تعلیم،تدریس تے فلاحی معاشرہ

عتیق انور راجہ

تعلیم حاصل کرنا اسلام وچ فرض کیتا گیا اے۔ قرآن پاک دی پہلی آیت ’’اقرا‘‘ یعنی پڑھو ای بیان کیتی جاندی اے۔ اج کل تعلیم تے تدریس نوں نوکری یا ڈگریاں دے حصول تک محدود کردتا گیا لیکن حقیقت وچ تعلیم دا مقصد انسان لئی ہر اوہ علم حاصل کرنا اے جہدے توں اوہ اپنی خود دی پہچان کرے۔ ایس دنیا وچ اپنے ہون دا مقصد سمجھے تے معاشرے دی فلاح و بہبود لئی کارآمد بنن دی کوشش کرے۔ اپنے خالق نوں پہچانے تے خلق دے نال بہتر رویہ اختیار کرن دی کوشش کرے یعنی تعلیم دا بنیادی مقصد انسانیت دی بھلائی کہیا جا سکدا اے۔
پہلے وقتاں وچ لوک مدرسیاں وچ علم سیکھن جایا کردے سن۔
فیر ویلا بدلیا‘ انسانی ضروریات بدلن تے علم چنگی نوکری تے معاشرے وچ پہچان لئی حاصل کیتاجان لگیا۔ ایسے خطے دی گل کیتی جاوے تے ایتھے دے بہت سارے ان پڑھ سرمایہ دار‘ جاگیردار لوک اپنے بالاں نوں اعلیٰ تعلیم لئی دوجے ملک بھیجن لگے۔ انگریز ایس خطے وچ آئے‘ حکمران بنے تے اوہناں نے خطے دی زبان نوں یکسر نصاب توں باہر کڈ سٹیا تے کل دے پڑھے لکھیاں نوں جاہل گنواراں وچ شامل کر دتا۔
جہڑے ’’پگ‘‘ پنجاب دی بہادر لوکاں دی عزت دی علامت سی۔ اوہ اپنے خانساماںتے درباناں نوں پہنا دتی۔ راجپوت جہناں دی بہادری‘ جوانمردی توں اک عالم وقف سی اوہناں نوں نظراں توں سڈن لئی حجام نوں ’’راجہ‘‘ دے نام توں پکاریا جان لگیا۔
مولوی صاحب جہناں دی لوک دل تے جان توں عزت کردے سن اوہناں لئی ’دو ملا وچ مرغی حرام‘‘ جئے فقرے ایجاد کروائے۔ جاگیرداراں تے وڈیریاں لئی وکھرا نظام تعلیم متعارف کروایا۔ معاشرے وچ عزت دا معیار ظاہرے شخصیت نوں بنایا۔ لوکاں نوں آپس وچ لڑان لئی گروپاں نوں وکھرا وکھرا متحرک کیتا۔ اوہناں نوں تھپکی ماری تے بین المذاہب فتنیاں نوں ہوا دتی۔ مسجداں‘ مندراں تے گردواریاں دی تعمیر دے حوالے نال تنازعے کھڑے کروائے۔ ہندو مسلم فسادات لئی راہ ہموار کیتی۔ لوکاں نوں اپنے ای لوکاں دے خلاف ورغلایا جہناں نوں اپنی دھرتی تے زبان اتے فخر سی۔
اوہناں نوں غدار کہیا تے جنہاں نے انگریز سرکار دی زبان بولی۔ اوہناں جئے کپڑے پائے اوہناں نوں جاگیراں عطا کیتیاں۔ اک ایسے ویلے وچ جدوں مغرب دے لوک ستاریاںاتے کمنداں پان دی سوچ رکھدے سن۔
مشرق دے نوجواناں لئی تعلیم دا مقصد ای بدل کے رکھ دتا۔ مغرب وچ حصول علم دا مقصد تعمیر انسانی سی تے مشرق وچ بوہتا نمبر تعلیم دا محرک بنائے۔ مغرب وچ نوجواناں لئی فکری تے سائنسی تجربہ گاہواں تعمیر کروائیاں تے اہل مشرق دے طالبعلماں دے چنگی نوکری‘ سوہنی چوکھری تے وڈا گھر سب کجھ قرار دتا۔
سرسید احمد خان نے ہندوستان دے لوکاں نوں انگریزی پڑھن ول راغب کیتا سی تاں جے ایتھے دے لوکاں نوں وی انگریز سرکار وچ چنگے عہدے مل سکن لیکن انگریزاں نے اک ایسا نظام تعلیم تے ذہن سازی کیتی کہ اوہناں دے ایتھوں جان دے 75 ورھے وی اوہناں دے سکھائے طریقیاں دے مطابق ایتھے نظام چل رہیا اے۔
طالبعلم تعمیر تے تحقیق دے بجائے بوہتے نمبراں تے وڈی ڈگریاں لئی تعلیم حاصل کر رہے نیں۔ تعلیمی اداریاں وچ طلبا نوں چنگی نوکری تے بوہتے پیسے کمان لئی تیار کیتا جارہیا اے۔ ایہدا اندازہ اج دے ساڈے تعلیمی ماحول توں لایا جا سکدا اے جیویں طلبا صرف امتحان وچ
امتیازی نمبراں لئی رٹے لا رہے نیں۔ کجھ دن پہلاں کسی یورپی ملک دی یونیورسٹی وچ سکالرشپ حاصل کرن والا اک نوجوان دس رہیا سی کہ اوہناں نے ایہدی ڈگریاں تے نمبر ویکھن دے بجائے سوال تے جواب‘ لب تے لہجے وچ اعتماد تے پریکٹیکل ورک دے حوالے نال انٹرویو لیتا یعنی ساڈی یونیورسٹیاں توں فارغ التحصیل طلبا دے امتیازی نمبراں اتے باہر والیاں نوں یقین نہیں اے جیویں اج بیرونی دنیا دے لوک تعلیم دی اہمیت نوں سمجھدے نیں ایس طرحاں مسلمان وی کدی جدید تعلیم توں دور نہیں رہے بلکہ اج دے دور وچ جنے وی سائنسی علوم نیں اوہناں دی بنیاد مسلمان سائنسداناں ای رکھی سی۔
اسلامی تریخ گواہ اے کہ مسلماناں نے تعلیم و تربیت وچ معراج پا کے دین و دنیا وچ سربلندی تے ترقی حاصل کیتی لیکن جدوں وی مسلمان علم تے تعلیم توں دور ہوئے اوہ غلام بنا لیتے گئے یا فیر جدوں وی اوہانں نے تعلیم دے مواقعیاں توں خود نوں محروم کیتا اوہ بحیثیت قوم اپنی شناخت گوا بیژے۔
اج پاکستان دے لوک اپنے ہر شعبے نال جڑے لوکاں کولوں دلبرداشتہ نیں لیکن سمجھن والا نقطہ ایہہ اے کہ ہر طبقے وچ پاکستانی ای کم وی تے کر رہے نیں ایس لئی جے معاشرہ تنزلی دا شکار اے تے اوہدی اک ای بنیادی وجہ اے کہ اسیں اک ہجوم نیں۔ جدوں کوئی چاہتا اے چھڑی نال ہانک لاندا اے تے اسیں اوہدے اگے چل پینے واں۔ اج وی ملک دے بہت سارے علاقیاں وچ لوکاں وچ احساس محرومی پیدا کرن والے موجود نیں۔
اوہ اک پاسے اپنی سرداری‘ چودھراہٹ‘ جاگیرداری شان و شوکت نوں بحال رکھن لئی اپنے علاقیاں وج تعلیمی اداری چلن نہیں دیندے۔ لوکاں لئی صحت تے بنیادی سہولتاں دی راہ وچ وی روڑے اتکاندے نیں تے دوجے پاسے اپنے لوکاں نوں ترقی یافتہ پنجاب وکھا کے اوہناں دے احساس محرومی نوں ودھاوا دیندے نیں۔ اج مغرب دی ترقی دا راز تعلیم نوں اہمیت دنیا تے جدید تعلیم لئی سازگار ماحول فراہم کرنا اے۔ اوہناں نے اک کرنسی متعارف کروائی تے اپنے بارڈر پڑوسیاں لئی کھول دتے نیں۔ اک ملک دے باسی سویرے ناشتہ اپنے ملک وچ کردے نیں۔
گڈی اتے سفر کردے ہوئے دوپہر دا کھانا دوجے ملک توں کھاندے نیں تے اپنی کاروبار ضروریات لئی شام کسی ہور ملک جا ٹھہردے نیں تے اک اسیں مشرق والے واں جہڑے پڑوسی نوں دشمن سمجھدے نیں اوہناں نوں سامنے رکھ کے جنگی تیاریاں کردے نیں۔
دفاع نوں مضبوط توں مضبوط کردے نیں تے دفاعی سازوسامان لئی اینا بجٹ مخصوص کردے نیں کہ تعلیم تے صحت دے شعبیاں لئی ساڈی حکومتاں دے کول پیسے ای نہیں بچدے۔ حکمراناں‘ سیاستداناں‘ اشرافیہ تے بیوروکریٹس دے بچے اعلیٰ تعلیمی اداریاں وچ پڑھدے نیں ایس لئی اوہناں نوں عام پاکستانیاں دے بالاں لئی سوچن دی کوئی خاص لوڑ ای نہیں۔
کہن نوں جو مرضی کہیا جاوے لیکن سچ ایہہ اے کہ ساڈی حکومتاں دی پہلی ترجیح تعلیم و تربیت کدی وی نہیں رہی اے۔ اپنے محلات تعمیر کروانا‘ اپنے لوکاں نوں نوازنا تے سرمایہ ملک توں باہر منتقل کرن والے ملک نال کیویں مخلص ہو سکدے نیں۔ تسیں ویکھ لوو پاکستان جئے ہور اوہ ملک جہناں دی معیشت تباہ ہو چکی اے جو آئی ایم ایف تے عالمی مالیاتی اداریاں اتے انحصار کردے نیں اوہناں دا دفاعی بجٹ ارباں‘ کھرباں وچ ہووے گا۔ حکمران طبقے ‘ اشرافیہ تے طاقتور محکمیاں لئی مراعات دی بھرمار ہووے گی لیکن عام لوکاں لئی تعلیمی بجٹ نہ ہون دے برابر اے۔ جے کوئی وی ملک چاہندا اے کہ اوہ ترقی کرے تے اوہناں نوں چاہیدا اے کہ اوہ تعلیم دی اہمیت نوں سمجھدے ہوئے سرمایہ کاری کرن۔ نوجواناں نوں چنگی نوکری دے نال اپنا خود دا کاروبار کرن لئی وی تیار
کرو۔ زمانہ قدیم توں دور حاضر تک ہر متمدن تے مہذب معاشرہ علم دی اہمیت توں واقف اے۔ فطرت بشری توں مطابقت دی بنا تے اسلام نے وی علم حاصل کرن دی حوصلہ افزائی کیتی اے۔ ایہدے ابتدائی آثار سسانوں اسلام دے عہد مبارک وچ ملدے نیں چنانچہ غزوہ بدر دے قیدیاں دی رہائی لئی فدیہ دی رقم مقرر کیتی گئی سی اوہناں وچوں جہڑے نادار سن اوہ بلا معاوضہ ای چھڈ دتے گئے لیکن جو لکھنا پڑھنا جاندے سن اوہناں نوں حکم وہیا کہ دس دس بالاں نوں لکھنا پڑھنا سکھا دیے تے چھڈ دتے جان گے۔
ساڈے لوک دینی تے دنیاوی تعلیم نوں وکھرا سمجھدے نیں جد کہ حقیقت وچ ہر علم جو انسانیت نوں فیدہ پہنچا سکے اوہ حاصل کرنا ضروری اے۔ تعلیمی اداریاں وچ طلبا دی اخلاقی تربیت اتے دینا دھیان اوہنا ای ضروری اے جنا نمبر حاصل کرنا۔
بلکہ امتحان وچ اخلاقی حوالیاں نال عملی سبق وی شامل کیتے جانے چاہیدے نیں جیویں طلبا نوں پچھیا جاوے کہا وہناں نے ایس تعلیمی سال وچ اپنی گلی‘ محلے تے قصبے یا شہر دی صفائی حوالیاں نال عملی سبق وی شامل کیتے جانے چاہیدے نیں جیویں طلبا کولوں پچھیا جاوے کہ اوہناں نے ایس تعلیمی سال وچ اپنی گلی‘ محلے تے قصبے یا شہر دی صفائی ستھرائی‘ شجر کاری تے قنون اتے کہڑے انداز وچ عمل کیتا اے ایہدے لئی طلبا نوں تصویراں مہیا کرن دا کہیا جا سکدا اے۔
ایہہ نقطہ یاد رکھنا ہووے گا کہ تعلیم دی وجہ نال زندگی وچ خدا پرستی‘ عبادت‘ محبت خلوص‘ ایثار‘ خدمت خلق‘ وفاداری تے ہمدردی دے جذبات بیدار کیتے جا سکدے نیں۔اعلیٰ اخلاقیات دے حامل لوک ای فلاحی معاشرہ تشکیل دتا کردے نیں۔استاد اوہ نہیں جہڑا محض چار پیریڈ پڑھائے بلکہ استاد اوہ اے جہڑا طلبا و طالبات دی خفیہ صلاحیتاں نوں بیدار کرنا جاندا ہووے۔ اوہناں نوں شعور تے ادراک ‘ علم و آگہی نیز فکرو نظر دی دولت نال مالا مال کر سکدا ہووے۔