پاکستان وچ نومولود بالاں دیاں بوہتیاں موتاں کیوں؟

انور خان لودھی

اک منے پرمنے چینل اتے شیراں دی زندگی اتے اک دستاویزی فلم چل رہی سی۔ اک شیرنی نوں ویکھیا کہ اوہ بڑے اضطراب وچ سی تے اپنے بالاں نوں جھاڑیاں وچ لکا رہی سی۔ا وہدے بچے وی شاید ماں دی پریشانی نوں بھانپ گئے سن تے جھاڑیاں وچ دم سادھے پئے سن۔فیر شیر نوں وکھایا گیا جہڑا کسے دی جستجو وچ سی۔ تھوڑی دیر مگروں جھاڑیاں وچ لکے شیر دے بچیاں وچوں اک اپنی ماں توں اکھ بچا کے اوتھوں نکل گیا تے فیر جہڑا منظر سامنے آیا اوہ خوفناک سی تے حیران کن سی۔ شیر نے بچے اتے جست لائی‘ غصے وچ اوہنوں بھنبھوڑیا تے اوہدی جان لے لئی۔ منظر حیران کن ایس لئی سی کہ کوئی جاندار اپنے ای بچے نوں کیوںمار سکدا اے۔ ہور تحقیق کیتی تے پتہ چلیا کہ ایسا ای ناقابل رشک جذبہ‘ سپ‘ چوہے‘ مچھیاں‘ پریری کتے تے حشرات وچ وی پایا جاندا اے جہڑے اپنے نوزائیدگان نوں کھا جاندے نیں۔ ایہدے الٹ ایسے جانوراں دی تفصیلات وی دستیاب نیں جہڑے اپنے بالاں دی حفاظت کرن وچ بڑے مستعد‘ جاں فشاں تے پرعزم نظر آندے نیں۔ گھونسلے وچ اپنے بالاں وَل ودھدے سپ نوں چڑیا ویکھ کے اوہدے اتے حملہ کر دیندی اے۔ ایہہ سب جان کے بنی نوع انسان اتے بڑا پیار آیا کہ اوہ اپنی نسل نو نال پیار تے رحم کرن والا اے۔ ایسے رحم نوں اکائی من کے خالق کائنات نے انسان لئی اپنے رحم نوں واضح کیتا۔ انسانی حقوق داسب توں پہلا اطلاق شیرخوار توں شروع ہوندا اے۔
انسانی حیات دے دُوجے مرحلے تے انسانی کردار دے سارے روپ شیر خوارگی مگروں ای ممکن ہوندے نیں۔ ایہہ مضمون لکھدے ہوئے مینوں اپنی مرحومہ والدہ دے الفاظ یاد آ رہے نیں۔ میں دوجی یا تیجی جماعت دا طالب علم سی۔ اپنی والدہ دے نال اک فوتیدگی اتے گیا۔ میرے ننھیال وچ کسی رشتے دار دا تن چار دا بچہ فوت ہو گیا سی۔ ماں جی نوں روندے ویکھ کے میں اوہناں نوں کہیا امی جان! اینے چھوٹے بچے لئی کیہ رونا؟ ایہہ سن کے اوہناں نے مینوں پیار نال دبایا تے کہن لگیاں پتر! چھوٹے سلامت رہن گے تے جوان بنن گے‘‘۔
شیر خواراں دی صحت‘ متوازن غذا‘ معتدل ماحول تے نشوونما اوہناں دا حق اے۔ اگرچہ ایہہ حقوق اگے چل کے وی انسانی حقوق دے بنیادی نکات نیں لیکن اوہناں دا آغاز سب توں پہلاں شیر خواراں توں ہوندا اے۔ پچھلی صدی وچ نوزائیدگان وچ موت دی شرح اچی سی۔ اینی وڈی گنتی وچ موتاں توں عالمی برادری چونک گئی۔ حفاظتی اقدامات نویں سرے توں تجویز کیتے گئے۔ خامیاں نوں تلاش کیتا گیا۔ دوجے لفظاں وچ شیر خواراں دے حقوق اتے توجہ دتی گئی۔ اوہناں دی صحت تے غذا دا
خصوصی خیال رکھنا شروع کردتا گیا۔ ایہدا مثبت نتیجہ ایہہ نکلیا کہ 1990مگروں اوہناں دی شرح اموات گھٹ ہونا شروع ہو گئی۔ مختلف ملکاں دے ددھ پیندے بالاں دا سروے کیتا جاوے تے پتہ چلے گا کہ اک ای عمر دے بالاں دا اوسط وزن وکھرا ہووے گا۔ اوہناں دی شرح اموات اک جئی نہیں ہووے گی۔ ایہدی وجوہات وچ وڈا کردار اوہناں سہولتاں تے حقوق دا اے جہڑے ہر ملک وچ دستیاب نیں۔ متوازن غذا تے صحت دی شاندار سہولتاں بالاں دے جثے بدل کے رکھ دیندیاں نیں۔ اقوام متحدہ نی انسان دے اولین روپ یعنی شیر خوارگی نوں نظرانداز نہیں کیتا تے شیر خواراں دے تحفظ دا عالمی دن مقرر کیتا۔ انسانی زندگی دا پہلا سال بڑا اہم تے حساس ہوندا اے۔ پہلے تن مہینے وچ بچے دی سمعی‘ بصری‘ جذباتی تے مدافعت دی صلاحیتاں نمو پاندیاں نیں۔ بالاں دے تحفظ دا عالمی دن 1925 وچ جنیوا وچ بچیاں دے تحفظ دی عالمی کانفرنس دے دوران متعارف کرایا گیا۔ بچیاں دے حقوق دا تحفظ دنیا بھر وچ کئی بین الاقوامی دستاویزات تے قرارداداں وچ درج اے۔ ایہدا تذکرہ 1989 وچ منظور کیتے گئے بچیاں دے حقوق دے کنونشن تے 1959 وچ منظور کیتے گئے بچیاں دے حقوق دے اقوام متحدہ دی جنرل اسمبلی دے اعلامیہ وچ وی کیتا گیا اے۔ بچیاں دے تحفظ دا عالمی دن پہلی واری 1950وچ منایا گیا۔ مگروں 20نومبر 1959 نوں اقوام متحدہ دی جنرل اسمبلی نے بچیاں دے حقوق دا اپنا اعلامیہ منظور کیتا جہدے تحت بچیاں دی حفاظت لئی دس نویں اصول شامل کیتے۔ 1992وچ آرمینیا نے بچیاں دے حقوق دے کنونشن دی منظوری دتی۔ 1996 وچ آرمینیائی پارلیمنٹ وچ ایہہ قنون منظور کیتا گیا۔ ایہو وجہ اے کہ ایہہ دن تقریباً سارے ملکاں وچ منایا جاندا اے۔
بچے جنت دا پھل ہوندے نیں‘ جدوں بچے پیدا ہوندے نیں تے کاروان حیات اگے ودھدا اے تے فیر جدوں اگلی نسل دی آمد دا سلسلہ شروع ہوندا ایتے زمین وچ نویں کروٹ بدلدی اے تے حالات تے مسائل تقاضا کردے نیں کہ ایہناں مستقبل دے معماراں نوں بہتر سوچ تے ذہن دے نال ویکھیا جاوے لیکن ایہہ اوہدوں ممکن اے جدوں اسیں اپنے ملک دے بچیاں دے نال مخلص ہوواں گے۔ ایہہ دستور زمانہ اے تے لافانی حقیقت کہ دنیا دی ساری قوماں دا قیمتی سرمایہ بچے ہویا کردے نیں۔ جے اج بچے گود دا کھڈونا نیں تے ایہو بچے اگے چل کے مستقبل دے معمار بنن گے تے زندگی گزارن دے سلیقے ڈھنگ تے طور طریقے سکھ کے معاشرے دا حصہ بنن گے۔ا یہدے لئی ضروری اے کہ ایہناں بچیاں دی نمو دا خیال رکھیا جاوے۔ نمو ہووے گی تے تربیت دا مرحلہ آوے گا۔ شیر خوار دا سب توں پہلا حق اوہنوں ماں دا پیار تے توجہ دستیاب ہونا اے۔
ماں بظاہر تن حرفی لفظ اے مگر محبت تے خلوص‘ ایثار و قربانی‘ بے نیازی تے رحمت و شفقت دا ٹھاٹھاں ماردا سمندر اے۔ ماں اک ایسا سائبان اے جہڑا سورج دی تیز شعاعواں‘ بارش دے بے رحم تھپیڑے تے انھیری دے بے لگام جھونکیاں نوں اپنے سینے وچ دفن کر لیندی اے تے کسی قسم دی لالچ دے بغیر کسی صلے دے بغیر اپنے منہ دا نوالہ کھوہ کے اپنے بچے نوں کھواندی اے۔ شیر خوار فارسی زبان دا لفظ اے۔ شیر ددھ نوں کہندے نیں۔ شیر خوار دا مطلب اے ددھ پین والا۔ نومولود دے حقوق وچ شامل اے کہ اوہنوں ماں دا ددھ ملے تے اوہدی ماں نوں صحت مند ددھ پیدا کرن لئی چنگا ماحول بہتر غذا تے آگاہی دتی جاوے۔ لیکن اسیں ویکھنے آں کہ ایس معاملے وچ وی شیر خواراں دا استحصال کیتا جا رہیا اے۔ پاوئڈر ددھ بنان والی ملٹی نیشنل کمپنیاں اپنے مفادات دے تحفظ لئی اک باقاعدہ مہم دے تحت نومولود نوں ماں دے ددھ توں محروم کر رہیاں نیں۔ اپنی پراڈکٹ ویچن لئی اوہ زچہ بچہ سنٹرز‘ ہسپتال تے کیئر دے عملے نوں رشوت دیندے نیں کہ اوہ بالاں وچ پائوڈر ملک دے استعمال نوں فروغ دین۔ ددھ پلان والی ماواں نوں قدامات پسند قرار دتا جاندا اے۔ ماں دا ددھ بلاشبہ بچے لئی اکسیر اے۔
بچے دے پیدا ہوندے ای اوہدی غذا ماں دے جسم وچ اتر چکی ہوندی اے۔ ماں دا ددھ اوہ غذا اے جہدا کوئی نعم البدل نہیں۔ ایہہ نہ صرف بچے دی غذائی ضروریات پوری رکدا اے بلکہ ماں لئی وی مختلف فیدے رکھدا اے۔
ماں دا ددھ پین والے بچے صحت مند رہندے نیں۔ بہت ساری بیماریاں توں محفوظ رہندے نیں تے دوجے بچیاں دے مقابلے وچ صحت مند رہندے نیں۔اوہناں دا مدافعتی نظام مضبوط ہوندا اے ۔ نظام انہضام بہتر رہندا اے تے اوہ بوتل دے ذریعے پیدا ہون والی بیماریاں توں محفوظ رہندے نیں۔ دست تے اسہال دی شکایت گھٹ ہوندی اے۔ قبض‘ معدے دی سوزش دی تکلیفاں نہیں پیدا ہوندیاں۔ نزلہ تے زکام تے سانس دی بیماریاں گھٹ پیدا ہوندیاں نیں۔ ماں دا ددھ کن دے انفیکشن توں بچائو فراہم کردا اے۔ گردن توڑ بخار دے جراثیم توں بچاندا اے۔ سب توں ودھ کے ایہہ کہ ایہناں بچیاں وچ جو ماں دا ددھ پیندے نیں موتاں دی شرح دوجے بچیاں دے مقابلے وچ گھٹ ہوندی اے۔ ماں دا ددھ وافر تے آسانی نال جذب ہون والے غذائی اجزا‘ اینٹی آکسیڈنٹس‘ انزائمنر تے ماں دے اندر بنن والی اینٹی باڈیز فراہم کردا اے۔ ماں دے جسم دا دفاعی نظام بوہتا مضبوط ہوندا اے۔ اوہ جراثیم دے خلاف وافر مقدار وچ اینٹی باڈیز بناندا اے۔ ایہہ اینٹی باڈیز اوہدے بچے نوں بیماری توں بچان لئی ماں دے ددھ وچ ہوندی نیں۔ اوہناں وچوں سب توں اہم امیو نوگلوبیولن اے ہے جہڑی بچے نوں اوہدے جسم اتے حملہ آور ہون والے جراثیم نال مقابلہ کرن دی صلاحیت فراہم کردا اے۔ ماں دا ددھ پین والے بچے جذباتی طور تے بہتر ہوندے نیں۔ بچیاں دی موتاں دی شرح اوہناں دے حقوق توں براہ راست جڑی ہوئی اے۔ غذائی قلت‘ بیماریاں دا تنوع‘ ناکافی طبی سہولتاں تے سب توں ودھ کے بچیاں دی پرورش دے مسلمہ اصولاں توں آگاہی نہ ہونا بچیاں دی زندگی نوں خطرے وچ پا کے رکھدا اے۔ مختلف ملکاں وچ ایس بارے اعدادوشمار داجائزہ بڑا دلچسپ اے۔ شیر خواراں دی شرح اموات اوہناں ملکاں وچ بوہتی اے جتھے شرح پیدائش بوہتی اے۔ غریب ملکاں وچ ایہہ شرح بلند تے ترقی یافتہ یا فلاحی ریاستاں وچ گھٹ اے۔ اقوام متحدہ دے ادارہ برائے اطفال (یونیسیف) دی رپورٹ دے مطابق پاکستان دنیا دے اوہناں ملکاں وچ شامل اے جتھے نومولود بچیاں دی شرح اموات کافی زیادہ اے۔
یونیسیف نے اپنی تازہ رپورٹ وچ انکشاف کیتا اے کہ پاکستان دنیا دے اوہناں کجھ ملکاں وچ سرفہرست اے جتھے پیدائش دے اک مہینے توں گھٹ عرصے وچ ای بچے موت دے منہ وچ چلے جاندے نیں۔ایس شرح اموات دے تحت پاکستان وچ ہر اک ہزار وچوں تقریباً46 جد کہ ہر 22بچیاں وچوں اک نوزائیدہ بچے نوں موت دا خطرہ لاحق ہوندا اے جد کہ سنٹرل افریقن ریپبلک وچ ایہہ شرح 24وچ اک تے افغانستان وچ ہر 25وچ اک رہی۔ ایہدے مقابلے وچ تقری یافتہ ملکاں وچ نوزائیدہ بچیاں دی شرح اموات بہت گھٹ اے تے جاپان وچ تے 1ہزار 111بچیاں وچوں صرف اک دے انتقال کر جان دا خطرہ ہوندا اے۔ رپورٹ دے مطابق پچھلے 25 سال دے دوران 5سال توں گھٹ عمر بچیاں وچ موتاں دی شرح وچ 50فیصد کمی واقع ہوئی اے لیکن اک مہینے توں گھٹ عمر بچیاں دی موتاں گھٹ کرن وچ کامیابی دی شرح بالکل ایہدے الٹ اے۔
دنیا بھر وچ روزانہ 7ہزار تے ہر سال 27لکھ نومولود بچے اک مہینے دی عمر تک پہنچن توں پہلاں ای دم توڑ دیندے نیں۔ پاکستان جتھے ماضی دی نسبت زچہ تے بچہ لئی طبی سہولتاں وچ بہتری آئی اے تے بہتر ماحول تے تربیت یافتہ طبی عملہ وی موجود اے ایہدے باوجود ایتھے نوزائیدہ بچیاں دی شرح اموات گھٹ نہیں ہو سکی تے دنیا بھر وچ جاں بحق ہون والے بچیاں دا 10فیصد پاکستان وچ اے۔ یونیسیف دا کہنا اے کہ غریب ملکاں وچ نوزائیدہ بچیاں دی موتاں دی شرح وچ کمی لیان لئی ہور اقدامات دی لوڑ اے جہدے لئی یونیسیف نے ہر بچہ زندہ یا Child Alive Every دے نام توں اک مہم شروع کیتی اے جہدے تحت حکومتاں نجی شعبے تے عوام اتے زور دتا گیا اے کہ نومولود بچیاں دی دیکھ بھال لئی وسائل دی دستیابی نوں ممکن بنایا جاوے۔
دنیا بھر وچ نوزائیدہ بچیاں دی موتاں دی سب توں وڈی وجوہات وچ نوزائیدہ انیسفالوپیتھی (پیدائش دے دوران آکسیجن دی کمی دی وجہ نال دماغی افعال وچ مسائل) انفیکشنز‘ ویلے توں پہلں پیدائش دی پیچیدگیاں‘ تھرلی سانس دے انفیکشن تے اسہال دی بیماریاں شامل نیں۔ پیدائشی معذوری‘ ویلے توں پہلے پیدائش تے گھٹ وزن‘ زچگی دے حمل دی پیچیدگیاں‘ اچانک بچیاں دی موت دا سنڈ روم تے حادثاتی دم گھٹن دی وجہ نال وی بچے بچ نہیں پاندے۔
صرف کجھ دن دی عمر دے بچیاں وچ موت دی سب توں بوہتی وجوہات وڈی عمر دے بچیاں توں وکھری وہندیاں نیں۔ مجموعی طور تے حالیہ عشریاں وچ عالمی سطح اتے نوزائیدہ بچیاں دی موتاں دی شرح وچ نمایاںکمی آئی اے جو کہ 1950-55 وچ تقریباً140 فیصد 1000زندہ پیدائشاں توں ڈگ کے 2000 وچ 52.8 رہ گئی اے۔ امریکہ ایس معاملے وچ 200ملکاں وچ 50ویں نمبر تے اے یعنی 50ملک ایہہ دعویٰ کر سکدے نیں کہ امریکہ دے مقابلے وچ اوہناں دے گھٹ بچے شیرخوارگی وچ فوت ہوندے نیں۔ 2020وچ ریاست ہائے متحدہ امریکہ وچ بچیاں دی موتاں دی شرح 5.44سی۔