پنجابی سنگت پاکستان

احتشام کاظم

پنجابی سنگت پاکستان دا ہفتہ وار اجلاس 21 جنوری, 2023, ہفتے دی شامِیں قذامی سٹیڈیم, پنجابی کمپلیکس, پیلاک, ایف ایم بلڈنگ گراؤنڈ فلور تے ہویا۔ محمد جواد ہوراں دی پردھانگی ہیٹھ ہارون عدیم ہوراں نے ” صوفی رِیت ” دے سِر نانویں نال پھبیا مضمون پرکھ پڑچول لئی پیش کیتا جیہندے تے بھرویں تنقید ہوئی۔ حاضرین وچوں سب توں پہلے اقبال قیصر ہوری بولے اتے پرکھ کردیاں ہویاں کْج غلطیاں دی نشاندہی وی کیتی تے نالو نال ایہ وی دْہرایا کہ شاید ایہ مسئلہ ایہناں دی یادداشت یا بیماری دی وجہ تو بنیا ہووے جیویں کہ اک شعر
جئو تو پریم کِھلن کا چاؤ
سِر تر تلی گلی مورے آؤ
ایہ شعر گْرو گوبند سنگھ دا نہیں بلکہ بابا نانک دا اے۔ تے گْرو گرنتھ صاحب وچوں نقل کیتا گیا اے۔ دْوجی گل, بابے نانک نوں 20 روپیے دے کے کنک لین نہیں سی بھیجیا وپار کرن بھیجیا سی جیہڑے کہ اوہناں نے سادھؤاں نوں کھوا چھڈے تے ایتھوں لنگر دی روایت پئی۔ حالانکہ ایہ ساریاں گلاں ایہناں نے آپنی کتاب وچ بوہت تفصیل نال لکھیاں ہویاں نے ہْن شاید یادداشت دا مسئلہ اے۔ مْڑ اوہناں نے آکھیا کہ مضمون صوفی رِیت توں تھوڑا جیا باہر اے, اوہناں ونڈ توں پہلے تے ونڈ توں بعد دی صوفی رِیت دا جائزہ لیا۔ حکومتاں دا صوفی ازم دا استعمال, کولڈ وار دے دور وچ پاکستان وچ صوفی کانفرنساں تے صوفی کلام نوں آپنی مرضی نال ٹی وی اتے ریڈیو تے چلان دا ویروا کیتا۔ اوہناں توں بعد نصیر احمد صاحب ہوراں نے آپنے وچار سانجھے کیتے تے آکھیا کہ مضمون کْجھ کمزور اے۔ اوہناں نے مضمون چ عشق دی پکھ نوں پھرولیا اتے آکھیا کہ انسان دی انسان نال محبت وچوں جنس دی پکھ نوں کدی وی نہیں کڈیا جاسکدا۔ مْڑ اوہناں نے عشق وچ فنا ہوون دے تصور نوں آلوچیا تے آکھیا کہ پتہ نہیں اسیں اک خیالی شے دے تصور وچ کیویں فنا ہو سکنے آں جیہدے نین نقشاں دا ای سانوں کوئی نہیں پتہ۔
اوہناں توں بعد ناصر بلوچ ہوری بولے تے اوہناں نے آکھیا کہ ساڈے ایتھے جیہڑا صوفی ازم وکھایا گیا اے اوہ تے اصل چ اْنج دا ہا ای ناہ۔ ایتھے اصل نوں لْکایا گیا اے۔ ایتھے ایہ صحیح نہیں دسیا گیا کہ بابا بْلھے شاہ کیہ آہندا ہا یا شاہ حْسین کیہ آہندا ہا۔ بلکہ ایتھے آپنی مرضی دے مطلب کڈے گئے نے۔
اوہناں توں بعد ہیتم تنویر ہوراں گل کیتی تے آکھیا کہ صوفی رِیت دا دھرم نال کوئی تعلق نہیں۔ بدھا توں لے کے ماڈرن صوفیاں تک سب دیاں تعلیمات سیکولر پائیاں گئیاں نیں۔ ایہ دھرم نال جْڑت تے کدھرے بوہت بعد دی اے۔
اخیر تے پردھان محمد جواد ہوراں نے پردھانگی خطاب کیتا تے فلسفے دے پروفیسر ہون پاروں فلسفے توں ای گل ٹوری۔ سب توں پوند اوہناں نے نتارا کیتا کہ فلسفہ تے گل شروع کرن توں پوند شئیاں نوں مِتھ لیندا اے تے ڈیفائن کر لیندا اے۔ فلسفیانہ انداز چ گل کردیاں ہویاں دھرم کیہ اے ؟ صوفی ازم کیہ اے ؟ فلسفہ کیہ اے ؟ ایہناں سباں دا آپس چ کیہ انتر اے ؟ ایہ ساریاں گلاں نوں ڈیفائن کرن توں بعد گل کرنا فلسفے دا کم ایں۔ مْڑ اوہناں نیں پارکھاں دی ایس گل دا جواب کے مضمون ہولا سی انج دتا کہ مضون جوں اک پوری کتاب دا حصہ اے لہاذا گلاں نوں دوہران توں بچن واسطے یقیناً اوہ ساریاں گلاں جیہڑیاں ایس مضمون چ گھٹ نیں ایس کتاب دے دوجے مضموناں چ ہوون دیاں۔ مْڑ اوہناں کْج تکنیکی گلاں تے چانن پاندیاں ہویاں آکھیا کہ اسمانی دِین یا مذہب دا سورس آف نالج وحی ہْندی اے۔ جدوں کہ فلسفہ ہمیش توں انسانی عقل نوں ای ایہناں دا سورس سمجھدا رہیا اے۔ لیکن صوفی ازم ناں تے محض ذہنی ایکسرسائز نال سمجھدا اے تے نا ای خالی مْلائیت دیاں کٹر تعلیمات نال۔تے ناں ای کسے خاص پکے تھتھے مذہب نال۔ بلکہ اوہندا سورس آف نالج ہْندا اے آپنا intution۔ حالانکہ ویکھیا جاوے تے ایہ وی اک انفرادی مذہب ای بن جاندا اے۔ لہاذا اگر صوفی ازم نوں کسے وی دوجے مذہب توں وکھرا کرنا ہووے تے اوہندے وچ سورس آف نالج دا فرق اے۔ ایس کر کے صوفی آپنے وجدان نوں ٹرین کے کر چیزاں دی حقیقت تک اپڑن دی کوشش کردے نے۔
مْڑ اوہ دْوجی پکھ ال پرتے تے صوفیاں نال ناچ, گانا شاعری, دھمال تے بھرے ہوئے سِگٹ پین دی اْچیچی جڑت نوں پھرولیا۔ اوہناں نے دسیا کہ ایہ چیزاں بعد چ corrupt ہوئیاں نے۔ تصوف نال ایہندی جْڑت سمجھ وی آؤندی اے۔ کیونکی صوفی دی واردات اِمپریشن دی شکل چ ہْندی اے پروپوزِیشن دی شکل چ نہیں ہْندی۔ یعنی کہ اوہندی کانسشیئسنیس تاثر دی شکل چ ہْندی اے , تعقل دی شکل چ نہیں ہْندی۔ تے جیس ویلے تْسیں تاثر نوں کسے دوجے بندے تائیں اپڑانا ہْندا اے اوہ تعقل دی شکل چ اپڑائی دا اے جیہندے وچ کمیونیکیشن دے ڈھیر سارے مسائل پیدا ہْندے نے۔ تے بعض صوفی ایہ سمجھدے نے کہ پروپوزیشن دی شکل بنان نال میری اوریجنل واردات ڈیمیج ہو رہی اے لہاذا اوہ کْج گا کے اپڑاندے نے تے سمجھ وی آؤندی اے بئی صوفی موسیقی نال ایناں نیڑے کیوں رہیا اے۔ ایہ نچنا گانا اوس واردات نوں دوجیاں تک اپڑان دا اک طریقہ ای اے جِنھوں اسیں فلسفے چ Indiret Method آہنے آں۔ اصل چ ایہ ساریاں چیزاں انج صوفی ازم نال جڑیاں ہان, کرپٹ بعد چ ہوئیاں۔ ایہناں دا مقصدا اصل چ اوس اندورونی واردات دی کمیونیکیشن کرنا ای ہا۔
مْڑ اوہ صوفی اِزم دی ترِیجی پکھ ال مْڑے تے عشق تے گل کیتی۔ اوہناں نے آکھیا کہ جیویں فلسفے تے سائینس دا طریقہ عقل ہْندا اے تے اوہ عقل نال چیزاں نوں سمجھن دی کوشش کردے نے ایویں ای صوفیا دے نیڑے عشق وی محض اک طریقہ اے جیہڑا چیزاں نوں سمجھن واسطے اختیار کیتا جاندا اے, ایہندے توں ودھ کے ہور کْج وی نہیں۔ اوہ آہندے نے کہ چیزاں عقل نال پوری طرحاں نہیں سمجھیاں جاندیاں بلکہ اوہناں نوں پورے وجود نال جزب کر کے اک جْڑت قائم کرنا تے اوہ جڑت کسے بندے نال وی ہو سکدی اے, بندی نال وی ہو سکدی اے, کوئی فِیلڈ ہوسکدی اے کوئی ریسرچ ہو سکدی اے۔ لہاذا ایہ جیہڑے پورے وجود نال جْڑت اے ایہنوں اوہ عشق کہہ رہے نیں۔
مْڑ اوہناں نے نصیر احمد ہوراں دی گل کہ عشق وچ جینڈر یا سیکس نوں نفی کیتا جاندا اے اوہندا جواب دیندیاں ہویاں آکھیا کہ ایہندا جواب تے افلاطون اج توں ڈھائی ہزار سال پہلے ای دے گیا ہا۔ اوہ آہندا اے کہ جدوں اک عاشق آپنے معشوق ول ویہندا اے تے اوہنوں ایس گل دا تے پتہ ہْندا اے کہ ایہ حْسن فانی ایں تے ایس جلدی ای مْک جانا ایں لیکن اوہنوں ایس حْسن وچوں اصل چ اوہ ازلی حْسن نظریں آؤندا اے جیہندے بارے سودا نے آکھیا ہا
سودا جو تیرا حال ہے ایسا تو نہیں وہ
کیا جانیے تْو نے اسے کس آن میں دیکھا
تے ایسے فینومینن تے بڑے بڑے شاعراں تے فلسفیاں لکھ چھڈیا اے کہ اصل وچ اوہ حْسن دے پِچھے کسے ازلی حْسن نوں ویکھ رہے ہْندے نے لہاذا اسیں ایہ نہیں کہہ سکدے کہ جینڈر دی نفی ہو گئی اے بلکہ جینڈر کدھرے بیک گراؤنڈ تے چلا جاندا اے۔
مْڑ اوہ ہارون عدیم ہوراں دے مضمون ال پرتے تے آکھیا کہ ایس مضمون دیاں کْج خوبیاں وی نیں جِنھاں نوں اسیں شاید دس نہیں پائے جیویں کہ مضمون بڑی ای روانگی چ اے, زبان بڑی سوہنی ورتی گئی اے تے میں اوہناں دی ایس وضاحت نوں وی قبول کرنا واں کہ ایہ اصل چ اک پوری کتاب دا نکا جیا حصہ مضمون اے جیہندے وجہ توں شاید گل پوری طرح کنوے نہیں ہوئی۔ مْڑ اوہناں نے اخیر تے نتیجہ کڈھدیاں ہویاں اخیری گل کیتی تے آکھیا کہ صوفی ازم اْتے فلسفی بڑیاں گلاں کردے نے کہ ایہ آپنی گل واضح نہیں کر پاندا۔ گل اصل وچ ایہ وے کہ ایہندا طریقہ ناں تے فری تھنکنگ اے تے ناں ای وحی اے بلکہ ایہ تے اک ذاتی اندرونی واردات اے۔ تے دوجی گل ڈھول ڈھمکے تے موسیقی ایس واسطے صوفی ازم نال جڑی ہوئی اے کہ اسیں تاثر نوں تعقل چ بدلاں دے تے دو جمع دو چار نہیں کر سکدے۔ تے تریجی گل کہ ایہندے وچوں جینڈر نفی ہو جاندا اے۔ جینڈر اصل چ نفی نہیں ہْندا بلکہ اسیں محدود وچوں غیر محدود جنھوں مجازی وچوں حقیقی وی آکھ سکنے اْنج دا لمحہ آندا اے تے اسیں اوس لمحے وچ اک محدود وچوں غیر محدود نوں ویکھ لینے آں ایہنوں ای سچا عشق آکھیا جاندا اے۔ ایہندے نال ای اوہناں نے شکریہ ادا کیتا تے پردھانگی خطاب دا انت ہویا۔