امن دا پاندھی۔۔۔۔۔گرمیت سنگھ سندھو

ڈاکٹر صائمہ شعبان

گرمیت سنگھ سندھو دا ناں پنجابی کویاں دے گلدستے وچ اوس پھل وانگ اے۔ جس نے ہائیکو وَرگے پھُل اوس دے تے خشبو نوں پنجابی ادب دے میدان وچ جانو کروایا۔
ایناں دیاں لکھتاں کھون‘ مہکار‘ پیڑ تے پرچھاواں رنگ حرفی تے ملیا دا بیر اپنی مثال آپ نیں۔ امریکہ وسدے ایس پنجابی لیکھک نے اپنی ماں بولی دا حق ادا کرن واسطے اوس نال جڑت نوں اپنا مان بنایا۔
مہکار شاہ مکھی لپی وچ ہائیکو (جیہڑی جاپانی فنی صنف اے) دی تعریف تے تریخ نوں نکھیر کے بیان کردی ونگی اے۔ ہائیکو تے ٹپے دے فرق دا نتارا کرن مگروں ایس گل دی بھرویں جانکاری دتی اے۔
گرو دیورا بندر ناتھ ٹیگور دا ذکر کردیاں دسیا اے کہ اوہ پہلے بھارتی ادیب تے پارکھ سن جناں نوں 1914ء وچ نوبل انعام دان ہویا۔ اوہ 1916 ء وچ پہلی وار جاپان گئے۔ اوہناں دی کتاب ’’جاپان یا تری‘‘ وچ اوہناں نے جاپانی ثقافت‘ جاپانی لوکاں دے ادب تے فن تعلق‘ تخلیقی صنفاں دے نال جاپانی ہائیکو شاعری دی سلاہنا دی دس پائی اے۔ ہائیکو شاعری تخلیق کرن والے کویاں سبرا مانیا‘ پروفیسر بی ایس اگروال‘ محرم یار‘ باشو‘ بوسون‘ ایسوا تے شکی تے کشمیری لال چاولہ نوں وی مان دان کیتا اے۔
ایس کتاب نوں پڑھدیاں مینوں ایس گل دا پکھ ہویا کہ گرمیت سنگھ کوی بنے نئیں بلکہ کوی جمے نیں۔ ہائیکو شاعری راہیں ایناں دی اچی خیال اڈاری‘ ڈونگھے تخیل تے پراکرت پرواز دے نال حقیقت وچ رہ کے سوچ اڈاری نوں پچھاہنہ دی یاد دے منظر نال تن سطراں بیان ایناں دی فنکاری دا منہ بولدا ثبوت اے۔ اوہ سطراں ایہہ نیں کہ’’ہائیکو وچ واقعے نوں بیان نئیں کیتا جاوئندا بلکہ ایہدے وچ چھپے ہوئے احساس نوں اشارے راہیں دسیا جاوئوندا اے۔
کوئی صلاح مشورہ جاں نصیحت نئیں کیتی ہوندی۔
جوہے‘ جو ساہمنے واپر رہیا اے اوس نوں باہوش ہو کے ویکھن اتے انو بھاو نوں بمباں راہیں در سائونا اے‘‘۔
گرمیت سنگھ سندھو اک کوی ای نئیں سگوں اک ناول نگار وی اے۔ ناول جیہڑا ادب دا سوہنا تے نویکلا روپ اے۔1948 ء انگریزاں نے پنجاب اتے قبضہ کیتا۔ ایس توں پہلاں پنجابی نثری لکھتاں دا بوہتا حوالہ دستیاب نئیں۔ سکھ گوروآں دیاں جنم ساکھیاں توں اَڈ پنڈت تردھا رام پھلواری دے کتاب ’’سکھاں دے راج دی وتھا‘‘ لبھدی اے۔1850ء وچ چھاپے خانے کھل گئے۔ انگریزاں دے راج نے سماجی‘ سیاسی تے اقتصادی حیاتی تے مندا اثر پایا۔ اوس دے نال ماں بولی دے رنگ نوں وی پھکا کرنا شروع کردتا۔ ایس دے نال انگریزاں نے اپنے عیسائی دھرم دے پرچار نوں وی شروع کردتا۔
لدھیانہ‘ سیالکوٹ‘ ترنتارن تے لہور وچ اپنے ٹھکانے بنائے۔ ایناں تھاواں توں ڈھیر عیسائی دھرمی ادب پنجابی زبان وچ چھاپے چاہڑیا۔پرچار توں متاثر ہوئے لوکی عیسائی بنن لگ لئے تاں ایتھوں دے پنجابی وسنیکاں نے سرت سنبھالی۔
مسلمان اردو نوں تے ہندو ہندی سنسکرت نوں اپنا من چکے سن۔ سکھاں نے ’’سنگھ سبھا‘‘ چلائی۔ ایس لہر دی نینہہ 1873ء وچ امرتسر وچ رکھی گئی۔ 1910ء وچ ایہہ سارے پنجاب وچ کھلر گئی۔ ایسے لہر ہیٹھ پنجابی دے مڈھے ناول تخلیق ہوئے۔
بھائی ویر سنگھ نوں پہلا پنجابی ناول نگار متھیا جائوندا اے۔ ایناں نے سوزی بجے سنگھ تے ستونت کور ناول لکھے جیہڑے تریخی تے دھرمی ونڈاں بارے سن۔ اج اخلاقی‘ سماجی‘ رومانوی‘ دھرمی تے سیاسی ناول پنجابی ادب دی جھولی وچ خاص رنگ تے شناخت نال نیں۔ناول نگار دا صاحب علم ہونا اَت لوڑی اے۔ تاں جے اوہ حیاتی دا مشاہدہ ڈونگھی تے تخلیقی اَکھ نال کر سکے۔ تریخ‘ نفسیات‘ اقتصادیات دا علم‘ سیاسی سماجی سوجھ دی مکمل جانکاری مگروں ای اوہ دنوں دن بعدلدی حیاتی دے نال دینا دے رنگاں دا تذکرہ کر سکدا اے۔
گل گرمیت سنگھ سندھو دے ناول ’’زینت‘‘ دی ہووے تے ایس وچ کوئی شک نئیں کہ ایس ناول نوں ایناں اپنی پوری سوجھ سیانف نال ہر کردار دی صورت وچ ایمانداری نال پنجابی چونویں اَکھراں راہیں اُلیکیا کہ پڑھن والا ایس دے پلاٹ تے تجسس نوں اخیری اکھراں تیک دلچسپی دی انگلی پھڑے ٹردا چلدا گیا۔ زینت نہ صرف ہندو پاک دے ونڈ دی وکھانت دا بیان اے بلکہ اوس ویلے دی تریخ تے اج سماج سدھار دی لوڑ دی کتھا اے۔ناول وچ ایناں پاک بھارت ونڈ ویلے مسلمان تے سکھ پریواراں دی محبت نوں مردے دم تیک نبھاون دا منظر وکھایا اے۔ ایس دے نال امریکہ دی سیر وی کروائی اے۔
شوکت علی دے جاندار کردار راہیں ناول دی کہانی نوں ٹوریا اے۔ شوکت علی دا امریکہ جانا شآئن پلازے باہر بنے بنچ تے بیٹھے ودیسی سکھاں نال جانو کروانا‘ پنجاب دی ریت نال پنجاب دے موسماں تے مہینیاں دا امریکہ دے موسماں نال ویروا کروانا‘ اوس دے لوک سبھا نال جانو کروائوندا اے۔شوکت علی دے امریکہ وچ لنگھائے پہلے دیہاڑے نے اوس دے سکھ یاراں نال گل بات مگروں اوس دے بالینے دے سکھی یاراں دی یاد دے سٹے اوس نے چھٹی والے دیہاڑے اپنے پریوار نال ویلا لنگھاون دی بجائے اپنے پتر نال چاء پین مگروں انڈین پاکستانیاں دیاں بنیاں دکاناں‘ مین سٹریٹ چھڈ آون دا آکھ دتا۔
ڈکسن شاپنگ سنٹر تے نمبردار گروسر تے سردار گھبرو نوں ست سری اکال جی آکھ کے اگوں انگریزی لہجے وچ سٹ شری کال دے جواب نال ایس گل دا تجربہ وی سانجھا کیتا کہ جیہڑی جانکاری اوس نوں نمبردار گروسر بارے چاہیدی اے اوہ ایس کولوں نئیں لبھنی۔ کیوں جے اوہدا لہجہ ایس گل دا ثبوت سی کہ اوہ ایتھوں دا جم پل اے۔ اوہنوں اوس ویلے دی پک نئیں ہو سکدی جس دی شوکت علی نوں لوڑ سی۔
شوکت علی اگانہہ ودھیا تے دُوجے سٹور اندر وَڑگیا۔ سٹور دے اک سرے توں لے کے دور پسرے ریکاں وچ رکھیاں کریانے دِیاں وستاں وَل شیواں نے اوس نوں پاکستان وچ جانیاں جاندیاں ساریاں مٹھائیاں بادام‘ پستہ‘ اخروٹ‘ کیسروی‘ برفی‘ چمچم‘ رس گلے‘ گلاب جامن‘ رس ملائی نوں یاد کروا دتا۔
ریسٹورنٹ کائونٹر تے سٹیل دے ورتناں وچ رکھے چکن کری۔ گوٹ گری‘ مرغے نے بکرے دی بریانی‘ چکن ٹکا‘ بھنیا لیم‘ تندوری‘ بینگن‘ ساگ میٹ‘ پنیر‘ دال مکھنی‘ مکسن ویجی ٹیبل‘ چاول تے ناناں دا ذکر کرن مگروں پھلاں تے سبزیاں دی تصویر وی وکھائی۔شوکت علی نوں جس چک دان سنگھ دی وسودے نمبردار بچپن سنگھ ولد برن سنگھ دی لابھ سی اوہ اوہنوں ایتھے لبھ گیا۔
جس سرودل سنگھ نوں اوہ بھال رہیا سی اوس نے اپنے بال من تے اکری کوئی مدھم جہی یاد نوں کریدیا تے اوس نوں ’’شوقی‘ اپنے آپ نوں ’’دولا‘‘ آکھن مگروں گل نال لالیا۔
پنجاہ سالاں دیاں یاداں نال پنجاب دی اوس ویلے دی تریخ دا منظر وکھاون مگروں پاک بھارت دی وَنڈ ویلے سکھاں دے محلے توں منشی علی بخش دے ٹبر دا نمبردار بچپن سنگھ دے الوداع کرن دا ذکر کیتا اے۔ اوس ویلے نمبردار بچپن سنگھ دے ارداس دا ذکر ص 35وچ اے کہ
’’سچے پانشاہ لاج رکھیں۔ میرا کیتا قول پکائیں۔ میرے بھرا وَرگے یار دا ٹبر سکھیں۔ ساندی کیمپ ’چ‘ پہنچ جاوے‘‘۔
لٹ مار ویلے منشی علی بخش دی دھی زینت دا گڈے وچ رہ جانا۔ نمبردار دا اوس نوں گھر لے جانا۔ اوس نوں اپنی دھی وانگ پالنا۔ پڑھانا تے ویاہ کروانا اوس دے جگری یار تے پگوٹ بھرا دے فرض نوں پورا کرن دا آہر وکھائوندا اے۔ بھانویں اوس ویلے اوس نوں مسلمان جان کے آل دوالے دے لوک نقصان نہ اَپڑان‘ نمبردار دا اپنی دھی ستونت نوں مت دیناتے اوس نال چنگے سبھائو دا آور اوس ویلے دی تربیت دا منظر نامہ اے۔
زینت نوں دل تے جان نال پیار کرنا‘ اوس نوں رنجیت نال ویاہ دینا تے اپنے پتر نوں امریکہ واسطے اوس دو ناں دا ناں وی اِکو خاندان واسطے لکھوانا اوس دی محبت دی تصویر اے۔
نمبردار دے پتر سردول دی پہلے نوکری کرن‘ پارٹنر شپ کرن‘ مگروں اوس دا مالک بنن وچ اوس دی محنت نے ایمانداری دا ستہ گردانیا اے۔سردول نے زینت تے اوس دے مئیس رنجیت نوں امریکہ بلایا۔ اپنے سٹور وچ نوکری دتی تے فیر اوس دی محنت نوں ویکھ کے پارٹنر شپ دی آفر کردتی۔ زینت دے پتر جنجیت دا امریکہ پڑھنا‘ مکینیکل انجینئر بننا تے دوست نال منگنی ہونا ایس ناول دا اخیر اے جتھے سردول نے زینت نال شوکت علی اوس دے بھرا دی ملاقات کروائی۔ ناول نگار موجب
’’زینت ڈڈیا کے شوکت علی دے گل لگ گئی۔ بھائی جان میں زینت آں‘ تیری بھین‘‘
شوکت علی بناں کجھ بولیاں ڈور بھورہو کے ویکھی جا ر ہیا سی۔ (ص۱۱۹)
گرمیت سنگھ سندھودا ایہہ ناول ’’زینت‘‘ بھارت تے پاکستان دے اوس سمیاں دے دوہاں پاسے بولی جان والی پنجابی ماں بولی دی سانجھ اے جس نوں سانجھ پبلشرز لہور ولوں شاہ مکھی وچ چھاپے چاہڑیا گیا۔
ایہہ اوس شانتی تے امن دا سنیہا اے جس دی اج پہلاں نالوں وی ودھ لوڑ اے۔ ایناں اپنے ڈونگھے تخیل‘ اُچی خیال اُڈاری نال پرواز کردیاں لہندے پنجاب دی ماں بولی دی جھولی وچ جیہڑا موتی پایا اے اوس دے رنگ نوں چارے پاسے وکھیرن دی لوڑ اے تاں جے ایس امن دے پاندھی دا سنیہہ ماں بولی نال پیار کرن والیاں تیک اپڑ سکے۔