ ہن اوہ معاہدہ باقی نہیں رہیا۔ مدینہ وچ نبی اکرم ﷺ نے مکہ اُتے حملے دی تیاری شروع فرما دتی۔ مکہ دی اک عورت سارہ نامی، مالی مدد لئی آئی ہوئی سی۔ ایس دے ذریعے حضرت حاطب بن ابی بلتعہ رضی اللہ عنہ نے اپنے اہل و عیال دی خاطر، جیہڑے مکہ وچ سن، قریش اُتے احسان کرن لئی خط گھلیا کہ نبی اکرم ﷺ عنقریب مکہ اُتے حملہ آور ہون گے۔ ایس دے متعلق ایہہ آیتاں نازل ہوئیاں کہ اے ایمان والو! میرے تے اپنے دشمناں نوں دوست نہ بنائو کہ تسیں ایہناں نوں دوستی دے پیغام گھلن لگو، حالانکہ ایہناں لوکاں نے تہاڈے دین حق نوں جھٹلایا اے۔ ایہناں لوکاں نے اللہ دے نبی نوں تے تہانوں مکہ توں صرف ایس وجہ نال کڈیا سی کہ تسیں اللہ رب العزت اُتے ایمان لیاندے او۔ سورۃ دے شروع وچ حضرت حاطب بن ابی بلتعہ رضی اللہ عنہ دا واقعہ سی کہ اللہ تعالیٰ دے تے اپنے دشمناں اُتے احسان کر کے ایہناں نوں دلی دوست نہ بنائو۔ ہن ایس دی تائید لئی حضرت ابراہیم علیہ السلام تے ایہناں دے ساتھیاں دے اسوئہ نوں بیان کیتا جا رہیا اے کہ ایہناں دا سارا خاندان والد سنے شرک دی دلدل وچ ڈُبیا ہویا سی۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے نہ صرف ایہناں توں برائت دا اعلان کیتا بلکہ عداوت دا وی اعلان کر دتا کہ جدوں تیکر تسیں اک اللہ تعالیٰ نوں نہ من لوئو، میری تہاڈی دشمنی اے۔ ایس صلح حدیبیہ دے بعد مکہ توں آن والی خواتین دے بارے اصول بیان کیتا صلح حدیبیہ دی شرطاں وچ اک شرط ایہہ سی کہ جے کوئی مسلمان مدینہ توں مکہ چلا گیا اوہ واپس نہیں کیتا جائے گا۔ جد کہ مکہ توں کوئی کافر مسلمان ہو کے مدینہ آ جائے تے ایہنوں واپس کیتا جائے گا۔ کجھ مرد مکہ توں مدینہ آئے ،شرط دے مطابق ایہناں نوں واپس کر دتا گیا۔ ایسے طرح کجھ خواتین وی مکہ توں مسلمان ہو کے مدینہ تشریف لے آئیاں تے مکہ والیاں نے ایہناں دی واپسی دا مطالبہ کیتا ایس اُتے ایہہ آیتاں نازل ہوئیاں کہ خواتین ایس واپسی دی شرط توں مستثنیٰ نیں لہٰذا ایہناں نوں واپس نہیں کیتا جائے گا کیوں جے ہن اوہ اپنے سابقہ کافر شوہر لئی حلال نہیں رہیاں۔ ایس آیت وچ انج دی آن والی خواتین دی جانچ پڑتال دا حکم دتا گیا اے کہ ایہناں نوں پرکھ لیا جائے کہ واقعی اوہ مسلمان ہو کے آئیاں نیں یا کوئی ہور مقصد اے۔ فیر ایہناں دے نکاح تے مہر دے متعلق احکامات بیان کیتے گئے نیں۔ گزشتہ آیتاں وچ ایہناں خواتین دا بیان سی جیہڑیاں مکہ توں ہجرت کر کے مدینہ آئیاں سن۔ ہن نبی پاک ﷺ نوں حکم دتا جا رہیا اے کہ جے مہاجرات آپ نال بیعت کرنا چاہن تے آپ ایہناں توں بیعت لے لوو۔ حکم بیعت مہاجرات دے نال خاص نہیں، اگے بیعت دے الفاظ نیں کہ تسیں بیعت ایہناں گلاں اُتے کرو، شرک نہ کرن گیاں، چوری نہیں کرن گیاں، زنا نہیں کرن گیاں، ناحق اولاد نوں قتل نہیں کرن گیاں، بہتان نہیں بنھن گیاں تے ہر نیک گل منن گیاں۔ آپ علیہ السلام ایہناں لئی اللہ تعالیٰ توں دعا وی کرن ، بے شک اللہ تعالیٰ معاف فرمان والے نیں۔
سورۃ الصف
”صف” دا معنی اے قطار باندھنا۔ ایس سورۃ وچ مومنین دی صفت بیان کیتی گئی اے کہ اوہ جہاد وچ صف بنھدے نیں۔ایسے لئی ایس دا ناں الصف رکھیا اے۔ ایس سورۃ دا شانِ نزول ایہہ وے کجھ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نے فرمایا کہ سانوں جے ایہہ پتہ چل جائے کہ اللہ تعالیٰ دے نیڑے کیہڑا عمل محبوب اے تے اسیں ایس اُتے اپنی جاناں نثار کر دیاں گے۔ اوس ویلے ایہہ سورۃ نازل ہوئی تے نبی پاک ﷺ نے ایہناں حضرات نوں بلا کے ایہہ سورۃ سنائی۔ ایس وچ تعلیم دتی گئی اے کہ کوئی انج دی گل کرنا جس وچ کوئی وڈا دعویٰ ہوئے تے ایہہ مومن دی شان دے لائق نہیں۔ ہو سکدا اے کہ جس دا دعویٰ کیتا اے ایہنوں پورا نہ کر سکے۔ ایس لئی جدوں وی ایس طرح دی کوئی گل کرنی ہوئے تے نال ای انشاء اللہ کہہ دینا چاہیدا اے۔ فیر اگلی آیت وچ دس دتا کہ اللہ تعالیٰ ایہناں لوکاں نوں پسند کردے نیں جیہڑے میدان جہاد وچ نکل کے سیسہ پلائی دیوار وانگوں ڈٹ کے لڑدے نیں۔ ایس سورۃ وچ حضرت عیسیٰ علیہ السلام نے بنی اسرائیل نال تن گلاں فرمائیاں: اک اپنی رسالت دا ذکر فرمایا کہ اے بنی اسرائیل ، میں تہاڈے کول اللہ تعالیٰ دا رسول بن کے آیا واں، نمبر دو تورات دی تصدیق فرمائی۔ نمبر تن بعد وچ آن والے پیغمبر (حضرت نبی کرمﷺ) دی بشارت وی دتی۔ جنہاں دا ناں احمد اے۔ جدوں حضرت عیسیٰ علیہ السلام نے بنی اسرائیل نوں کھلی نشانیاں وکھائیاں تے بنی اسرائیل کہن لگے کہ ایہہ تے کھلیا ہویا جادو اے۔ ایس دے بعد فرمایا کفار اپنے منہ توں اللہ تعالیٰ دے نور نوں بجھانا چاہندے نیں جد کہ اللہ تعالیٰ اپنے نور نوں مکمل کرن گے اگرچے کافراں نوں ایہہ گل جنی وی بُری لگی ایس دا مطلب ایہہ وے کہ کفار اپنے منہ توں ایس دین نوں ختم کرنا چاہندے نیں۔ایہہ ایہناں دے زبانی دعوے نیں کہ اسیں دین نوں مٹا دیاں گے پر ایہہ دین ایہناں دے دعویاں نال مٹ نہیں سکدا۔دین اسلام غالب رہوے گاپر ایس توں مراد غلبہ برہانی اے کہ جس نے وی نبی پاک ﷺ دی خدمت وچ آ کے دلائل نال گل کیتی تے اوہ مغلوب ہویا۔ فیر آخر وچ اللہ تعالیٰ نے حضرت عیسیٰ علیہ السلام دے حواریاں دا تذکرہ فرمایا جنہاں نے حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی مدد و نصرت فرمائی۔
سورۃ الجمعہ
ایس سورۃ دے آخر وچ جمعۃ المبارک دے احکامات نوں بیان کیتا گیا اے۔ ایس لئی ایس دا ناں ’’الجمعہ‘‘ رکھ دتا گیا اے۔ سورۃ دے پہلے حصے وچ اللہ تعالیٰ نے نبی پاک ﷺ دی بعثت دے چار بنیادی مقاصد بیان فرمائے نیں جیہڑے آپ ﷺ نے عملاً کیتے سن: اللہ تعالیٰ دی آیتاں پڑھ کے سناندے نیں۔ اہل ایمان دا تزکیہ نفوس فرماندے نیں یعنی اخلاق رذیلہ، عُجب، کبر، حسد، بغض تے گندے عقائد توں پاک کردے نیں۔ قرآن مجید دا معنی سمجھاندے نیں تے سنت دی تعلیم دیندے نیں۔ فیر یہود دی مذمت بیان کیتی یہودی کہندے سن کہ اسیں تے رات نوں من دے آں تے رات وچ نبی پاک ﷺ دی صفات مذکور سن۔ یہود ایہناں نوں پڑھ وی چکے سن پر جدوں نبی پاک ﷺ مبعوث ہوئے تے یہودی آپ علیہ السلام اُتے ایمان نہ لیائے تے تورات دی مخالفت کیتی۔ ایہناں دی مثال ایس گدھے جہی اے جس اُتے کتاباں لدیاں ہوئیاں ہون۔ ایس توں بعد اہل ایمان نوں ہدایات دتیاں گئیاں نیں کہ دنیوی مصروفیات دی وجہ نال دین اُتے عمل کرن وچ رکاوٹ نہیں آنی چاہیدی۔ اک وار کجھ صحابہ کرام تجارتی قافلہ دے آن دی اطلا ع پا کے نبی پاک ﷺ دے خطبہ جمعہ ارشاد فرمان دے دوران بغرض تجارت رزق دی خاطر چلے گئے سن۔ ایس ویلے ایہناں آیتاں دا نزول ہویا جس وچ اہل ایمان نوں ہدایات دتیاں گئیاں نیں کہ ایس طرح خطبہ جمعہ نوں چھڈ کے جانا جائز نہیں۔ اللہ تعالیٰ بہترین رزق دین والے نیں۔ پہلی اذان دے بعد سوائے جمعہ دی تیاری دے خرید و فروخت تے دیگر دنیوی امور انجام دینا جائز نہیں۔
سورۃ المنافقون
ایس سورۃ وچ منافقین دے نفاق دا بیان اے ایس لئی ایس دا ناں وی ’’منافقون‘‘ رکھ دتا۔ سورۃ دے شروع وچ شہادت خداوندی مذکور اے منافقین دا طریقہ ایہہ سی کہ جدوں نبی کریم ﷺ دی خدمت وچ آندے تے کہندے کہ اسیں دل نال گواہی دینے آں کہ آپ اللہ تعالیٰ دے رسول نیں۔ اللہ تعالیٰ نے شہادت دتی کہ ایہہ منافقین جھوٹ بول رہے نیں۔ ایہہ زبان توں آپ ﷺ دے رسول ہون دا اقرار کردے نیں تے دل توں انکار کردے نیں۔ فیر ایس سورۃ دے نزول ول اشارہ اے عرب دا اک قبیلہ بنو المصطلق مدینہ منورہ اُتے حملہ کرن لئی تیاری وچ مصروف سی۔نبی پاک ﷺ صحابہ کرام نوں لے کے آپ تشریف لے گئے۔ ایہناں نوں شکست دا سامنا ہویا۔ نبی پاک ﷺ نے اک چشمہ دے نیڑے پڑائو پایا، پانی دے معاملے وچ اک مہاجر تے انصاری صحابی دے وچکار تکرار ہوئی تے معاملہ ودھ کے جھگڑے تیکر جا اپڑیا۔ نبی پاک ﷺ نے سمجھایا۔ ایہناں دی آپس وچ معافی تلافی ہو گئی۔ واپسی اُتے عبداللہ بن ابی نے کہیا کہ مہاجرین نوں اینا سر اُتے نہ چڑھائو کہ اوہ ہتھ چُکن لگ جان تے کہیا کہ مدینہ اپڑ کے عزت والے (منافقین) ذلت والیاں (مہاجرین) نوں کڈ دین گے۔ حضرت زید بن ارقم رضی اللہ عنہ نے ایہہ گل سن کے حضور نبی کرم ﷺ نوں دسیا تے عبداللہ بن ابی نے انکار کر دتا۔ مدینہ منورہ اپڑ ن توں پہلے ایہہ سورۃ نازل ہوئی جس وچ حضرت زید رضی اللہ عنہ دی تصدیق ہوئی تے منافقین دے نفاق نوں وی کھول کے بیان کیتا گیا۔ عبداللہ بن ابی نوں جواب دتا گیا کہ اصل وچ عزت اللہ تعالیٰ، نبی پاک ﷺ تے آپ ﷺ دے اصحاب لئی اے پر منافقین نوں تے ایس دا علم ای نہیں۔
سورۃ التغابن
فرمایا اللہ تعالیٰ اوہ ذات اے جس نے انساناں نوں پیدا کیتا۔ ایس دا تقاضا ایہہ سی کہ سب انسان اللہ تعالیٰ دی عبادت کردے۔ انج نہ ہو سکیا کیوں جے کجھ کافر ہو گئے تے کجھ مومن ہو گئے۔ اللہ تعالیٰ انساناں دے اعمال توں باخبر اے۔ فیر قیامت دے دن کفار دی حسرت نوں بیان کیتا۔ تغابن قیامت دے دن کہندے نیں ایس دا معنی اے ہار جت دا دن۔ جدوں قیامت دے دن اللہ تعالیٰ اہل جنت نوں جنت وچ داخل فرما دین گے ایس ویلے کفار ایس گل اُتے حسرت کرن گے کہ کاش اسیں وی دنیا وچ اہل جنت وانگوں اعمال کردے تے اسیں وی ایہناں دے نال جنت وچ ہوندے۔ فیر بیوی تے بچیاں دا ذکر کیتا جا رہیا اے بیوی بچے انسان دے دشمن نیں پر ایہہ ہر بیوی بچیاں دے متعلق نہیں بلکہ ایس توں مراد اوہ بیوی بچے نیں جیہڑے انسان لئی دین اُتے عمل کرن وچ رکاوٹ بنن جے اوہ ایس توں باز آ جان تے انسان نوں ایہناں توں درگزر کرنا چاہیدا اے کیوں جے اللہ تعالیٰ وی معاف فرمان والے نیں۔
سورۃ الطلاق
ایس سورۃ وچ طلاق دے احکامات بیان فرمائے گئے نیں۔ ایسے وجہ نال ایس دا ناں ’’طلاق‘‘ رکھیا گیا اے۔ ایس سورۃ وچ شوہر تے بیوی نوں تقویٰ اختیار کرن دی وی ترغیب دتی گئی اے۔ پہلے طلاق دین دا طریقہ ارشاد فرمایا جدوں مرد تے عورت دا نکاح دے ذریعے رشتہ قائم ہو جائے تے حتیٰ الامکان طلاق نہیں دینی چاہیدی اے۔ ہاں جے میاں بیوی دے وچکار معاملات وچ کشیدگی پیدا ہو گئی ہوئے جس دی وجہ نال طلاق دین دی نوبت آ جائے تے ایتھے طلاق دین دا طریقہ سمجھایا جا رہیا اے کہ : نمبر اک ، اک طلاقِ رجعی دتی جائے۔ نمبر دو انج دے طہر وچ طلاق دتی جائے جس وچ شوہر نے بیوی نال جماع نہ کیتا ہوئے ۔ طلاق رجعی دین دا فائدہ ایہہ ہوئے گا کہ جے میاں بیوی دے وچکار اوہ غلط فہمی یا اوہ غصہ جس دی وجہ نال طلاق دتی جے دور ہو جائے تے دوبارہ رجوع دے ذریعے اپنے نکاح دا رشتہ قائم کر سکن گے۔جماع دے بغیر والے طہر وچ طلاق دین دا فائدہ ایہہ ہوئے گا کہ عورت دی عدت لمبی نہیں ہوئے گی۔ طلاق رجعی دی عدت دے دوران عورت اپنے شوہر دے گھر وچ رہ کے عدت گزارے گی۔ ایس مدت دا نفقہ شوہر دے ذمے ہوئے گا فیر مختلف عورتاں دی عدت نوں بیان کیتا جا رہیا اے۔ آئسہ اوہ عورتاں نیں جنہاں نوں ماہواری نہیں آندی عمر گھٹ ہون دی وجہ نال یا عمر بوہت زیادہ ہون دی وجہ نال، طلاق دے بعد ایہناں دی عدت تن مہینے اے۔ حاملہ عورت دی عدت وضع حمل اے یعنی بچے دی ولادت ہوندے ای عدت پوری ہو جائے گی۔ ایس توں بعد انساناں نوں سمجھایا جا رہیا اے کہ اللہ تعالیٰ دی کائنات وچ پھیلی ہوئی بے شمار قدرت دی نشانیاں نوں ویکھ کے تے اپنی عقل سلیم نوں استعمال کر کے اللہ تعالیٰ اُتے ایمان لے آئو۔ قدرت خداوندی دی نشانیاں وچوں ست اسماناں تے ایسے طرح ست زمیناں دی پیدائش شامل اے۔
سورۃ التحریم
ایس سورۃ وچ ایس واقعے دا ذکر اے جس وچ نبی پاک ﷺ نے اپنے اُتے شہد نوں حرام قرار دتا سی۔ ایسے وجہ نال ایس دا ناں تحریم رکھیا گیا اے۔ ایس سورۃ دے نشانِ نزول ول اشارہ اے۔ حضرت پاک ﷺ دا معمول مبارک ایہہ سی کہ آپ ﷺ عصر دے بعد ترتیب وار ازواج مطہرات دے گھر تشریف لے جاندے۔ حسب معمول آپ حضرت زینب رضی اللہ عنہا دے گھر تشریف لے گئے۔ اوہناں نے آپ نوں شہد پیش کیتا۔ ایس دے بعد آپ ﷺ حضرت عائشہ و حفصہ رضی اللہ عنہما دے کول تشریف لے گئے تے اوہناں نے کہیا کہ آپ نے مغافیر کھادا اے؟ آپ نے فرمایا نہیں۔ اوہناں نے کہیا کہ بو محسوس ہو رہی اے تے آپ ﷺ نے قسم کھا لئی کہ میں شہد نہیں پیواں گا۔ اوس ویلے ایہہ آیت نازل ہوئی تے ازراہ شفقت آپ ﷺ نوں کہیا گیا کہ آپ نے اپنی بیویاں دی خوشنودی حاصل کرن لئی حلال شے (شہد ) نوں حرام قرار کیوں دتا؟ قسم توڑ کے کفارہ ادا کرن۔ اگے آیتاں وچ پوری تفصیل موجود اے۔ فیر فرمایا’’اے ایمان والیو!خالص توبہ کرو‘‘۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ فرماندے سن خالص توبہ ایہہ وے کہ جیہڑا گناہ کیتا اے ایس اُتے بندے نوں ندامت ہو جائے، جیہڑا فرض چھڈ دتا سی ایس دی قضا کر لوے، کسے دا مال لیا سی تے ایس نوں واپس کر دیوے، کسے نال زیادتی کیتی سی تے ایس توں معافی منگ لوے، آئندہ گناہ نہ کرن دا عزم کر لیا تے جس طرح نفس نوں گناہ کردے ویکھیا سی ایسے طرح نفس نوں اللہ تعالیٰ دی اطاعت کردے وی ویکھے۔ خالص توبہ کرن اُتے گناہواں دی معافی دا وعدہ اے تے انج دے باغات ملن گے جنہاں دے تھلے نہراں وگدیاں ہون گیاں۔