اخلاق حیدر آبادی

ڈاکٹر اظہار احمد گلزار

ممتاز دانشور‘ ماہر لسانیات‘ مایہ ناز استاد‘ مترجم‘ ماہر عمرانیات‘ تریخ ‘ نفسیات‘ ہندی تے فلسفہ دے یگانہ روزگار فاضل 11مئی 1958 نوں ٹوبہ ٹیک سنگھ ضلع لائل پور (فیصل آباد) وچ ڈاکٹر عبدالحمید خان دے گھر پیدا ہوئے۔ اوہناں دا پورا نام محمد اخلاق خان اے۔ ادبی دنیا وچ اپنے قلمی نام نال پہچان کرائی تے حیدرآبادی تخلص ای استعمال کردے نیں۔ا خلاق حیدر آبادی دے آبائو اجداد دا تعلق ہندوستان دے شہر ہوشیار پور نال اے تے تقسیم ہند دے ویلے اوہناں دا خاندان شیخوپورہ آ کر آباد ہو گیا۔ اوہناں دا خاندانی نسب شیروانی اے جہدا سلسلہ شیروانی قبیلہ نال جا ملدا اے۔
اوہناں دے دادا امام الدین خان جہڑے پیشے دے لحاظ نال زراعت نال جڑے سن۔ اوہناں دے والد پیشے دے لحاظ نال ڈاکٹر سن جہناں دی پہلی ملازمت ریڈ کراس وچ ہوئی جہدے کارن شیخوپورہ توں پٹھان دی کوٹھی تحصیل ننکانہ صاحب ضلع شیخوپورہ وچ اوہناں دے والد منتقل ہو گئے۔ موجودہ ننکانہ صاحب جہڑے کہ ہن ضلع دی حیثیت اختیار کر گیا اے اوہناں دا خاندان ایتھے آکے رہائش پذیر ہو گیا تے مگروں ڈاکٹر عبدالحمید خان اپنی اولاد دی تعلیم و تربیت دے سلسلے وچ فیصل آباد شہر وچ منتقل ہو گئے۔ اخلاق حیدرآباد نے شروع دی تعلیم پٹھان دی کوٹھی ضلع ننکانہ صاحب توں حاصل کیتی تے اوتھے پٹھان دی کوٹھی دے پرائمری سکول توں پنجویں جماعت تک تعلیم حاصل کیتی۔ ایہدے مگروں چونکہ اوہناں دا خاندان فیصل آباد وچ منتقل ہو گیا سی۔
جتھے آ کے اوہناں نے اپنی تعلیم جاری کیتی تے گورنمنٹ ایم سی ہائی سکول سمن آباد توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ گورنمنٹ کالج لائلپور (فیصل آباد) توں بتدریج 1973 وچ انٹرمیڈیٹ تے 1975 وچ انٹرمیڈیٹ تے 1975 وچ گریجویشن تک تعلیم حاصل کیتی۔ 1978 وچ پنجاب یونیورسٹی لہور تں ایم اے نفسیات دا امتحان پاس کیتا۔ ہندی زبان وچ باقاعدہ طور تے کسی کولوں تعلیم حاصل نہیں کیتی بلکہ پہلے پہل گھر وچ اپنی دادی کولوں ہندی وچ خط لکھنا سکھیا فیر اوہناں نوں ملازمت دے سلسلے وچ کویت جانا پے گیا اوتھے رہندے ہوئے اوہناں نے اپنی ذاتی دلچسپی کوشش تے محنت نال ہندی زبان نوں خوب سکھیا۔ دوست احباب تے اہلخانہ تے بیرون ملکاں دے سفر توں ہندی زبان وچ مہارت حاصل ہوئی۔ ایس سلسلے نوں اگے وی جاری و ساری رکھیا۔ اوہناں نے ایس علم نوں محض ذاتی دلچسپی تک ای محدود نہیں رکھیا بلکہ بہت سارے لوک ایس زبان و علم توں مستفید ہوئے تے باقاعدہ ہندی دی تعلیم دین دا سلسلہ ہن تک جاری رکھے ہوئے نیں۔
خلاق حیدرآبادی نے رسم تعلیم باقاعدہ طور تے اپنی والدہ محترمہ رحمت جان توں حاصل کیتی جو کہ اک دیندار زنانی سن۔ تے اوہناں دے والد عبدالحمید خان نے اکٹھے اوہناں کولوں تعلیم حاصل کیتی۔ اوہدی بنیادی وجہ ہندوستان وچ اسلام دی تعلیم ول گھٹ رجحان سی جو کہ تقسیم ہند مگروں فیر توں مذہب ول رہنمائی دی اک روشن مثال اے۔اوہناں دی والدہ دی وجہ نال اوہناں دے گھر دے افراد دا رجحان دین ول بوہتا راغب رہیا۔
اخلاق اپنے بھین بھراواں وچ دوجے نمبر تے نیں۔ اوہناں دی وڈی بھین شمیم اختر جو کہ قرآن پاک دی حافظہ نیں تے اوہناں دا بوہتا ویلا مدینہ منورہ وچ لنگھیا کیوں جے اوہناں دے خاوند حافظ شبیر احمد مدنی مدینہ منورہ دی مدینہ یونیورسٹی دے فارغ التحصیل سن تے اوتھے درس و تدریس نال جڑے رہے۔ ایسے وجہ نال ایہہ وی اوتھے قیام پذیر رہن۔ اوہناں دے منجھلے بھراں شفیق خان ہومیو پیتھک ڈاکٹر نیں تے نال زراعت دا پیشہ اپنائے ہوئے نیں۔
اوہناں دے سب توں چھوٹے بھراں محمد جاوید اقبال خان ہافظ قرآن نیں تے اپنے والد دی وفات مگروں اپنے والد دے پیشے ڈاکٹری نوں اپنائے ہوئے نیں تے اپنے آبائی پنڈ وچ اپنا طلب چلا رہے نیں۔ نوں شاعری دا شغف تے بچپن توں ای سی لیکن باقاعدہ طور تے شعر گوئی ول میلان گورنمنٹ کالج فیصل آباد دی ادبی فضا وچ پیدا ہویا تے فیر مشاعریاں ول رغبت ودھن لگی۔
ادبی دوستاں تے منے پرمنے ادیباں توں راہ و رسم پیدا ہوئی۔ جہنے ایس ذوق نوں ہور جلا بخشی کیوں جے شعر گوئی تے ادب ول رجحان دی بنیادی وجہ ادبی سنگت ای ہوندی اے۔ اوہناں نے شروع وچ نثری نظم ول توجہ دتی کہ جہدے وچ مدعا بیان کرن وچ ویلا درپیش نہ ہووے فیر ہولی ہولی دوجے اصناف سخن اتے وی توجہ مرکوز کیتی۔ اوہناں دی سب توں پہلی نظم ’’زندگی‘‘ سی جو کہ اوہناں نے کالج دے اک مشاعرے وچ پئی سی۔ ایس ویلے ایہہ گورنمنٹ کالج لائلپور وچ سالہ دوم دے طالبعلم سن۔ ایس مشاعرے وچ اوہناں دی ایس نظم نوں کافی سراہیا گیا تے فیر ہور مشاعریاں وچ وی اپنی حاضری نوں یقینی بنانا شروع کردتا جہدے توں اوہناں دے فن نوں ہورجلا ملی۔ نے بسلسلہ رزوگار مختلف ملکاں دے سفر کیتے جہناں وچ کویت‘ عراق‘ سعودی عرب تے مصر شامل نیں۔ اوہناں نے اوتھے نجار‘ حداد تے معلم ایلومونیم دے طور تے کم کیتا۔
تقریباً عرصہ دس ورھیاں توں سلسلہ روزگار ایہہ اوہناں ملکاں وچ مقیم رہے۔ اوتھے رہندے ہوئے اوہناں نے مختلف ملکاں دی تہذیبی‘ سماجی‘ ثقافتی تے معاشی زندگی دا بھرواں مشاہدہ کیتا جہدے توں اوہناں نوں بہت کجھ سکھن نوں ملیا۔ مختلف ملکاں دے تہذیبی تے ثقافتی ورثے دے نال نال معاشی تے سماجی حالات دا وی بغور مشاہدہ کیتا۔ 1985 نوں پاکستان واپس آ کے اوہناں نے بنیان دی اپنی ’’مسلم ہوزری فیکٹری‘‘ قائم کر لیتی تے نال ای درس و تدریس دے پیشے نال جڑ گئے۔ اگرچہ اوہ درس و تدریس نوں پیشہ کہن دے سخت خلاف نیں تے اوہنوں نیکی تے صدقہ جاریہ سمجھ کے کرن دے قائل نیں تے اکثر ویلے اپنے شاگرداں نوں ایسے گل دی تبلیغ کردے رہنے نیں۔
1989 وچ گورنمنٹ کالج فیصل آباد وچ تدریس دا موقع میسر آیا۔ جہدے وچ ہندی تے گر مکھی دی سٹاف کلاسز DRLدے تحت پڑھائی۔گورنمنٹ کالج فیصل آباد وچ DRLدے تحت سٹاف کلاسز 1998 توں 2002 تک پڑھاندے رہے تے باقاعدہ طور تے پہلی کلاس 2001 وچ پڑھائی۔ 1982 وچ اوہناں نے ادبی‘ علمی دستاویز اتے مشتمل اک پنجابی رسالہ ’’سنگت‘‘ کا اجرا کیتا جہناں دے بہت سارے شمارے ہن تک شائع ہو چکے نیں جہناں وچوں 18 شماریاں دی ببلیو گرافی پنجاب یونیورسٹی لہور دے تحقیقی مجلہ ’’کھوج‘‘ وچ لک چکی اے۔
جی سی یونیورسٹی فیصل آباد وچ شعبہ اردو وچ بطور وزٹنگ پروفیسر ایم اے تے ایم فل وچ گورمکھی تے ہندی کلاسز 2008 توں 2016 تک پڑھاندے رہے تے اج کل رفاہ انٹرنیشنل یونیورسٹی فیصل آباد کیمپس وچ بطور وزٹنگ پروفیسر کلاسز لے رہے نیں۔ انسان دی شخصیت ایہدے اعمال و افعال دی آئینہ دار ہوندی اے جیویں کہ اک مشہور انگریزی مقولہ اے۔ “Personality is a welcome guest” جو کہ پٹھان قبیلے نال تعلق رکھدے نیں لہٰذا پٹھاناں جیا کھلدا ہویا چہرہ‘ سرخ وسپید رنگت دی وجہ نال جاذب نظر شخصیت دے حامل نیں۔ خوش اخلاق‘ خوش اخلاص‘ خوش شکل‘ خوش مزاج انسان نیں۔ انتہائی سادہ مزاج تے شگفتہ طبیعت دے مالک ہون دی وجہ نال شگفتگی تے مسکراہٹ اوہناں دا خاصہ اے۔
دے خاندان وچ باقاعدہ طور تے کوئی لکھاری یا ادیب نہیں ملدا جہدا باقاعدہ طور تے مطبوعہ کلام موجد ہووے لیکن اوہناں دے نانا حکیم محمد اسحاق جالندھری شعرو ادب نال شغف رکھدے سن۔ ایس طرحاں ایہہ کہنا بجا ہووے گا کہ شعرو سخن دا شوق اوہناں نوں اپنے نانا ای کولوں حاصل ہویا۔اوہناں دے شوق دا ایہہ عالم سی کہ اپنے نانا دے کلام وچ ای ترمیم تے وادھا کر کے اوہناں نوں سنا دیندے سن تے بعض ویلے تے اوہ خوش ہو کے شاباش دے دیندے تے کدی کدی ڈانٹ وی پے جاندی سی۔ایس طرحاںشعرو ادب دا شوق اوہناں نوں بچپن ای توں سی جہنے ویلے دے نال نال اوہناں دے فن وچ پختگی پیدا کرتی۔ خوش پوش‘ خوش اخلاق تے خوش مزاج انسان نیں تے دوجیاں
نوں خوش رکھن دی پوری کوشش کردے نیں۔ محنت تے جدوجہد دی اک درخشندہ مثال نیں۔پروفیسر انوارالحق (ڈائریکٹر اکیڈمکس رفاہ انٹرنیشنل یونیورسٹی فیصل آباد کیمپس) لکھدے نیں۔ ’’باکردار تے متوازن مزاج شخصیت دے حامل تے اپنے نام وانگوں بااخلاق انسان نیں‘‘۔ دے مطابق سماج توں تعلق دے بغیر زندگی مکمل نہیں ہو سکدی۔ انسان معاشرتی حیوان اے تے سماج زندگی دے نال انج دے ای لازم و ملزوم اے جیویں سانس دا رشتہ زندگی دے نال اے۔بوہتے رابطے ودھان دے قائل نہیں نیں۔ مخلص دوستی دے قائل نیں۔
اوہناں دا کہنا اے کہ دوست تھوڑے ہون تے چنگے ہون۔ طوطاچشم دوستاں دی فوج ظفر موج توں کجھ مخلص تے بے لوث دوست کسی نعمت غیر مترقبہ توں گھٹ نہیں نیں۔ پاکستان رائٹر گلڈ دے ممبر ہون دے نال نال صوبہ پنجاب دے ایگزیکٹو ممبر وی نیں۔ ایس دے علاوہ پاکستان رائٹرز گلڈ فیصل آباد دے سیکریٹری وی نیں جہدے تحت اوہ مختلف مشاعرے تے تقریباں وی منعقد کرواندے رہندے نیں۔
دے شعری موضوعات انسانی زندگی دی پوری عکاسی کردے نیں۔ اوہناں دی شاعری وچ کرپ‘ دردمندی‘ شہر ہوس‘ فراق و ہجر تے زندگی توں بھرواں موضوعات ملدے نیں۔ ایس ترقی یافتہ دور وچ لوکاں دے بدلدے ہوئے رویے دی عکاسی وی ملدی اے۔ اوہناں دے اردو وچ دو شعری مجموعے شائع ہو چکے نیں جہدے وچ پہلا شعری مجموعہ ’’ان کہی باتیں 1984‘‘ وچ سنگت پبلی کیشنز فیصل آباد توں شائع ہویا تے دوجا شعری مجموعہ ’’اکھ دے حاشیے 1988‘‘ وچ شائع ہویا دو غزلاں تے نظماں اتے مشتمل اے ایہہ وی سنگت پبلی کیشنز فیصل آباد دے پربندھ ہیٹھ اشاعت دے مرحلیاں تک پہنچیا۔ ’’ان کہی باتیں‘‘ دا پہلا شعری مجموعہ ’’ان کہی باتیں‘‘ وچ 41نظماں‘ 11قطعات تے 33 غزلیات شامل نیں۔
دے شعری مجموعہ ’’ان کہی باتیں‘‘ وچ غزلاں دے موضوعات ہلکے پھلکے تے سماجی نیں۔ معاشرتی سماجی تے عالمی مسائل دے موضوعات نوں ورتا گیا اے جیویں کہ نادر جاجوی لکھدے نیں۔ ’’غزلاں جہڑی ایس مجموعہ وچ شامل نیں ہلکے پھلکے رخ دی غزلاں نیں جہدے وچ کوئی علامت نہیں اے ۔ سدھے سادھے مضمون نوں معاشرتی‘ سماجی تے عالمی مسائل دے ہجوم دا ترجمان ٹھہرایا گیا اے جدکہ اخلاق دی نظماں وچ جا بجا شہر ہوس دا ذکر ملدا اے۔ معاشرتی قدراں دی پامالی کرب تے درد دی ٹیس تے زندگی دے تلخ واقعات دا ذکر نمایاں اے۔
ا یہدی بنیادی وجہ بیرون ملک روزگار دے سلسلے وچ اوہناں دا عرصہ دراز تک قیام اے۔ جہدے وچ اوہناں نے زندگی دے واقعات تے تلخیاں نوں قریب توں ویکھیا تے محسوس کیتا تے اوہناں نوں محسوسات نوں اپنے شعری اسلوب وچ پا لیتا۔ رتجگوں کا منظر‘ وفا کا دامن‘ جاگتے خواب تے واپس آ جا جئی نظماں خوبصورت ترکیباں تے موضوع دی عمدگی دی سوہنی مثال اے۔ ایسے سلسلے وچ نادر جاجوی ہور لکھدے نیں۔
’’ پچھلے کئی ورھیاں توں شعر دے تخلیق عمل وچ مصروف نیں تے اوہناں دا کلام اخبار تے رسالیاں وچ لکدا آ رہیا اے۔ اوہناں دا مطالعہ فطرت کافی ڈونگھا اے۔ اوہ اپنے ماحول دی کمال آگاہی رکھدے نیں اوہناں دی وسعت نگاہ ہمیشہ اوہناں دے احساس نوں اجلے اجلے شعر عطا کردی رہی اے۔
اوہ آزاد تے نثری نظماں وچ کدھرے کدھرے تکنیک دے تجربے کردے نظر آندے نیں۔ غزل دا آہنگ وی کھٹکا ہویا محسوس ہوندا اے تے ایہہ کیفیت روانی غزل توں وی اپنی وابستگی منقطع نہیں کردی‘‘۔ شاعری شعور ذات اے تے اوہدے نال متصادم ہون والے لاتعداد عناصر جہڑے ذہن نوں دعوت اکتساب دیندے نیں جہدے توں خوبصورت تصورات شعراں دی صورت وچ جنم لیندے نیں۔ اعلیٰ درجہ دا دفن کار تے شاعر اپنے وجدان نال کم لیندا اے جو شاعری وچ نویں روح پھونک دیندا اے۔ 1984 مگروں آن والے اوہناں ادبا تے شعرا وچ شمار کیتے جاندے نیں جہناں نے بیک وقت غزل‘ نظم تے کہانی دے نال نال تحقیقی تے تنقیدی مضمون وی لکھے۔ نادر جاجوی دی شاعری دے متعلق ’’ان کہی باتیں‘‘ دے پیش لفظ وچ لکھدے نیں۔
’’ 1977 توں شعر دے تخلیقی عمل وچ مصروف نیں تے اوہناں دا مطالعہ فطرت کافی گہرا اے۔ اوہ اپنے ماحول دی کمال آگاہی رکھدے نیں۔ اوہناں دی وسعت نگاہ ہمیشہ اوہناں دے احساس نوں اجلے اجلے شعر عطا کردی رہندی اے۔ اوہ آزاد تے نثری نظماں وچ کدھرے کدھرے تکنیک دے تجربے کردے نظر آندے نیں۔ غزل دا آہنگ کھٹکدا ہویا پتہ چلدا اے تے ایہہ کیفیت روایتی غزل نال وی اپنی وابستگی منقطع نہیں رکدی۔ دی نظماں وچ فنی تے معنوی تے صوری خوبیاں دے نال نال خیال و فکر دی روایات وی موجود نیں۔ شاعر نے جو کجھ سوچیا اے اوہنوں بیان کرن وچ اوہ کامیاب رہیا اے تے کسی مقام اتے ابہام نے ایہدا رستہ نہیں روکیا۔ ’’عرب ٹائمز کویت‘‘ وچ اپنے اک مضمون وچ نادر جاجوی ’’ دی ان کہی باتیں دے بارے وچ لکھدے نیں۔
بغل وچ کتاب رکھن والے قلم کاراں دی صف وچ اک ہور سنجیدہ قلمکار دے وادھے دی وجہ نال میں بہت مسرور و شاداں ہون‘ ایس لئی وی ادبی برادری وچ شامل ہوندے ہوئے وی اوہنوں کسی خاص وجہ نال تیارگ دینا تے فیر اپنے رشحات قلم نال ای اپنے وجود دا احساس دوانا یقینا قابل قدر امر اے۔
اخلاق حیدرآبادی ’’ہم میں سے نہیں‘‘ اتے ساڈی برادری وچ آ کے شامل ہوئے نیں ایس لئی جنی وی خوشی دا اظہار کیتا جاوے گھٹ اے۔ اخلاق حیدرآبادی دی کتاب دا ایہہ نام ’’ان کہی باتیں‘‘ نثری ادب پاروں ول اشارہ کردا اے جہدے وچ غزلاں‘ نظماں شامل نیں۔ اپنی نظماں وچ جس فنی مہارت نوں اوہناں نے واضح کیتا اے اوہدے توں صاف عیاں اے کہ بین السطور دی نشاندہی وچ اوہناں دا لاشعور الفاظ دی انگلی پھڑے ترقی دی شاہراہ دی نشاندہی کر رہیا اے۔الفاظ نہ ویکھو معانی ویکھو ۔
کٹ رہی ہیں راتیں کس اضطراب میں
بدن کے سراب میں کس کس عذاب میں
تیرا نام لکھا ہے
میرے دل کی کتاب میںاپنی متاع
حیات سے جب وہ درد کی زنبیل کھنگالتا ہے تو کہہ اٹھتا ہے
میرے خورشید
نہ کفن ہے نہ روتا ہے کوئی
ہر قدم پر وہی یاد کا طاق نسیاں
بہار وصل کا یہ ٹوٹا ہوا پتامثل صدا اڑتا ہے اور بہ زعم صد شوق

جسم دی دیوار نال لپٹدا اے اظہار نوں خوبصورت بنان لئی ایہہ وی ضروری اے کہا لفاظ نوں ایسی تھاواں اتے جڑیا جاوے جو کہ اوہناں دی اپنی پہچان واں۔ ایس طرحاں نہ صرف الفاظ خوبصورت بن کے اپنی چمک چھڈ جاندے نیں بلکہ سنن والا وی اوہنوں صوتی تے معنوی دونویں لحاظ نال ہم آہنگ پا کے کہن والے نوں داد دین تے مجبور ہو جاندا اے تے اوہو الفاظ ذہن نال چپک کے ہمیشہ لئی امر ہو جاندے نیں۔ آکھے ہوئے الفاط چاہے موتیاں وانگوں اک لڑی وچ پرو کے پابند کردتے گئے ہووے یا فیر اپنے ای جذبیاں وانگوں اوہناں نوں آزاد کر کے نثر دی صورت وچ قرطاس دے سینے اتے سجا دتا جاوے۔ جذبیاں دا ایہو اظہاراخلاق حیدرآبادی کی کتاب’’سائے کی دھوپ‘‘ وچ کھلے موضوع وانگوں جا بجا ملدا اے اوہناں دی شاعری وچ چاشنی تے نغمگی دا احساس موجود اے تے ایہو گل طمانیت بخشدی اے کہا وہناں نوں گل کرن دا ڈھنگ وی آندا اے اوہ ساڈی دنیا ای وچ رہندے نیں تے اوہ ساڈے درداتے وی ایسے طرحاں چیخ اٹھدے نیں جیویں ایہہ اوہناں دا اپنا درد ہووے۔ اوہناں نوں جتھے وی انسانی مسائل دی چبھن محسوس ہوئی اے۔ اوہناں نے اپنے اسلوب دا حصہ بنا دتا۔
دانوں کا ربط رشتہ تسبیح سے رہا
اخلاق یوں حقوق محبت ادا ہوئے

اخلاق حدیرآبادی نوجوان نسل دا اک ایسا شاعر اے جہدے متعلق بلامبالغہ کہیا جا سکدا اے کہ اوہ انسانی جذبیاں تے مثبت انسانی قدراں دی تعمیر وچ بھرواں کم کرن دا جذبہ رکھدا اے اوہ محبت کردا اے تے اوہدے لہجے وچ یاس دی کسک باقی رہندی اے۔
تہی جب اضطراب غم سے ہوں اخلاق سب لہجے
تو پھر یہ مختصر سی زندگی کیسے بسر ہو گئے

اوہ انسانی مسائل ول اکھ چک کے ویکھدا اے تے احساس دی شدت تلخی اظہار دے روپ وچ شعراں دا پیرہن لے کے قرطاس اتے قطار اندر قطار اتردی چلی آندیا ے۔ اوہ چاہے غزل دی صورت وچ ہووے یا نظم دے پیرہن وچ ہون چند قطرے‘ پراوئی‘ لوح عالم وچ ہون یا شہر ہوس دے روپ وچ دکھ کرب تے احساس دی چبھن پڑھن والا ہر جگہ محسوس کیتے بنا نہیں رہ سکے گا۔ اخلاق حیدرآبادی دی ’’ان کہی باتیں‘‘تے ’’سائے کی دھوپ‘‘ جدت طرازی تے نفاست دے حامل شعری مجموعے نیں۔ اوہدے وچ تکھے لہجے دی گھمبیرتا تے توانائی بدرجہ اتم موجود اے۔ا یہدے وچ فکری قوت تے پیرایہ اظہار دی جداگانہ حیثیت دی نشاندہی کردا اے۔ ایہہ شعری مجموعہ بصیرت افروز اے۔ معاشرتی زندگی دی تضادات ‘ بے اعتدالیاں‘ طبقاتی کشمکش‘ استحصالی عناصر دی مناقشت اتے مبنی شقاوت آمیز ناانصافیاں تے قسمت توں محروم مظلوم انسانیت دی زندگی دے جملہ نشیب و فراز اتے کڑی نظر رکھن والے انسانی ہمدردی دے جذبات نال سرسار ایس فطین‘ فعال‘ مستعد تے مخلص تخلیق کار دی علمی‘ ادبی تے قومی خدمات دا اک عالم معترف اے۔ اخلاق حیدرآبادی دی شاعری فکرو نظر نوں مہمیز کر کے قلب ‘ روح تے وجدان اتے گہرے اثرات مرتب کردی اے۔ منفرد اسلوب دی مظہر ایس شاعری دی اثر آفرینی دا کرشمہ دامن دل کھچدا اے تے قاری ایہدے سحر وچ گواچ جاندا اے۔ جس انداز وچ ایہہ شاعری جامد تے ساکت پتھراں‘ سنگلاخ چٹاناں تے بے حس مجسمیاں اتے اثرانداز ہوندیا ے اوہدے توں ایہہ تاثر قوی ہو جاندا اے کہ تخلیق فن دے لمحیاں وچ ایس زیرک‘ حساس تے درد رل رکھن والے تخلیق کار نے لہو بن کے رگ سنگ وچ اترن دی جہڑی سعی کیتی اے اوہ ثمر بار ہو رہی اے۔ اپنے شعری تجربیاں نوں روبہ عمل لیاندے ہوئے اخلاق حیدرآبادی نے زندگی دے نویں امکانات تک رسائی دی جہڑی سعی کیتی اے اوہ ہر اعتبار نال لائق تحسین اے۔
’’سائے کی دھوپ‘‘ اخلاق حیدرآبادی دا دوجا شعری مجموعہ ’’سائے کی دھوپ 2010‘‘ وچ شعبہ اردو جی سی یونیورسٹی فیصل آباد دے پربندھ ہیٹھ منصۂ شہود تے آیا۔ ایہدے وچ نعت مگروں 69 غزلیات تے 15 آزاد نظماں نیں۔ اوہناں دا دوجا شعری مجموعہ ’’سائے کی دھوپ‘‘ پہلے مجموعہ دی نسبت عمیق معنی رکھدا اے۔ ایس مجموعہ وچ اوہناں نے اپنی غزلاں وچ محبت دوستی تے تعلق دے دکھ نوں بیان کیتا اے۔ اوہناں دی غزلاں وچ داخلی کیفیات دی ترجمانی نمایاں طور تے نظر آندی اے۔ اوہناں دی غزلاں وچ نسائیت نمایاں اے۔ عورت نال جڑے حنا‘ کاجل تے پائل دا ذکر ملدا اے۔ اوہانں نے نازک احساسات تے جذبات نوں الفاظ دے روپ وچ عمدگی نال پیش کیتا اے۔ ایس سلسلے وچ ڈاکٹر ارشد کمال ’’سائے کی دھوپ‘‘ بارے لکھدے نیں۔ ’’اخلاق حیدرآبادی محبت دا اک معتبر حوالہ اے۔ اوہ محبت کرنا ای نہیں جاندے بلکہ محبت دا بھرم رکھن دے فن نال وی بخوبی آگاہ نیں۔ اوہناں دی شخصیت تے شاعری وچ محبت تے رفاقتاں دے معتبر موسماں دی خشبو رچی بسی ہوئی اے۔ اوہناں دی شاعری محبت دے چراغاں توں چانن کشید کر کے دل و نظر دے دیاراں نوں منور کردی چلی جاندی اے اوہناں دے نزدیک خیال دی آغوش توں شعر دا نکلنا اک ایسا ای تجربہ اے جیویں کہ زمین دی کوکھ توں پھل دا پھٹنا تے آتش فشاں پہاڑاں دے سینیاں توں لاوے دا نکلنا‘ اوہناں دی شاعری پڑھ کے اندازہ ہوندا اے کہ اوہدے وچ چھوٹی چھوٹی رنجشاں‘ یاراں نال ملنا روٹھنا تے مننا‘ بچپن دے یادگار لمحیاں تے نشاط و غم شگفتہ چہریاں دے پچھے لکی ہوئی مایوسیاں‘ بے نور کھڑکیاں ول ودھی ہوئی ضیا‘ خوبصورت تے لذت آفرین سپنیاں دی عکاسی ملدی اے۔ اخلاق حیدرآبادی دے شعری مجموعے ’’سائے کی دھوپ‘‘ دی سب توں وڈی خصوصیت ایہہ اے کہ ایہہ اردو دے نال نال دیوناگری وچ وی شائع ہویا اے۔ ایس بارے ڈاکٹر انوار احمد لکھدے نیں: ’’ایس مجموعے دی خصوصیت ایہہ اے کہ اردو دے نال دیوناگری وچ وی شائع ہوندا رہیا اے جو اوہناں دے ایس اختصاص نوں ظاہر کردا اے کہ اوہ ہندی زبان دے جی سی یونیورسٹی فیصل آباد دے استاد نیں تے اوہناں دی محنت تے محبت پاروں نوجوان طالبعلموں وچ ہندی زبان تے دیوناگری رسم الخط بہت مقبول ہویا۔ ایس مجموعے وچ پنج آزاد نظماں وی شامل نیں جو آزاد ہون دے باوجود وزن‘ معنی تے مفہوم رکھدیاں نیں۔ا وہناں دی شاعری وچ معاشرے دا کردار نمایاں اے۔ اوہناں دی شاعری زندہ معاشرے دی عکاس اے جیویں کہ اخلاق حیدرآبادی اپنی شاعری دے متعلق خود لکھدے نیں۔ میری شاعری میرے ذہن تے جذبات دی عکاسی کردی اے۔ ایہہ میری آپ بیتی اے تے جگ بیتی وی ایہدے وچ در آئی اے۔ میں اک معاشرے وچ زندہ واں تے معاشرہ خود وی میرے اندر ساہنواں لے رہیا اے میری شاعری میری زندگی دا منظر نامہ اے تے میری شعری کائنات میری زندگی نال عبارت اے۔ اخلاق حیدرآبادی دی زبان و بیان صاف تے دلنشیں تے دلآویز اے تخلیق وچ لذت تے دل وچ سوزوگداز دی نعمت وی اے اوہناں دی شاعری قلبی احساس تے خیالات دی جدت و سلاست نال مالا مال اے۔ ایہہ آزاد نظم وچ وی احد تے موسیقیت اے جہدے وچ خوبصورت الفاظ تے تشبیہات دی مدد نال مدعا نوں بیان کیتا گیا اے۔ شاعری اوہو کم رہے جہدے وچ پڑھنے والے نوں انج پتہ چلے کہ ایہہ اوہدی ذات اتے لکھیا گیا اے۔ بقول سرور بجنوری دے ’’جو شاعر اپنے دل دی واردات تے احساسات بیان کردا اے تے اپنے کلام وچ اپنے ماحول دی عکاسی کردا اے اوہ شاعری دے میدان وچ کامیاب رہندا اے تے ایہدی گل سنن والے نوں متاثر کردی اے۔ ایہہ صفات و کمالات جناب اخلاق حیدرآبادی دے کلام وچ بدرجہ اتم موجود نیں تے اوہناں دی ادبی خدمت تے ادب پروری دا بین ثبوت نیں۔ ’’اوہناں دے اشعار وچ محبت تے رسم دنیا دے ہشت پہلو تے جذبیاں دے اکثر ملدے نیں جو شاعری دی روایت دا حصہ اے اوہناں دی شاعری وچ درد‘ کرب‘ ہجر و فراق‘ سماج وغیرہ دا ذکر خصوصاً ملدا اے۔ اپنے تیز مشاہدات تے حسیات پاروں ایہناں موضوعات نوں شاعری دے خوبصورت سانچے وچ ڈھال دتا اے۔ ایسے سلسلے وچ ڈاکٹر انوار احمد اپنے دیباچے وچ اخلاق حیدرآبادی دی شخصیت نوں اجاگر کردے ہوئے لکھدے نیں۔ حالانکہ اخلاق دے تخلص دے نال غزل کہنا تے چنگی غزل کرنا بہت اوکھا کم اے مگر اخلاق حیدرآبادی نوں بہت مشکل کم کرن تے اوہناں نوں آسان کرن دا شوق جیا اے۔ زندگی اوہناں نے ایس طرحاں بسر کیتی کہ سائے نے وی اوہناں نوں عزت عطا کیتی مگر اوہناں دی ریاضت تے تحمل نے اوہناں دی شخصیت وچ توازن تے کشش پیدا کردتی اے۔ تے اخلاق حیدرآبادی دا ای ایس ضمن وچ اک شعر اے۔
مجھے سائے کی کڑی دھوپ بھلی لگتی ہے
تو نہ ہو ساتھ تو یہ دھوپ جلاتی ہے

بہت افسانوی مجموعہ (ادھوری رات) ’’ادھوری تحریر‘‘ اخلاق حیدرآبادی دا افسانوی مجموعہ اے جہدی اشاعت جنوری 2010وچ عابد پرنٹنگ پریس سمن آباد فیصل آباد دے تحت ہوئی۔ ایس مجموعے وچ اٹھارہ افسانے شامل نیں تے ایہناں افسانیاں دے تے اوہناں دی شخصیت بارے اوہناں دے ہم عصر ادیباں دے خیالات انج نیں۔ ڈاکٹر انوار احمد ’‘ادھوری تحریر‘‘ دے دیباچہ وچ لکھدے نیں۔ ’‘خانقاہواں دے للٹھوں نوں ویکھ کے جہڑی پاکیزگی تے معصومیت تا ثر ابھردا اے اوہ اخلاق حیدرآبادی دی شخصیت دی دلپذیری دا بنیادی کارن اے۔ اوہ تخلیق کار اے۔ اک محنتی کارکن اے مخلص دوست اے تے ایثار پیسہ استاد اے۔ایس گونجدے تے چنداڑدے ہجوم وچ اوہدا انتظار تے اخلاق سچ مچ دل موہ لیندا اے۔ اخلاق حیدرآبادی دی معصومیت‘ انسان دوستی تے بخیہ گری دا میں دلوں قائل واں ایس لئی اوہناں نوں بہت چنگی انساناں وچ شمار کرنا واں بلکہ اوہ کسی خانقاہ دے کبوتر وانگوں پاکیزہ تے جان لیوا شکل دے روبرو خود سپردگی دے عالم وچ وکھائی دیندے نیں مگر ایسا معصوم تے اجلا رہن تے مصر شخص افسانہ وی لکھ سکدا اے۔ چاہے اوہنے پردیس دا کشٹ کاٹا ہووے مختلف مزاج دے لوک ویکھے نیں تے اپنے تخیل دے روزن نوں مشاہدہ خیال کیتا ہووے۔ ایہہ میرے لئی کس قدر تعجب آمیز سی جدوں تک میں اوہناں دے ایہہ افسانے پڑھے تے اوہناں وچوں بوہتی تخلیقات دے تجربے تے تاثیر نے ایس کتاب نوں غیر معمولی بنا دتا اے۔’’سائے کی دھوپ‘‘ اخلاق حیدرآبادی دا دوجا شعری مجموعہ ’’سائے کی دھوپ 2010‘‘ وچ شعبہ اردو جی سی یونیورسٹی فیصل آباد دے پربندھ ہیٹھ منصۂ شہود تے آیا۔ ایہدے وچ نعت مگروں 69 غزلیات تے 15 آزاد نظماں نیں۔ اوہناں دا دوجا شعری مجموعہ ’’سائے کی دھوپ‘‘ پہلے مجموعہ دی نسبت عمیق معنی رکھدا اے۔ ایس مجموعہ وچ اوہناں نے اپنی غزلاں وچ محبت دوستی تے تعلق دے دکھ نوں بیان کیتا اے۔ اوہناں دی غزلاں وچ داخلی کیفیات دی ترجمانی نمایاں طور تے نظر آندی اے۔ اوہناں دی غزلاں وچ نسائیت نمایاں اے۔ عورت نال جڑے حنا‘ کاجل تے پائل دا ذکر ملدا اے۔ اوہانں نے نازک احساسات تے جذبات نوں الفاظ دے روپ وچ عمدگی نال پیش کیتا اے۔ ایس سلسلے وچ ڈاکٹر ارشد کمال ’’سائے کی دھوپ‘‘ بارے لکھدے نیں۔ ’’اخلاق حیدرآبادی محبت دا اک معتبر حوالہ اے۔ اوہ محبت کرنا ای نہیں جاندے بلکہ محبت دا بھرم رکھن دے فن نال وی بخوبی آگاہ نیں۔ اوہناں دی شخصیت تے شاعری وچ محبت تے رفاقتاں دے معتبر موسماں دی خشبو رچی بسی ہوئی اے۔ اوہناں دی شاعری محبت دے چراغاں توں چانن کشید کر کے دل و نظر دے دیاراں نوں منور کردی چلی جاندی اے اوہناں دے نزدیک خیال دی آغوش توں شعر دا نکلنا اک ایسا ای تجربہ اے جیویں کہ زمین دی کوکھ توں پھل دا پھٹنا تے آتش فشاں پہاڑاں دے سینیاں توں لاوے دا نکلنا‘ اوہناں دی شاعری پڑھ کے اندازہ ہوندا اے کہ اوہدے وچ چھوٹی چھوٹی رنجشاں‘ یاراں نال ملنا روٹھنا تے مننا‘ بچپن دے یادگار لمحیاں تے نشاط و غم شگفتہ چہریاں دے پچھے لکی ہوئی مایوسیاں‘ بے نور کھڑکیاں ول ودھی ہوئی ضیا‘ خوبصورت تے لذت آفرین سپنیاں دی عکاسی ملدی اے۔ اخلاق حیدرآبادی دے شعری مجموعے ’’سائے کی دھوپ‘‘ دی سب توں وڈی خصوصیت ایہہ اے کہ ایہہ اردو دے نال نال دیوناگری وچ وی شائع ہویا اے۔ ایس بارے ڈاکٹر انوار احمد لکھدے نیں: ’’ایس مجموعے دی خصوصیت ایہہ اے کہ اردو دے نال دیوناگری وچ وی شائع ہوندا رہیا اے جو اوہناں دے ایس اختصاص نوں ظاہر کردا اے کہ اوہ ہندی زبان دے جی سی یونیورسٹی فیصل آباد دے استاد نیں تے اوہناں دی محنت تے محبت پاروں نوجوان طالبعلموں وچ ہندی زبان تے دیوناگری رسم الخط بہت مقبول ہویا۔ ایس مجموعے وچ پنج آزاد نظماں وی شامل نیں جو آزاد ہون دے باوجود وزن‘ معنی تے مفہوم رکھدیاں نیں۔ فیصل آباد وچ عمل دے دوران اک ہور ’’ہوشیار پوری‘‘ دی خوبیاں ویکھ کے ذات پات دے اعتبارنال میری وہابیت لرز اٹھی کہ اخیر میرے دادا اپنے وطن اتے کیوں گھمنڈ کردے سن اوہناں دا ظاہر و باطن جنا اجلا اے اوہنی ای اوہناں نوں گردوپیش دے ساتھیاں‘ شاگرداں تے اولاد دی فکر رہندی اے کہ اوہ وی تکبر ‘ حسد تے کینہ توں پاک ہو جان۔ ’’ہر افسانہ موضوع وچ انفرادیت تے جامعیت تے اختصار دی بنا تے معنوی گہرائی رکھدا اے۔ اخلاق حیدرآبادی نے اپنے افسانیاں وچ قاری نوں مرکزی حیثیت دتی اے تے اوہنوں افسانے دا سب توں وڈا جزو تے خیال کیتا اے۔ کردار دی نفسیا ت تے ذہنی کشمکش تے تجسس بنیادی اہمیت دا حامل اے۔ اخلاق حیدرآبادی ’’ادھوری تحریر‘‘ دے اختتامیہ وچ لکھدے نیں۔’’میں اپنے کرداراں نوں اجنبی بن کے دوروں نہیں ویکھیا اوہناں دے غماں تے خوشیاں وچ برابر دا شریک رہیا واں میرے نزدیک ایس انداز تخاطب نال تحریر وچ تاثیر تے افادیت بوہتی پیدا ہوئی اے۔ ‘‘ اوہناں دی ہر افسانے وچ تکنیک دی تازگی تے جدت دا احساس نمایاں اے۔ ایسے سلسلے وچ ڈاکٹر انوار احمد دوری تحریر دے دیباچہ وچ لکھدے نیں ’’جدوں تک میں اوہناں دے ایہہ افسانے پڑھے تے اوہناں وچوں بوہتے تخلیقات دے تجربے تے تاثیر نے ایس کتاب نوں غیر معمولی بنا دتا اے۔ اوہناں نے اخلاق دے معیار تے معاشرتی الجھناں‘ اقتصادی ناہمواری تے نفسیاتی کیفیتاں تے تہذیبی اقدار نوں بہت قریب نال ویکھن دی کوشش کیتی اے تے ایس گل نوں کدھرے وی اپنی خود احتسابی دی نظر نال اوجھل نہیں ہون دتا تے یعنی جنس زندگی تے بے جا لذت اندوزی توں بڑی کاوش نال دامن نوں بچایا اے۔ ایتھے تک کہ ترفیع جنس دے حربے نوں وی استعمال نہیں کیتا گیا لیکن باوجود ایہدے افسانے دی دلکشی وچ ذرا فرق نہیں ایا۔ اخلاق حیدرآبادی نے اپنے افسانایاں وچ اکیسویں صدی دے سیاسی‘ تہذیبی تے سماجی رجحانات نوں سامنے رکھدے ہوئے لکھے نیں۔کیوں جے 21ویں صدی دا آغاز ای دہشت‘ بربریت تے جنگ و جدل نال ہویا اے۔ تاہم ایس حقیقت نوں فراموش نہیں کیتا جانداکہ افراد وانگوں ادواریا زمانے وی Isolationوچ ظہور نہیں کردے تے نہ ای اوہانں وچ رونما ہون والی تبدیلیاں آنا فانا یا شب آفریدہ ہوندیاں نیں۔ افراد دے رویاں وانگوں زمانے دا مزاج وی مختلف عوامل دے زیر اثر تبدیلی نوں ظاہر کردا اے۔ اخلاق حیدرآبادی نے ایہناں ساری صورتحال نوں مدنظر رکھدے ہوئے اپنے افسانیاں وچ زندگی دی بھراوں عکاسی وکھائی اے۔ اوہناں دے افسانوی مجموعی دا نام ادھوری تحریر اے۔ اوہناں دے بیشتر افسانیاں دا موضوع عورت اے۔ عورت تے ایہدے نال جڑے معاشی مسائل تے ضروریات ایہدی کمزوریاں تے ہمت وی اوہناں دے افسانیاں دا موضوع اے۔ اخلاق حیدرآبادی نے اپنے افسانیاں وچ کرداراں دی نفسیا ت تے واقعات دے معاشرتی پس منظر نوں اک لمحے لئی نظراں توں اوجھل نہیں ہون دتا۔ اک اتے مقصد سوچ دے نال زندگی نوں بامعنی بنان تے ایہنوں سہل بنان دی خواہش وی رکھی۔ 21ویں صدی دے تقاضیاں نوں ملحوظ رکھدے ہوئے اوہناں دے افسانیاں وچ معاشرتی الجھن‘ تضاد تے معاشرتی مسائل نمایاں نیں۔ اوہناں نوں زندگی دا افسانہ نگار کہیا جاوے تے بے جا نہ ہووے گا۔ اوہناں دے افسانے زندگی دے ترجمان نیں۔ ایہناں سارے افسانیاں وچ معاشرتی مسائل تے معاشرہ بدرجہ اتم موجود اے۔ اخلاق حیدرآبادی نے اخلاق دے معیار‘ معاشرتی الجھناں‘ اقتصادی ناہمواریاں‘ نفسیاتی کیفیتاں تے تہذیبی اقدار دا بہت کولوں مشاہدہ کیتا اے تے ایس نظریے نوں کدھرے وی خود اہتسابی دی نظر توں اوجھل نہیں ہون دتا۔ اوہناں دے سارے افسانیاں وچ معاشرہ اپنے مختلف پس منظر دے نال جلوہ افروز اے۔ ایہناں افسانیاں وچ سوسائٹی گرل تے دس دا نوٹ اپنے اسلوب تے ہیئت دے لحاظ نال اک ای پس منظر وچ مختلف واقعات دی ترتیب دے نال لکھے گئے افسانے نیں بلکہ سوسائٹی گرل جو کہ اوہناں دے افسانے دا نام اے۔ ایہہ تے نام ای معاشرے نوں ظاہر کردا اے تے معاشرے دی لذت پرستی دا شکار اک کڑی نوں جو محض خاندان دی کفالت لئی اپنی زندگی ایس گندے تے غلیظ پیشے دی نذر کر دیندی اے جیویں کہ افسانے وچ معاشرتی پس منظر دی عکاسی کیتی گئی اے۔ جہڑے دفتر وچ کم ہون اوہدے وچ کرشن وی کم کردا اے کیہ اوہ لوکاں نوں دسے گا نہیں کہا ک عزت دار کہلانو الے بھین بھراں کیسے نیں۔ تھلے دتی لائنز وچ معاشرہ تے معاشرتی مسائل نمایاں نیں۔ اک ہور جگہ انج لکھد ے نیں:شاید ایس دنیا دی ریت اے کہ ایس دنیا وچ جو دوجیاں نوں زندگی دین دا ادھیکار دیندے نیں لوک اوہناں کولوں زندہ رہن دا ادھیکار کھو لیندے نیں۔ اک قلم کار دا ذہن عام لوکاں دے مقابلے وچ بوہتا حساس ہوندا اے۔ اوہ سماج وچ پیش آن اولے واقعات نوں اپنے قلم توں نہ صرف تریخ دا حصہ بناندا اے بلکہ اوہنوں نویں اسلوب وچ پیش کر کے عام انساناں نوں سوچن تے مجبور کر دیندا اے۔ اخلاق حیدرآبادی دا افسانہ دس دا نوٹ دا مرکزی خیال وی سوسائٹی گرل نال ملدا جلدا اے۔ بس نوعیت دا فرق اے۔ افسانے دا مرکزی موضوع زندگی دی بنیادی ضروریات دا حصول اے۔ جہدے وچ انسان دی سب توں وڈی لوڑ ڈھڈ دے ایندھن دا بندوبست کرنا اے۔ انسان سب کجھ برداشت کر سکدااے لیکن بھک نہیں۔ بھک ای تے ہے جو انسان کولوں غلط صحیح ہر طرحاں دے کم کرواندی اے۔ اوہنوں ایس ان ویکھی منزل ول وی چلن تے مجبور کر دیندی اے۔جتھوں لوٹنا مشکل ای نہیں ناممکن وی ہووے۔ اخلاق حیدرآبادی دے افسانیاں دی ایہو خاص خوبی اے کہ اوہناں نے عورت دے المیے نوںابھارن دی بھرواں کوشش کیتی اے۔ اردو افسانیاں وچ عورت دا کردار خصوصاً تقسیم ہند مگروں خاص اہمیت دا حامل رہیا اے کیوں جے عورتہر جگہ تے ہر دور وچ مرد دی ہوس پرستی داشکار ہوندی اے۔
پنجابی زبان گورمکھی رسم الخط تے بنیادی معلومات 2010وچ شعبہ اردو دی یونیورسٹی فیصل آباد دے تحت شائع ہوئی۔ ہندی رسم الخط تے بنیادی معلومات مگروں پنجابی وچ گورمکھی تے شاہ مکھی رسم الخط تے بنیادی معلومات ایس کتاب وچ دتی گئیاں نیں۔ پنجابی زبان و ادب دے تعارف تے لسانی پس منظر مگروں گورمکھی تے شاہ مکھی حروف۔ ’’چراغوں کی رات‘‘ دے میرے ایس ترجمہ نوں امرتاپریتم نے بہت پسند کیتا تے دوستاں نے میرا مان ودھایا۔ چراغاں دی رات مختلف کہانیاں اتے مشتمل اے جہدا ترجمہ اخلاق حیدرآبادی نے ادبی دیانتداری نال کیتا اے جو رواں تے ادبی ہون دے نال نال اردو ادب وچ اک گرانقدر وادھا وی اے جہدے توں اردو ادب دے سنجیدہ قارئین لئی یقینا اک قابل قدر اضافہ اے۔ امرتا پریتم نے ایس ناول دے ترجمہ چراغوں کی رات بارے مرغوب علی لکھدے نیں۔
اخلاق حیدرآبادی اپنی ذات وچ اک انجمن دی حیثیت رکھدے نیں تے اپنے دوست احباب دے نال اخلاق تے اخلاص نال پیش آنا اوہناں دا شیوہ اے۔ انسانیت دے وقار تے سربلندی لئی اخلاق حیدرآبادی صاحب نے اک قلم بہ کف مجاہد دا کردار ادا کیتا اے۔ معاشرے دے قوی ‘ موقع پرست تے سفاک استحصالی طبقے دی خودغرضی دے خلاف اوہناں نے ہمیشہ کھل کے لکھیا تے اوہناں دا دبنگ لہجہ‘ منفرد اسلوب تے بلند آواز جبرو استبداد دے پاٹیاں وچ پسن والے قسمت توں محروم طبقے دی ترجمان بن گئی اے۔ اوہناں نے عوامی زندگی دی ایسی حقیقت پسندانہ لفظی مرقع نگاری کیتی اے جہدا کرشمہ قلب و نظر نوں مسخر کر لیندا اے۔ ایس یگانہ روزگار فاضل دی علمی ‘ ادبی تے ثقافتی خدمات نوں جنا وی خراج عقیدت پیش کیتا جاوے‘ گھٹ اے