چَولاں دی بُرکی دا تنقیدی پکھوں جائزہ

ڈاکٹر صائمہ بتول

جاوید بوٹا دی کتاب ’’چولاں دی ُبرکی‘‘ پنجابی افسانیاں دی کتاب اے۔ پردیس کٹدیاں اپنیاں دیاں یاداں تے اوہناں دیاں لوڑاں پوریاں کرن دی سدھر بندے نوں بڑا روواندی اے۔ جاوید بوٹا دیاں کہانیاں دامجموعہ امریکہ شہر وچ وسدیاں اوتھوں دے حالاتاں تے معاملیاں تے چانن پائوندیاں نیں۔
ایہناں کہانیاں دی نویکلی گل ایہہ اے کہ ایہہ کہانیاں دے معیار تے تاں پورا لتھدیاں ای نیں ایہدے نال نال ایہناں وچ سفرنامے والا رنگ وی موجود اے۔ مشرقی تے مغربی ثقافت تے اخلاقی قدراں دا موازنہ بڑے سوہنے ڈھنگ نال کیتا گیا اے۔
باہر دے ملکاں وچ اخلاقی قدراں دی کس حد تائیں پاسداری ہوندی اے ایس بارے بھرویں جانکاری دیون دا پربندھ کیتا گیا اے۔ لکھاری نے اپنے ایس کہانی مجموعے وچ کئیں موضوعاں تے لکھیاں کہانیاں شامل کیتیاں نیں کدھرے اوہناں نے امریکہ دے شہراں تھاواں ہوٹلاں تے تعلیمی اداریاں بارے جانکاری دتی اے تے کدھرے پردیس وچ وسدیاں دیس دی یاد دی چنگاری کنج ہر سہولت ،سکھ تے آرام نوں ساڑ کے سوا ہ کر دیندی اے بارے دس پائی اے۔ کہانی ’’مٹھی گاجر‘‘ وچ لکھاری یاداں دی اوس کڑتن دا ای ذکر کردا اے جہڑی چنگیاں بھلیاں مٹھیاں گاجراں نوں زہر وچ ڈبے کنڈے بنا دیندا اے۔ایس کہانی دے اک کردار نوں ہوٹل وچ کم کردیاں گاجراں کٹدیاں اپنا نکیاں ہوندیاں ماں دی پرات وچوں گاجراں دے ٹوٹے چک کے نسن والا واقعہ یاد آیا جہڑا اتھروواں دا ہڑھ اوہدیاں اکھاں وچ لے آیا۔
’’اکھاں وچوں سمن والا پانی ہڑھ وانگوں چھالاں ماردا سارے بنھ توڑ کے باہر آ گیا۔ اکھاں وچوں ڈھلن والے کھارے پانی نے چیتے دی رڑک کجھ گھٹ کر دتی سی۔ اک ٹھنڈا سیت ہوکا بھردیاں اوہنے کول پئی صافی نال اپنیاں اکھاں چنگی طرحاں پونجھیاں اوہدی جیبھ نے وی چھیتی نال مونہہ وچ روڑاں وانگ رڑکن والے گاجر دے نکے نکے ٹوٹیاں نوں اکٹھیاں کر کے باہر سٹن لئی بلھاں ول دھک دتا جنہاں اوہدے مونہہ وچ تاں مٹھاس پر دماغ وچ چیتے دی کڑتن کھلار دتی سی‘‘۔
’’دیس دی ادھی تے پردیس دی پوری‘‘ ایس کہاوت وچ وی کوئی شک نہیں وڈیاں دیاں آکھیاں گلاں صرف گلاں نہیں سگوں اوہناں دے تجربیاں دا نچوڑ ہوندیاں نیں پردیس وچ وسدیاں بندہ کماتاں بڑا کجھ لیندا اے پر اوس کمائی دے بدلے بندے نوں بڑا کجھ جرنا وی پیندا اے خاص کر کے اپنیاں پیاریاں تے دیس توں دوری دا دکھ۔ وطن نال محبت سنت رسولؐ وی اے تے فیر جدوں بندہ اپنے دیس توں دور ہوندا اے تاں اپنے دیس اپنی بولی اپنی رہتل تے اپنے لوکی تے اوتھوں دیاں یاداں ہور وی سوہنیاں تے من کھچویاں جاپدیاں نیں۔
چولاں دی بُرکی دے لکھاری جاوید بوٹا ہوریں وی امریکہ واسی نیں تے اوہناں جو کجھ اپنیاں کہانیاں وچ بیان کیتا اے اوہ انج لگدا اے جیویں اوہناں دیاں ہڈ بیتیاں ہوون انج وی ایہہ لکھاری دی کامیابی ہوندی اے پئی اوہدی کہانی غیر حقیقی نہیں سگوں سانوں آل دوالے کھلری ہوئی دسے۔
پنجابی زبان نال محبت لکھاری نوں ورثے وچ ملی ا ے۔ اوہناں دے ماپے بالکل پڑھے لکھے نہیں سن پر فیر وی پنجابی زبان دی چاشنی اوہناں دیاں ماپیاں ای اوہناں دی زبان تے وجود وچ گھولی ایس حوالے نال اوہ لکھدے نیں۔
’’میرا پیو جنہاں اپنا ناں اپنی اولاد توں لکھنا سکھیا اوہناں رات نوں دیوے جاں لالٹین دے چانن ہیٹھ مولوی غلام رسول ہوراں دی کتاب ’’احسن القصص‘‘ (قصہ یوسف زلیخا) لے کے بہہ جانا تے حرف جوڑ جوڑ کے لفظ پڑھن توں اگانہہ مینوں کجھ اوندا ای نہیں سی پر اوہناں لفظاں تے شعراں اندر لُکے ہوئے مطلب وی مینوں سمجھائونے ایس مان پاروں میری ہک چوڑی ہو جاندی اے کہ مینوں ماں بولی دا پہلا سبق اوہناں پڑھایا‘‘۔
اپنی ماں بولی توں دوری انسان دا فکری‘ تریخی‘ رہتلی‘ علمی تے ادبی حوالے نال بانجھ ہوون دے برابر اے۔ جاوید بوٹا ہوریں ایس گل نوں چنگی طرحاں سمجھدے نیں تاں ای تاں اوہناں امریکہ ہندیاں ہوئیاں وی اپنی ماں بولی دی جھولی نوں اپنیاں پنجابی لکھتاں نال مالا مال کیتا اے تے اپنیاں کہانیاں وچ وی تھاں تھاں ماں بولی دی اہمیت تے لوڑ نوں اُگھیڑ کے ایہہ ثابت کرن دی کوشش کیتی اے کہ اوہ قوماں جیہڑیاں اپنی بولی رہتل تے ورثے دی قدر کردیاں نیں اوہ زمانے وچ ہر طرحاں عزت تے مرتبے حاصل کردیاں نیں۔ ’’میڈان چائنہ‘‘ کہانی وچ چینی قوم دی اپنی زبان بولی نال پیار تے اوہناں دی زمانے وچ عزت نوں اوہناں ایس کر کے ای سانجھا کیتا اے۔
جاوید بوٹا ہوراں دی کتاب چولاں دی برکی وچ کل ستاراں کہانیاں نیں۔ چولاں دی بُرکی وی ایہناں کہانیاں وچوں اک کہانی اے۔ ایس کہانی وچ ونڈ ویلے ہسدیاں وسدیاں لوکاں نال جو بیتیاا وس دا بیان اے ایس کہانی وچ لکھاری نے جذبیاں تے احساساں نوں ایس قدر سوہنے ڈھنگ نال لفظاں وچ بیانیا اے کہ کہانی پڑھدیاں دل نوں کھچ پیندی اے تے منظر نگاری اینی ودھیا اے کہ انج لگدا اے جیویں ساری کہانی ساڈیاں اکھاں اگے فلم دی سکرین تے چل رہی ہووے۔ ونڈ ویلے دربدر ہوئے لوکی اپنے وطناں تے اپنے سجناں نوں بھاویں اوہ مسلمان ہوون سکھ ہوون تے بھاویں ہندو کدیں نہ وسا رسکے تے اج وی جے کوئی مائی یا بابا اوس ویلے دا مل جائے تے اوہ اپنے دیس تے اوتھے نال وسدے سجناں دی گاہ ضرور پائوندا اے۔ چولاں دی بُرکی وچ وی اک سکھ مائی جہڑی اپنیاں مسلمان سہیلیاں دے گھر چول کھا رہی سی تے بُرکی اوہدے ہتھ وچ سی کہ لوٹی پئے گئی (اسیں اپنیاں وڈیاں کولوں ونڈ نہیں سگوں ونڈ نوں لوٹی ای آکھدیاں سنیا کیوں کہ و نڈ تاں ہوئی ای پر ایہدے نال نال لوکاں اپنے گھر بار مال ڈنگرتے ساکاں سیناں نوں وی لٹایا)اوس نوں اپنیاں اوہ مسلمان سہیلیاں تے اوہناں دے گھر والے اج تائیںنہ بھلے تے اوس محبت دا ثبوت ایہہ سی کہ ا وس سکھ مائی جہڑی ونڈ ویلے مساں اٹھاں دساں ورھیاں دی سی اپنے پتراں دے ناں اپنیاں سہیلیاں دے پیو تے چاچے دے ناں تے رکھے جیویں بی جی دسدی اے ۔
’’سانوں اک دوجے دے گھر کھان پین دی کوئی مناہی جاں پرہیز نہیں سیگا۔ اوہناں دا پیو رحمت تے چاچا برکت جدوں وی رجو تے پینو لئی کوئی اچیچی شے لے کے آوندے تاں میرے لئی وی ضرور لے کے آوندے۔ بی جی نے چولاں دی برکی توں نگاہ چک کے اپنے پتر رحمت تے برکت ول ویکھیا اپنے پتراں دے ناں میں اوہناں صدقے ای رکھے۔ جے واہگورو مینوں دھی وی دیندا تاں میں اوہدا ناں رجو جاں پینو ضرور رکھنا سیگا‘‘
لکھاری نوں بھاویں اپنا دیس بہوں پیارا اے تے پردیس رہندیاں ہوئیاں وی اوہ اپنے وطن نوں ای یاد کردا اے پر فیر وی یورپ وچ وسدیاں اوتھوں دیاں اصولاں ضابطیاں تے قنون دی پابندی والیاں گلاں اوہناںدے دل نوں لگدیاں نیں تے اوہ ایس گل نوں مندے نیں کہ اسیں اپنے ملک وچ رہندیاں ایہناں اصولاں تے قنوناں نوں توڑنا اپنا حق سمجھدے آں تے اصولاں نوں توڑکے سمجھنے آں اسیں بڑا معرکہ مار لیا۔ کہانی گڑھتی وچ امریکہ د ے ہسپتالاں وچ واری سر کس طرح ڈاکٹر مریضاں نوں ویکھدے نیں بارے تذکرہ کردیاں لکھاری لکھدے نیں۔
’’بس ایویں بے عزتی جیہی لگدی سی ایہو جیہاں تھاواں اتے جاندیاں جتھے کسے اصول طریقے جاں واری سر کم کرنا پئے ساڈی تاں گڑھتی وچ ای نہیں کسے اصول طریقے نوں مننا جاں واری سر چلنا‘‘
ایس کتاب دی ہر کہانی ودھیا تے نویکلا سبق دیندی اگے ٹردی اے جیکر اسیں کہانی ’’بابری مسیت‘‘ تے غور کریے تاں ایہہ بندے دی اوس دوہری شخصیت دی کہانی اے جہدے وچ بندے نوں آپ وی نہیں پتہ کہ اوہ کیہ کہہ رہیا اے۔اک پاسے تاں کمار (کہانی دا کردار) مسیت درگاہ تے مسلمان بھواتے حاجی نال ایس قدر عقیدت رکھدا اے کہ دارو پی کے مسیت وچ پیر دھرن نوں پاپ سمجھدا اے پر دوجے بنے اپنے بیلیاں نال جا کے ایودھیا وچ بابری مسیت نوں شہید کر اوندا اے۔ ایس کہانی راہیں لکھاری نے اک گُجھامسئلہ ساڈے ساہمنے رکھ دتا اے تے ٹھیک کیہ اے غلط کیہ اے فیصلہ وی پڑھیار اتے ای چھڈ دتا اے۔ اک ودھیا لکھاری کدی وی اپنی لکھت راہیں نفرت ونڈ وتکرے فتورتے بغض دی کندھ اساران دا چارا نہیں کردا سگوں پیار رواداری تے آپسی دوستی بھائی چارے نوں ودھاون دا ہمبلہ ماردا اے۔ انسانیت دے دھرم نوں سب توں وڈا دھرم من کے اجہے فقرے اپنی لکھت دا حصہ بناوندا اے جیہڑے غیر محسوس طریقے پڑھن و الے دے دل تے اثر کردے جاندے نیں تے انج اوہدی سوچ تے فکر دے دھارے بدلدے تے سنور دے چلے جاندے نیں۔ ایہو جہی ای رواداری دی فضا قائم کردیاں اک ہندو کردار دلیپ کمار دے موہنہ لکھاری بڑے معنی خیز جملے کڈھواندا اے جیویں۔
’’ایہہ گل کن کھول کے سن لے۔ اوہنے اک اک لفظ تے زور دے کے آکھیا ایہہ دلیپ کمار شرما دی ہٹی اے۔ ایتھے آون والا ہر گاہک نہ ہندو اے نہ مسلمان‘ نہ سکھ نہ کرسچین تے نہ ای کوئی ہور سبھ انسان نیں‘‘
اہل زبان دی بولی بہت شدھ تے صاف ہوندی اے۔ ایہہ خالص پنا شہراں وچ گھٹ لبھدا اے جیکر اسیں چولاں دی برکی کہانیاں دی زبان ول گوہ کرئیے تاں ایہناں کہانیاں وچ لکھاری دی پنجابی بڑی خالص تے ایہدا رنگ بڑا اصلی لگدا اے۔ پردیس اچ رہ کے وی جتھے آسے پاسے چھڈ گھراں وچ وی اپنی بولی بولن والے نہیں لبھدے جاوید بوٹا ہوراں اپنی زبان رہتل تے وسیب نوں نہ صرف سانبھیا اے سگوں کتابی شکل وچ لیاکے ایس نوں پڑھیاراں نال سانجھا کر کے اپنی بولی دی سیوا دا حق ادا کیتا اے۔
جیویں چھوٹ وٹ لئی‘ گوڑکھئیاں سہلیاں‘ ٹلی‘ ُسجا بوتھا‘ ناساں‘ موہنہ متھے لگدا‘ پچ پچ‘ اصلوں‘ ہٹی ،من من کرنا‘ جھریٹاں‘ ہڑباں نکلیا مونہہ ،گوڈیاں وچ سر دینا‘دبکے‘ جثے نوں تنین دینا‘ تھرتھلی پئے جانا‘ حال دہائی‘ چڑھ وٹ گیا‘ تڑی لائونا‘ نماز دا ویلا کھوٹا ہونا‘مگھورے، دھروندیاں‘ ہس ہس وکھیاں پیڑ کرنا‘ وڈے دناں دیاں چھٹیاں‘ ٹوہ ٹاہ‘ ٹچکر‘ سستے بھاء‘ نہ سرنا‘ انھے واہ‘ ٹل مار کے‘ بٹ بٹ ویکھنا‘ چرکا‘ جپھا مار کے‘ ترکھی ٹور‘ جھٹ‘ پواندی‘ رنھ‘ لسی‘ وتھ‘ ڈنگوری‘ بُک‘ بالڑی‘ بوتھاں‘ لاٹ‘ ڈک ،کُد پئی‘ نسل‘ اتھری‘ ٹھارے‘ پج‘پنج‘ ٹھیے وغیرہ۔
جاوید بوٹا ہوراں دی کتاب ’’چولاں دی بُرکی‘‘ اُتے درج لفظاں توں اڈ کئیں ہور ٹھیٹھ تے خالص پنجابی لفظاں نال سجی ہوئی اے۔ اپنے دیس دی مٹی دھرتی وسیب تے بولی توں دور رہ کے وی لکھاری نے ااوہناںنال اپنی سانجھ تے اپنا ساک تر ٹن نہیں دتا۔ ایہہ اوہناں دی وڈیائی اے۔ ہر دور ہر جگہ ہر قوم ہر دھرم وچ جتھے امن پسند محبت تے رواداری دی راہ تے ُٹرن والے جی ہوندے نیں اوتھے ای شدت پسند تے مار دھاڑ کھوہ کھسوٹ کرن والے وی بتھیرے ہوندے نیں۔ ونڈ ویلے بڑی لٹ مارہوئی۔ لوٹی پئی فیر جدوں لوٹی پئی پنڈآں تے پنڈ ویران ہو گئے پشتاں توں لگیاں اوندیاں سانجھاں جھٹ وچ ُمک گئیاں محبتاں فتوراں تے نفرتاں وچ وٹی گئیاں۔ سجن دشمن بن گئے۔ اپنے پرائے ہو گئے۔ دیس پردیس تے پردیساں نوں وطن مننا پیا۔ اپنیاں ای اک دوجے نوں سنھ لادتی ہر پاسے آپو دھاپی پئے گئی ہر پاسے فساد تے خون خرابے شروع ہو گئے۔وطناں‘ گھراں‘ عزتاں‘ ساکاں‘ مالاں دولتاں‘ خون دی قربانی دیون توں بعد پاکستان تے ہندوستان بنیا۔
ایہہ اوہ دکھ نیں جیہڑے کئیں لکھاریاں اپنیاں کہانیاں وچ بیان کیتے نیں تے جس وی لکھاری دی لکھت وچ ونڈدے رولے تے ویربارے پڑھیے تاں اک نواں دکھ تے اک نویں پیڑ کھنڈدی دسدی اے۔ جاوید بوٹا ہوراں دیاں کہانیاں وچ وی ایس پیڑاں بھری داستان نوں کئیں واریں پھرولیا گیا اے۔
کوئی وی کم نکا وڈا نہیں ہوندا تے کسے وی کم نوں کرن وچ آر محسوس کرنا یا دوجیاں دے مینے دے ڈر توں کوئی کم ماڑا سمجھ کے نہ کرنا اصل وچ پنجابیاں نوں گھٹی وچ ملیا اے حالانکہ ساڈے نبی حضرت محمدؐ جیہڑے رحمت العالمین تے رب دے محبوب نبی نیں اوہناں اپنی جوتی آپ گڈھی اپنے پھٹے کرتے نوں اپنے ہتھیں تروپے لائے۔اوس عظیم ہستی دے امتی ہوندیاں وی اسیں پتہ نہیں کیوں کسے وی کم نوں ماڑا تے اوس نوں کرنا اپنی شان وچ گستاخی سمجھنیں آں۔ جاوید بوٹا ہوریں کیوں جے آپ وی پنجابی نیں تے پنجابیاں دی نس نس توں جانوں نیں ایس لئی اوہناں اپنیاں کہانیاں وچ کئیں تھاواں تے پنجابیاں دے ایس کمتری والے احساس نوں وکھو وکھ کرداراں راہیں ساڈے نال سانجھا کیتا اے۔ جیویں
’’پنجاب وچ آپاں ایہہ سالا کم کرسکدے سیگے شریکاں نے تاں مہنیاں نال ای پنج سٹنا سیگا۔
اوہناں دی ہر کہانی انج لگدا اے جیویں اوہناں دی اپنی ہڈورتی یا تجربہ ہووے انج وی ایہہ لکھاری دا کمال ہوندا اے کہ اوہدی لکھی کہانی وچ غیر حقیقی یا مافوق الفطرت ہوون دا جھولا نہ پوے۔ سگوں کہانی سانوں اپنی یا اپنے آسے پاسے کھلری دسے ایس بارے ای تاں میاں محمد بخش سائیں فرماوندے نی
’’قصے ہور کسے دے اندر درد اپنے کجھ ہوون۔
بن پیڑاں تاثیراں ناہیں تے بے پیڑے کدروون‘‘
کسے وی لکھت وچ لکھن والے دی سوچ‘ سبھا‘ذہن‘ ماحول تے سماج دا دسنا حقیقی اے۔۔ انج
اسیں کسے لکھت توں اوس لکھت دے لکھاری بارے بھرویں جانکاری لے سکنیں آں۔
جاوید بوٹا ہوراں دا ایہہ کہانی مجموعہ ہر حوالے نال اک ودھیا لکھت اے۔