بھارتی آبی جارحیت،آخر کدوں تک ؟

خاور نیازی

ویسے تے بھارت دا قیام پاکستان توں ای ایہہ وطیرہ رہیا اے کہ اوہ اپنے پڑوسیاں دے نال ہر معاملے وچ شرانگیزی دا ارتکاب کردا رہندا اے خواہ اوہ سرحدی تنازعے ہون‘ سیاسی یا آبی تنازعیاں‘ اسوہدی شر انگیزیاںتے اشتعال انگیزیاں دا سلسلہ جاری رہندا اے۔ سندھ طاس عماہدہ وی دونویں ملکاں وچ پانی دا اک ایسا مسئلہ اے جہدے ذریعے بھارتی ذہنیت تے تنگ نظری گاہے گاہے عیاں ہوندی رہندی اے۔
چالوح مہینے بھارت نے اک واری فیر مقبوضہ کشمیر وچ بگلیہار ڈیم اتے پاکستان دا پانی روک لیتا جہدے توں نہ صرف دریائے چناب خشک ہو گیا بلکہ سیالکوٹ وچ دو نہراں وی خشک ہو گئیاں نیں جہدے توں آسے پاسے دا لکھاں ایکڑ زرعی رقبہ خشک سالی دی لپیٹ وچ آ گیا اے۔ واضح رہوے کہ بھارت دی ایہہ آبی جارحیت کوئی نویں گل نہیں اے بلکہ اکثر و بیشتر ایس طرحاں دی کارستانیاں بھارت دا معمول رہیا اے۔
تقسیم ہند مگروں پاکستان تے ہندوستان وچ جدوں وسائل دی تقسیم دا مرحلہ آیا تے اوہناں وچ پانی دی تقسیم دا مسئلہ بنیادی اہمیت دا حامل سی۔ چنانچہ ایس مسئلہ دا حل کڈن لئی 4مئی 1948نوں دونویں ملکاں وچ ایہہ معاہدہ طے پایا کہ جدوں تک ایہہ مسئلہ مستقل بنیاداں اتے حل نہیں ہوندا بھارت پاکستان نوں ضرورت دے مطابق پانی مہیا کرے گا تے پاکستان ایس پانی دا معاوضہ ادا کرے گا۔ تاہم ایس مسئلہ دے مستقل حل لئی مذاکرات دا سلسلہ جاری رہیا لیکن چھیتی ای بھارت دی ہٹ دھرمی دے کارن مذاکرات دا سلسلہ تعطل دا شکار ہوگیا۔ چنانچہ مذاکرات دا التوار ویکھدے ہوئے عالمی بینک نوں ثالثی دا کردار ادا کرنا پیا۔ بالآخر 1960 وچ عالمی بنک دی کاوشاں رنگ لائیاں تے پانی دے ایس دیرینہ مسئلہ دا حل سندھ طاس معاہدہ دی شکل وچ سامنے آیا۔
سندھ طاس معاہدہ اے کیہ؟
ایس معاہدہ دی رو توں تن مغربی دریاواں‘ دریائے سندھ‘چناب تے دریائے جہلم دے 80 فیصد پانی تے پاکستان دا حق تسلیم کیتا گیا جد کہ تن مشرقی دریاواں راوی ستلج تے بیاس اتے بھارت دا حق تسلیم کیتا گیا۔ ایس معاہدہ دی رو توں تناں مشرقی دریاواں اتے بھارت دا حق ہووے گا مگر جدوں ایہہ دریا پاکستان وچ داخل ہون گے تے پاکستان اپنی ضروریات دے مطابق اوہناں نوں استعمال کر سکے گا جدکہ بھارت دریائے سندھ دا 20فیصد پانی استعمال کر سکے گا۔
واضح رہوے کہ ایس معاہدی اتے 1960 وچ اوس ویلے دے پاکستانی صدر ایوب خان تے بھارتی وزیراعظم جواہر لعل نہرو نے دستخط کیتے سن۔
سندھ طاس معاہدہ دی لوڑ کیوں پیش آئی؟
دراصل 1947 وچ تقسیم برصغیر مگروں آبپاشی دے کجھ وڈے ہیڈ ورکس ہندوستان وچ ای رہ گئے سن۔ مرکزی باری دو آب دی ساری نہراں تے ستلج دے سارے پراجیکٹ پانی دی ترسیل لئی اوہناں سارے دریاواں دے محتاج سن جو ہندوستان دے قبضے وج سن۔ مسئلہ ایہہ سی کہ اوہناں دریاواں توں کڈن والے پانی نوں پاکستان وچ داخل ہون توں پہلاں ہندوستان دی سرزمین دا اک لما چکر کٹنا پیندا سی۔ ہندوستان جہنے پہلے دن توں پاکستان دی سالمیت تے وجود نوں دلوں تسلیم ای نہیں کیتا۔ قیام پاکستان دے نال ای ہر کجھ عرصہ مگروں پاکستانی نہراں دے پانی دی سپلائی روک کے پاکستان لئی مسئلے کھڑے کردا رہیا جہدے توں ساڈی کھڑی فصلاں دی تباہی دے خطرے ودھدے چلے گئے تے قحط دے سائے منڈلان لگدے سن۔ ایس صورتحال دے پیش نظر پاکستان نوں ہندوستان دی بعض کڑوی شرطاں نوں وی قبول کرنا پیا سی کیوں جے دریاواں دے بہائو دی جغرافیائی صورتحال ای کجھ ایسی سی لیکن ایس توں ودھ کے زمینی حقائق ایہہ سن کہ ایس ویلے سندھ طاس دا نظام آبپاشی‘ دریاواں دے بہتے ہوئے پانی اتے قائم سن جد کہ پانی نوں ذخیرہ کرن دے انتظامات سرے توں ہین ای نہیں۔ ایہدے علاوہ پانی دا بہائو موسمی تبدیلیاں دا محتاج سن جہدا سارا دارومدار کوہ ہمالیہ دی پگھلدی برف اتے سی۔
پاکستان اک زرعی ملک اے تے اوہدی معیشت دا بوہتا دارومدار وی زراعت اتے ای اے جد کہ زراعت دا انحصار پانی اتے اے۔ ہن اصل المیہ ایہہ اے کہ ایہہ دریا بھارت دے زیرانتظام کشمیر توں ہو کے لنگھدے نیں ایس لئی پاکستان لئی ایس پانی دی اہمیت ہور وی ودھ جاندی اے۔ہن ایتھے ایہہ ویکھنا ضروری اے کہ بنیادی طور تے برصغیر دا نظام آبپاشی کیسا سی۔
تقسیم توں پہلاں
برصغیر وچ آبپاشی دا نظام
تقسیم برصغیر توں پہلاں 1909وچ برطانوی سرکار نے اک زیریں سندھ طاس منصوبے دا پروگرام تشکیل دتا جہدے تحت پنجاب نوں برصغیر دے ایس منصوبے دا مرکز قرار دتا گیا سی۔ جہدے تحت دریائے جہلم اک نہر دے ذریعے دریائے چناب نال رلا دتا گیا۔ پنجند تے اوہدے معاون دریاواں اتے بہت سارے بند تے بیراج تعمیر کیتے گئے۔ ایہناں بنداں تے بیراجاں دا مقصد سیلابی پانی نوں ذخیرہ کرنا سی۔ ایہدا فیدہ ایہہ ہویا کہ سیلاباں دا پانی ضائع ہون دی بجائے ذخیرہ ہون لگا چنانچہ ایس منصوبے دی وجہ نال جتھے اک پاے سیلاب دی تباہ کاریاں دے خطرے گھٹ ہون وچ مدد ملی اوتھے دوجے پاسے ذخیرہ شدہ پانی نوں سردیاں وچ وی استعمال کیتا جا سکدا سی۔ پنجاب تے سندھ وچ چونکہ زیر زمین پانی وچ کمی دی وجہ نال زراعت لئی آبپاشی دا دارومدار بارشاں تے دریائی پانی اتے ہوندا سی جو ہر جگہ دستیاب نہیں سی۔
اللہ تعالیٰ دا پاکستان اتے ایہہ خاص کرم اے کہ انگریز سرکار نے ایس خطے وچ جو نہری نظام دتا اوہ دنیا دا سب توںوڈا نہری نظام قرار دتا تے خوش قسمتی نال ایہہ پاکستان دے حصے وچ آیا۔ 1871 وچ انگریز سرکار نے سندھ ٹرپل پراجیکٹ دی تجویز دتی جہدے تحت سکھر‘ گدو تے کوٹری وچ وڈے وڈے بیراج بنائے گئے۔ ایس سلسلے وچ ممبئی دے گورنر جارج لائیڈ نے 24 اکتوبر 1923 نوں لائڈ بیراج دا سنگ بنیاد رکھیا۔نو سال مسلسل اوہدی تعمیر دا کم جاری رہیا تے بالآخر 13جنوری 1932 نوں وائسرائے گورنر جنرل لارڈولنگڈن نے اوہدا افتتاح کیتا۔ پاکستان بنن مگروں لائڈ بیراج دا نام سکھر بیراج وچ تبدیل کردتا گیا۔
سکھر بیراج پاکستان وچ نہری پانی دے ذریعے آبپاشی دا سب توں وڈا نظام اے۔ دریائے سندھ تے بنائے جان والے ایس سکھر بیراج توں ست نہراں کڈی گئیاں نیں جہناں دی مجموعی لمائی 6473 میل اے جد کہ ایہدے ذریعے 59 لکھ ایکڑ زرعی رقبہ سیراب ہوندا اے۔
تقسیم برصغیر توں کجھ پہلے کالاباغ دے مقام اتے پاکستان دا دوجا بیراج تعمیر کیتا گیا۔ قیام پاکستان مگروں جدوں انگریز سرکار ایتھوں کوچ کر رہی سی تے اوہ ایس گل اتے نازاں سی کہ اوہ ایس خطے نوں سندھ طاس دی شکل وچ دنیا دا سب توں وڈا آبپاشی دا نظام دے کے جا رہے نیں تے ایس حقیقت وچ کوئی دورائے وی نہیں سی لیکن انگریزاں دے جان مگروں جغرافیائی محل وقوع تے زمینی حقائق دے کارن دنیا دے ایس سب توں وڈے نہری نظام توں جہڑے ثمرات حاصل کیتے جا سکدے سن بدقسمتی نال اوہ بھارت دی روایتی ہٹ دھرمی تے اوتھے دے لیڈراں دی تنگ نظری کارن سمیٹے نہیں جا سکے۔
کیوں جے انگریز سرکار دے جاندے ای بھارتی لیڈر نہرو نے برملا اعلان کردتا کہ ’’بھاتی دریا بھارت دی ملکیت نیں تے بھارت دا ذاتی مسئلہ نیں‘‘۔
چنانچہ بھارتی ہٹ دھرمی ویکھدے ہوئے پاکستان نے وی محسوس کر لیتا کہ چونکہ دریاواں دا منبع ہندوستان توں ہو کے نکلدا اے جہدی وجہ نال ہندوستان پاکستان اتے دبائو پا کے من مانی شرطاں دے ذریعے پاکستان اتے دبائو پاوے گا حالانکہ تقسیم ہند مگروں انگریز سرکار نے ہندو پاک اتے نہراں تے دریاواں نوں کنٹرول کرن دے ایس نظام دی اہمیت تے افادیت پوری طرحاں دونویں فریقاں اتے واضح کردتی سی تے اوہدی خواہش سی کہ دونویں ملک رل کے اک اکائی وانگوں ایس نظام نوں حسب سابق چلدا رہن دین تے باہمی رضامندی نال کوئی معاہدہ کر لین لیکن ہندوستان دے منفی رویہ کارن پاکستان نے وی ایس رائے نال اتفاق نہیں کیتا۔
آزادی مگروں آبپاشی دے ایس نظام توں پاکستان بظاہر مطمئن نظرآیا کیوں جے پنجاب دی مستقل 23نہراں وچوں 21پاکستان دے قبضہ وچ آ گئیاں لیکن ہندوستان دے کشمیر اتے قبضہ مگروں اوہدے عزائم رفتہ رفتہ کھل کے سامنے آنا شروع ہوئے تے انج ہر اوہ دریا جہدے توں پاکستانی نہراں نوں پانی میسر آندا سی ہندوستان مکمل قابض ہو گیا سی۔ پنجند دے پنجوں دریا پاکستان پہنچن توں پہلاں ای ہندوستان دے ایہناں علاقیاں توں ہو کے آندے سن جہناں اتے اوہ قابض ہو چکیا سی۔
اگرچہ ہندوستان نے تے دریائے سندھ دا وی رخ موڑ کے پاکستان نوں بنجر کرن دا ناپاک منصوبہ بنایا سی جہدے کشمیر وچ اک حصے اتے ہندوستان دا قبضہ اے لیکن خوش قسمتی نال ہمالیہ دی دوردراز گھاٹیاں توں بہن دی وجہ نال اوہدا رخ بدلنا ممکن نہیں سی لیکن دریائے راوی تے ستلج دے اہم ہیڈ ورکس چونکہ ہندوستان وچ ای رہ گئے سن جہناں دے ذریعہ پچھلے 50 ورھیاں توں پاکستان دے کھیتاں نوں سیراب کیتا جارہیا سی ہن ہندوستان دے رحم وکرم اتے سی۔
1951 وچ عالمی بینک نے ہندو پاک وچ پانی دے ودھدے تنازعیاں دے چانن وچ ایہہ کوشش کیتی کہ دونویں ملک سندھ طاس نوں اک اکائی دے طور تے رل کے چلائو لیکن ہندوستان دے جارحانہ رویے دے کارن ایہہ حقیقت کھل کے سامنے آ گئی کہ بھارت ایس سلسلہ دی کسی وی تجویز نوں منن اتے رضامند نہیں اے۔1955 وچ کوٹری بیراج مکمل ہویا جہدے توں سندھ دے مشرقی علاقیاں نوں پانی میسر آیا۔ 1962 وچ گدو دے مقام تے اک ہور گدو بیروج تکمیل نوں پہنچیا۔
بعض حوالیاں نال ایہہ گل وی سامنے آئی اے کہ ایس بیراج دی تجویز وی انگریز سرکار ای دے زمانے وچ تیار کیتی گئی سی۔ چسمہ بیراج جو آبپاشی تے سیلاب توں بچائو لئی استعمال ہوندا اے ایہدے اتے 1966 وچ کم شروع ہویا سی جو 1971 وچ تکمیل نوں پہنچیا سی۔
سندھ طاس منصوبہ جہدے دور وچ انگریز سرکار دے زیرانتظام سی تے برطانوی انجینئرز نے سالہا سال دی کاوشاں تے باقاعدہ اک منصوبہ بندی دے تحت آبپاشی دا اک مربوط نظام تیار کیتا سی لیکن تقسیم ہند مگروں اوہنوں دو حصیاں وچ وکھرا وکھرا تقسیم کرن لئی جتھے بہت ساری پیچیدگیاں حائل سن اوتھے دونویں ملکاں نوں ایس سلسلے وچ کثیر رقم وی درکار سی جہدے لئی عالمی بینک نے اک کثیر رقم بطور قرض دونویں ملکاں نوں فراہم کیتی تے نال ای نال امریکہ‘ برطانیہ‘ جرمنی تے کینیڈا نے وی امدادی رقماں فراہم کیتیاں جہدے توں پاکستان نے دریائے کابل اتے وارسک ڈیم‘ جہلم اتے منگلہ ڈیم تے دریائے سندھ اتے تربیلا ڈیم تعمیر کیتے سن۔
دن بدن ودھ ہندی
بھارت دی آبی جارحیت
بھارت دی آبی جارحیت دی شروعات تے قیام پاکستان دے نال ای ہو گئیاں سن لیکن ایس جارحیت دا وڈا وار بگلیہار ڈیم دی تعمیر دی شکل وچ کیتا گیا جہدے وچ سندھ طاس معاہدے دی خلاف ورزی کردیاں پانی دا اک بہت وڈا سٹوریج قائم کیتا گیا جہدے توں بھارت پاکستان دے حصے دا 34 لکھ کیوسک پانی ذخیرہ کرن وچ کامیاب ہو گیا۔ بھارت نے سندھ طاس معاہدہ دی خلاف ورزی کردیاں 1999وچ گلیہار ڈیم دی تعمیر دا آغاز کیتا سی۔
ایس بارے پاکستان دا موقف سی کہ بھارت ایہدے ذریعے جنگ یا تنائو دی کیفیت نوں جواز بنا کے پاکستان دا پانی روک سکے گا۔ ڈیم دی تعمیر دے پہلے ای سال پاکستان دی زراعت نوں اک کھرب روپے دا نقصان سہنا پیا۔ پاکستان دریائے چناب توں ہر سال لگ بھگ 92لکھ ایکڑ اراضی سیراب کردا اے جد کہ بگلیہار ڈیم دی تعمیر مگروں پاکستان دریائے چناب توں صرف 25 لکھ ایکڑ نوں سیراب کر سکیا اے کیوں جے 35ہزار کیوسک دی جگہ اوہناں دناں صرف 13ہزار کیوسک پانی آن لگیا سی۔ بھارت نے جھوٹے سرجیکل سٹرائیکس دے دعوے دے نال نال اک واری فیر 2016 وچ بگلیہار ڈیم اتے دریائے چناب دا پانی روک روک لیتا سی جو سندھ طاس معاہدہ دی کھلم کھلا خلاف ورزی سی۔
ایس تنازعہ دے حل لئی پاکستان تے بھارت وچ 1999توں 2004تک مذاکرات دے متعدد دور ہوئے جو بھارت دی روایتی ہٹ دھرمی تے تنگ نظری دے کارن اگے نہ ودھ سکے چنانچہ 18 اپریل 2005 نوں پاکستان نے عالمی ینک دا بوہا کھٹکھٹایا تے اوہدے سامنے چھ اعتراضات رکھے تے نال ای عالمی بینک دی توجہ سندھ طاس معاہدہ دے آرٹیکل 9دی شق 2دا حوالہ دتا تے ایہہ درخواست کیتی کہ ایس مسئلہ دے حل لئی فی الفور غیر جانبدار عالمی ماہرین دا تقرر کیتا جاوے۔ پاکستان دی ایس درخواست دے نتیجہ دے طور تے عالمی بینک نے اک ٹیم دا تقرر کیتا جہنے فروری 2007وچ اپنا فیصلہ سناندے ہوئے بھارت نوں کجھ شرطاں مگروں بگلیہارڈیم دی تعمیر دی اجازت دے دتی۔ اگرچہ شروع وچ پاکستان نے ایس ناانصافی اتے احتجاج وی کیتا لیکن پاکستان دا ایہہ احتجاج وی نقش برآب ای ثابت ہویا۔
عالمی بینک دے ایس فیصلہ نال بھارت دی ہٹ دھرمی تے توسیع پسندی دے حصولے ودھدے چلے گئے۔ 2007 وچ بھارت نے کشن گنگا ڈیم بنا دتا جہدا براہ راست اثر پاکستان وچ قائم ہون والے 969میگاواٹ دے نیلم جہلم پراجیکٹ نوں ہویا۔
ایہدے نال نال بھارت سندھ طاس معاہدہ دی علانیہ خلاف ورزی کردیاں سینکڑاں ڈیم بنا چکیا اے تے ایس توں بہت زیادہ ڈیم زیر تعمیر نیں تے ہور ڈیم بنان دا ارادہ وی رکھدااے ۔جہدے توں پاکستان دی زراعت لئی خطریاں وچ وادھا ہوندا جا رہیا اے۔
پاکستان نوں کرنا کیہ چاہیدا اے؟
دشمن ہمیشہ بے رحم ہوندا اے ایس لئی ایس توں کدی خیر دی توقع نہیں رکھنی چاہیدی اے۔ بھارت اپنا زائد پانی ساڈے ول سیلاب دی شکل وچ روانہ کردا رہوے گا تے لوڑ ویلے ساڈی لوڑ دا پانی روک کے ساڈی زمیناں نوں بنجر کرن دے منصوبیاں اتے عمل پیرا ہوندا رہوے گا۔ ہن ویلے دا تقاضا ایہہ اے کہ سانوں شور شرابے دے ذریعے مظلوم بن کے دنیا دی ہمدردیاں سمٹن دے بجائے بھارت دے اضافی پانی نوں نعمت نال تعبیر کردیاں ایس پانی دی ذخیرہ اندوزی دا پربندھ کرنا چاہیدا اے۔ کنا وڈا المیہ اے کہ پاکستان دے کول پانی ذخیرہ کرن دا صرف 30دن دا انتظام اے تے بھارت دے کول ڈیڑھ توں دو سال دا جد کہ دنیا دے بیشتر ملکاں دے کول دو توں تن سالاں تک پانی ذخیرہ کرن دی گنجائش اے۔
ماہراں دے مطابق بھارت ولوں چھڈے گئے اضافی پانی نوں اسیں سہون دے کول چھوٹے چھوٹے ڈیم بنا کے ذخیرہ کر سکدے نیں۔ ایہدے نال نال حاکڑہ دے کول وی ساڈے کول اک چھوٹا جیا قدرتی دریا موجود اے جہدے اتے بیراج بنا کے ایس پانی نوں ذخیرہ کیتا جا سکدا اے۔
ماہرین ایس گل اتے وی متفق نیں کہ پانی ذخیرہ کرن توں اک پاسے زیر زمین پانی دی سطح نوں اچا کرن وچ مدد ملے گی تے دوجے پاسے زمین دی طاقت اتے مثبت اثرات وی پین گے۔ ماہرین آبپاشی ایس گل اتے متفق نیں بھارت ولوں دریائے سندھ وچ چھڈے گئے پانی نوں ذخیرہ کرن یا استعمال کرن لئی ساڈے کول وسائل موجود نیں جہناں نوں بروئے کار لیا کے ایس علاقے وچ طغیانی یا سیلاب دے خطریاں اتے قابو پایا جا سکدا اے۔
ہن تے عالمی بینک تے عالمی ماہرین وی چیخ چیخ کے سانوں موسمیاتی تبدیلیاں دے خطریاں توں بار بار متنبہ کردے آ رہے نیں کہ سانوں سنجیدگی نال سوچنا ہووے گا کہ گلوبل وارمنگ دی وجہ نال گلیشیئر بوہتے پگھلن گے۔ سطح سمندر اچی ہووے گی تے پانی ریلیاں دی شکل وچ آوے گا تے جے اسیں ایس پانی نوں ذخیرہ کرن دا پربندھ نہیں کیتا تے آن والے ورھیاں وچ سانوں 2022 توں وی بوہتا تباہ کن سیلاب دا سامنا کرنا پے سکدا اے۔ لہٰذا ہن ویلے دا تقاضا اے کہ اسیں سیاسی کشمکش تے روایتی کاہلی توں دامن چھڈا کے ملک وچ چھوٹے چھوٹے ڈیماں نوں وی رواج دین ورنہ ملک وچ ودھدی تے بے لگام آبادی لئی خوراک دے مسئلے سانوں کدھرے قحط دی صورتحال توں (خدانخواستہ) ای دوچار نہ کردین۔